Қазақстан Республикасының салық саясатының қазіргі кезеңдегі негізгі бағыттары

• Табысты  өнім  үлесімен  жер  қойнауын  пайдаланушының   компенсациялық  өнімен  байланысты  шығыстары;

• Келісім  шарт  бойынша  көрсетілген  жер  қойнауын  пайдаланушыларының  өз  міндеттерін  орындағамағаны  немесе  қажет  емес  орындамағанына   байланысты  шығыстар;
• Мемлекеттік  органдармен  жер  қойнауын  пайдаланушылардан  айыптылары  мен  өсім  пұлдар  алынуы;
• Келісім  шарт  қызметіне  байланыссыз  басқа да  шығыстар.

7. АҚШ – тың энергетикалық  ақпараттық  басқару  берілімдеріне  сейкес  Касспий тұған жері бойынша  капитал  салымдары  үлес  салмақтары  орташа  шамамен  тонна  жылына  600 – 715  АҚШ  доллар (күніне  12,0 – 14,3 мың доллар АҚШ /  барр.)  максималдық  добычаның  дәрежесі  мен  есептегі  өндірістік  қуат;

8. Пиковая  мощность  дәрежесі  немесе  Қазақстан  бойынша  тұған жері бойынша  максималдық  добыча  күніне  400 – 440 барр;
9. 25  жылда жуық  шамамен шикі  мұнай тоннасы 225 млн. – ға  жуық;
10. 1 м – лік тонна шикі  мұнай 7 – 7,6 мұнай баррель;
11. Кәсіпкерлік  қызметін  залалдары  салық  салынатын  табысты  анықтау  мақсатында  жер  қойнауын  пайдаланушылар  бойынша  салық  төлеушілер  үшін  7 жылға  ауыстылады [5].

        Есептеу келесі  нұсқауларда көрсетілген:

1. I – ші  нұсқау  100%  экcпорт.  Үлес  салмақтық  окоплуатациялық  шығыстар  3,5 доллар  бар  денгейінде  тіркелген  немесе  ішкі мұнайға  1  тонна  үшін  24,5  доллар.  Бірнеше капитал  салымдар  проэктілерінен  нәтижелері  қарастырылуда  (12 – ден  18  доллар  шикі  мұнайдың  1 тоннасы  үшін)  мұнайды  тасымалдау  шығындары  тұрақты  және  бір  тонна  үшін  25  доллар  деңгейінде.
2. Екінші  нұсқауда  100%  экспортта  жорамалдайды  және  тасымалдауға  1 тонна – 25  доллар.  Үлестік  экспорттық  шығыстардың  өзгеруі  кезіндегі  проэктілер  жуықтаулары  (14,0 – 24,5  доллар  теңге ішкі  мұнаймен)  тіркелген  капитал  салықтары мөлшерінде  12,0  доллар  теңге  мұнай  қарастырылған.  Осыдан  бұл  себепті  экономикалық  математикалық  моделдерінде  орындалған  сандық  зерттеулер  нәтижелері  бойынша  мынадай  қорытындылар:
3. Қарастырылып  отырылған  жер  қойнауын  пайдаланушылар  шығыстары  ішкі  табыс  нормасы  20% - ке жетпейді.  Мұндай  шығындар  кезінде  мемлекет  үстемі  пайдаға  салық  сала  алмайды.   Жоғарыда  аталған  салықты  алу  үшін  ішкі  табыс  нормасының  төмендеуін  қарастыру  қажет.  Немесе  шығындар  баптары  бойынша  таза  дисконтталған  инвестор  табысын  және  салық  салынатын  табысты  өндіру мақсатында.
4. Үлес  салмақтық  капиталы  салымдарының  төмен  жағдайы  шарттары  үшін  және  өнім  бөлігі  жүйесінің  дұрыс  таңдауы  арқасында  экспорттық  шығыс,  егер  ішкі  табыс  нормасы  14 – 18%  болса,  салық заңдылығы  емес,  онда  өнім  бөлігі  жүйесі  жағдайында  мемлекет  жоғары.
5. Салық  заңдылығы  жоғарылағанда  проэктің  іске  мемлекет  такбысы  жоғары  үлес салмақтық  капитал  шығындары  бірталай  жоғары  өнімді  бөлу  келісім  шартында   қарағанда.    Бұл  кезде  проэкт  тиімді  емес.  (таза  дисконтталған  табыс  теріс),  немесе  ішкі  табыс  нормасы  10%  төмен (9,1 – 9,8%)  және  ұзақ  мерзімділігінен   сатып  алыну  шығыны (17 – 20  жыл)  потенциалды  инвестор  үшін  мұндай  проэкт  тартымды  емес  болады.

