Қазақстан Республикасының салық саясатының қазіргі кезеңдегі негізгі бағыттары

Кіріспе

 

Осы курстық жұмыс «Қазақстан Республикасының салық саясатының қазіргі кезеңдегі негізгі бағыттары» деген тақырыпта қазіргі мемлекетіміздің жүргізіп отырған саясатына талдау мақсатында жасалды. 1991 жылдың желтоқсанында өз тәуелсіздігін алған жас мемлекетіміздің жаңа экономикалық саясатында  салық жүйесінің атқаратын рөлін жан – жақты қамтуға арналған жұмыс. Аталған жұмыста еліміздегі қазіргі салық жүйесі мен салық саясатына шолу жасап, еліміздегі қолданып жүрген салықтар мен алымдардың мәні