Келтірілген  мысалдан  өнімді  бөлу  туралы  келісім  шарт  жағдайында  проэктің,  экономикалық  тиімділігін  бағалау  есептетілікті  жүргізу  әдістемесін  дұрыс  таңдауда  маңызды  орын  алады.

Көптеген  американдықтар  1 штатта   тұрып,  2 – ші  штатта  жұмыс  жасайды,  салық  алымдардан  ұсталатын   табыс  салығы,  әрине  міндетті  түрде  жұмыс  орнында  ұсталады,  ал  бұл  салықтардың  мөлшері  2  көрші  штатта  екі  түрлі  болуы  мүмкін (АҚШ – тың  6  штаттарында  бұл салықтар  мүлдем  ұсталынбайды) [26]. 

Осының  негізінде  капиталдық  шытырман  жағдайлар  туып  жатады.  Федерациялық  үкімет  алатын  салықтар  ставкасы  барлық  штаттар  үшін  бірдей.  Ал  енді  Ұлыбритания  салықтарын  қарастырайық.  Ұлыбритания  салықтар  жүйесі 2 сатылы  деңгейден  тұрады:

Жалпы  мемлекеттік  салықтар: ЖТС,  КТС,  капитал  өсімдерінен  салықтар,  мұнайдан  түскен  табыс  салықтары,  мұрагерлікке  салынатын салықтар,  ҚҚС,  акциздер,  елтаңба  жиынтықтары.  Бұлар  салық  түсімдерінен  90%  құрайды. Негізгі  мүлікке  салынатын  салық  болып  келетін  жергілікті  салықтардың  үлесіне  салықтар  түсімдерінен  10% - і  жатады [28].

Ұлыбритания  мемлекеттік  бюджетке  түсетін  тура  салықтардың  2/3  - і  ЖТС  құрайды.  Ұлыбританияның  табыс  салығы  федерациялық  нысан  түрінде қолданылады.  Яғни,  табыстар  табыстарға  байланысты  бөлінеді. 

Ұлыбританияның салық жүйесінің бір ерекшелігі, табыс салығы жиынтық табыстан емес (шедула), яғни бөлектемелі жүйесі арқылы алынады. Қазіргі кезде  6  түрлі  шедула  қолданылады,  ал  олардың  кейбіреуінің   ішкі  градациясы  бар:

• А шедуласына  мүліктің,  жерге  деген  меншігінің  құрылымдар  мен  әлеуметтерден,  жалға  берілген  пәтерлерден  түсетін  пәтерақылардан түсетін  табыстар.
• В мемлекеттік  бағалық  қағаздардан  түсетін  табыстар  шығыны.
• С шедуласына  комунистік  мақсатта  қолданылатын  орман  тоғай  масивтерінен  түсетін  табыстар 
• Д шедуласына  өндірістік  комерциялық  қызметіне  түсетін  табыстар  шығыны.
• E шедуласы бойынша, еңбек табыстарына: еңбек ақы, зейнетақы т.б., салық салынады.
• F шедуласы бойынша, дивиденттерге және басқа да бөлінетін компания табыстарына салық салынады [12, 113б].

Бұл  шедула  көптеген  табыстардың  түрлерінен  қайтарымсыз  етілген  болжам  өз  шаруаларды  6  бөлікке  бөлінеді:

1. Саудадан  түсетін  табыстар. Мысалы:  дүкен  түсімінің  табысы.
2. Кәсіптік  қызметінде   көрсетілетін  кезде  алынатын  табыстар.  Мысалы:  дәрігер  мен   адвокаттар  табыстары.
3. Салық  салуға  жататын  алынған  проценттер  мен  алименттер.
4. Е шедуласына  итермелейтін  шетелдегі  бағалы  қағаздардан  түсетін  табыстар.
5. Шетелдегі  мүліктерден  түсетін  табыстар.
6. Алғашқы  5  бөлікке  кірмейтін  қалған  табыс  түрлері.  Мысалы: 

Гонорар.        

Ф – Ұлыбритания  компаниясынан  алынатын  табыстар   төлемдер  шығыны.  Табыс  салығы  ЖЖТ  – тан  заң  бойынша  берілген  жеңілдіктерді  шығарып  тастағанда  алынатын  салық  салығынан  табыстан  ұсталады.

Е – дан  ұсталатын  табыс  салығы  табыс  көзінде  ұсталады.  Тек  қана  е.  а.  мен  ғана  өмір  сүретін  тұлғалар  үшін  салық  декларациясының  негізінде  жүргізіледі. 

Табыс  салығының  3  түрлі  ставкасы  бар:

1. салық  салығының  табысы  Е – нің  2,5  мың  функцияланған  шамасына  дейін  20% .
2. 2501 – 23700 – ге  дейін 25%.
3. 23700 – 40%.

Таза  пайдаға салынатын  салық  ставкасы  33%.  Осыдан 10  шақты  жыл  бұрын  бұл ставка  52%  болатын.  Салық  салынатын  таза  пайданы  жалпы  табыстан  коммерциялық  және   коммерциялық  емес  барлық  шығындар  түрлері  шегеріліп  тасталады. 

Кіші  бизнеске  оңайтылған  25%  ставка  мөлшерінде  жеңілдік  берілген.  Бизнес  көлемі  компанияларда  жұмыс істеген  адамдардың  санымен  емес,  табыс  мемлекеттерінен  алынады. Кіші  бизнеске  жататын  кәсіпорындарының  жылдық  таза  пайдасы  25  мың  функцияналдық  салықтан  аспайды.  Мұндай  өндіретін  компаниялар  ерекше  категорияға  жатқызылған.  Олар  кәдімгі  ставка  бойынша  салық   төленген  күн  өздерінде  қалған  табыстың  50%  - н  тағы  да  бюджетке  өткізуге  тиіс [27]. 

Компанияларға  өткізуге  салынатын  салық  капиталының  актілерінен  бірде – бір  түрлерінің  өткізілгенінен  түсетін  пайдадан  ұсталады (жеке  мемлекет  автоматтырылған  тұлға  үйлер).  Салық  табысының  салынған  ең  жоғары  ставкасы  мен  ұсталады.  Бұл  салық актілерді  заңсыз  саудаға  салуға,  яғни  саудагерлікке  жол  бермеу  үшін  енгізілген  мұрагерлікке  салынатын  салық  берілетін  мүліктің  150  мың  функционалдық  салыққа  құнына  ұсьалмайды.  Одан  және  қалған  сомаға  40%  ставка  қолданылды.

Жоғарыдағыға   байланысты  20 – 80% -ке  дейін  берілетін  салық  жеңілдіктерге  қарастырылған  жанама  салықтарын  және  ерекше  орын  алатын  салық – ҚҚС.  Ол  табыс  салығынан  орын  алады  және  ел бюджетінің  шамамен  17%   құрайды. ҚҚС  ставкасы  17,5%.

Азайтылған  товарынан,   кітаптардан,   дәрі – дәрмектерден  импорттық  және  экспорттық  товардан,  үй  жағдайында  қолданылатын  отын  мен  энергиядан,  су  мен  канализацияға  төленген  төлемдерден  тұрғын – үй  құрылысынан,  көліктік  қызметтерді,  киімдерінен  почталық  және  қаржылық  қызметтерден  сақтандырудан  ритуалды  қызметтерден  ҚҚС  ұсталмайды. Жанама  салықтар  2 – ші  орында – акциздер.

Жанама  салықтарға  салық  кеден  баждары,  елтаңба,  тиын,  ойын  туынынан  түсетін  салық  атқарыстан  түсетін  салықтар  шығыны.  Ең  негізгі  жергілікті  салыққа  мүлік  салығының  шығыны.   Елдегі  салық  жүйесін  реттелген  бас  орган – қатынастық.

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Нарықтық  экономикаға тезірек көшудің, сөйтіп өркениетті елдер қатарына қосылудың  да бір тетігі сол салық саясатын дұрыс жүргізуде жатса керек.

Әрине салық  қызметінің аумағы сан салалы, қыры мен сыры мол. Салық қызметіне  байланысты ақпарат жинауды, оны  өңдеу мен сақтауды автоматтандыру, осыған орай барлық техникалық және бағдарламалық  құралдардың мінсіз жұмыс істеуін  қамтамасыз ету жүктелген. Салық  қызметіне арналған қазіргі қолданыстағы бағдарламаларды игеру және жаңа бағдарламалық өнімдер жасау  өзекті бағыттардың бірі. Мәселелерді шешуде 2 концепция бар. Біріншісі, салықтық түсімдер, бюджеттен тыс жарналар мен мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелер жинауды ұлғайту болса. Ал, екңншң концепциясы Қазақстан Респуликасының қаржы жүйесін оның негізгі компонентерін (Банк жүйесін, қазынашылықты, қаржы органдардың жүйесін, салық полициясын, Кеден комитетін, Зейнет жүйесін) біріктіре отырып нығайту.

Мемлекетке  түсетін салық түсімдеріне тән  ерікшелік – олар сан алуан  қоғам қажеттеріне таратылып  пайдаланады. Салықтардың мемлекет, басқа өкімет органдары белгілейтін  сан алуан мақсатқа арналған жарналардан, аударымдардан, төлемдерден айырмашылығы осында. Бұған әлеуметтік сақтандыруға төленетін қатаң нысаналы аударымдар, жарналар, арнайы қорларға аударылатын  жарналар мен аударымдар жатады. Нақты  қатынастары түзілуі жағдайындағы салық саясатының негігі бағыты – халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін орталықтандырылған қоғамдық тұтыну қорлары арқылы қалыптастыру, приниптерінен бас тарту. Бұл халықтың еңбекке қабілетті бөлігінің табыстарын еңбек белсенділігін арттыруға экономикалық мүдделігін арттыру арқылы көбейтуге мүмкіндік береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке қабілетсіз мүшелерін әлеуметтік қорғау қамтамасыз етіледі.

Еңбекті неғұрлым тиімдірек ұйымдастыру және салық  бөлімшелерінің жұмысты басым бағыттарды айқындау арқылы салық жинау бойынша  материалдық еңбек шығындарын едәуір қысқартады деп күтілуде.

Еліміздің 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму бағдарламаларымен орындау жолында  бұл да бір елеулі белес болмақ. Соңғы жылдары мемлекеттік саясатта шағын кәсіпкерлікті дамыту ісіне ерекше епкін берілуде. Өйткені бүгінгідей өтпелі кезең экономикасы үшін шағын кәсіпкерлікті өркендетудің тиімділігі орасан зор. Осы орайда облыстық бюджет жобасында шағын кәсіпкерлікті дамытуға байланысты кететін шығындар үшін 61,9 миллион теңге қарастылған.

Мемлекет  тарапынан мұндай шаралар қолға  алынып жатқандағы – елімізде салық  жүйесі жұмысын жақсартатын толыққанды салық заңы болмай отырғаны дәлелі. Кәсіпкерлер тарапынан жиі наразылық туындауы да сол себептен. Әрине күнде өзгеріп отырған нарық жағдайында өмір талабына толық жауап беретін заң болуы қиын.

Дегенмен  экономикамыздың тезірек аяққа  тұрып кетуіне, халық емін – еркін  жұмыс істеуіне көмек жинай алатын және де мемлектіміздің әл – қуаты  мықты болуына әсер ете алатын заң керек екенін бүгін күн  талабы көрсетіп отыр.

Қазіргі экономикалық дағдарыстан әлі де құтыла алмай  отырған еліміз үшін салық жүйесін  жетілдіру, дамыту тақырыбы өте өзекті, маңызды және де керекті деп ойлаймын.

Айта кету керек, жылы Президенттің Заң күші бар  жарлығымен қабылданған «Салықтар  және бюджетке төленетін басқа да төлемдер туралы» Салық Кодексі  біздің еліміздің экономикасы үшін үлкен қызмет атқарды. Жалпы ішкі табыстың  бүгінгі күні  барлық ТМД елдерімен  салыстырғанда  жоғары деңгейде тұруы – соның  айғағы.

Шетел инвестициялары біздің экономикаға келтіру және бағыттау бағдарламалары салық заңдылығымен айтылып жатқанын айту керек. Жалпы  қарап отырсақ, салық кодексінің әлемдік стандартқа сай болуы  – шетелдік инвестицияның біздің  елге келуіне көп әсер беруі.

Біздің салық  жүйеміздің жоғары деңгейде көріне білгені  елімізге көп пайда келтіреді. Салық заңдылығы бір жағдайда ешқашан қалмайды. Қазіргі заңдылықтар әлі де толықтырулар мен өзгерістерге ұшырайтыны сөзсіз. Бұл қарқынды қадамдар экономикалық процестерге байланысты екені түсінік. Сондықтан біздің салық заңдылығының әрі қарай дами берері сөзсіз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы: 1995ж.
2. 2011ж Салық Кодексі
3. ҚР 2010 жылы 15 шілдеде қабылданған «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі,
4. Ахметов Д. «Бюджетті толықтыру – экономиканы көтерудің бір жолы» Қаржы – Қаражат 2000 №3. 
5. www.google.kz
6. www.minfin.kz ҚР Қаржы Министрлігі сайты.
7. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық.- Алматы: 2005
8. «Егемен Қазақстан»
9. «Республика.kz
10. Есенгелдин Б.  Орманбаев А.  «Бюджеттік жоспарлауды жетілдірудің жолдары» Қаржы – Қаражат  1998 №8.
11. Тлеужанова. «Бюджетаралық қатынастардың тұжырымдамалық негіздерін реттеуші салықтар көмегімен оңтайландыру».  Қаржы - Қаражат  2003 №3.
12. М.Н.Нәдіров, Д.Б.Қалыбекова «Шет мемлекеттерінің қаржылары»
13. Статистический  бюллетень №10 (58)  2003ж. 
14. Транзитная экономика  №5  2003ж
15. Экономическое обозрение  Национального Банка   №3  2003г.   
16. Ермекбаев Б.Ж. “Жалпы  салықтар”
17. Карагусова Т. “Салықтың экономикалық негізі”, 1994
18. Искакова З.Д. “Реформирование налоговой системы в разрешении проблемы формирования доходов государственного бюджета Казахстана”,- Вестник. Серия экономика. Алматы: №3(43) 2004, 4-9 бб.
19. «Қазақстанның нарықтық экономикасының қаржы-несиелік проблемалары»,- Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, Алматы: 2002, 248-303 бб.
20. «Қаржы қаражат» экономикалық журналы. 12/99 „Салық жүйесін жандандыру жолдары”, 3-8 бб.
21. Карагусова Г. “Сущность налогообложения”,- Алматы: 200,22-23 бб.
22. Сейдахметов Ф.С. “ Налоги в Казахстане”,- Алматы: 2002, 115-119
23. Кипериан Т.Е., Тимофеева О.А.  “Нарықтық экономикадығы салықтар”, 1993
24. Сугаранов В.И. “Мемлекеттік қаржылар”, 1996
25. Худаков А. “Теория налогообложения”, 2002 А-А
26. Библиотека бухгалтера и предпринамателя №5. 2001.
27. Библиотека бухгалтера и предпринамателя №8. 2002.
28. Библиотека бухгалтера и предпринамателя №12. 2002.
29. Сейдахметова Ф.С. “Қазақстандағы салық”./ Оқу құралы. – Алматы: “ LEM”-2002 г.
30. Нурушев А.А. “Салық және өркениет”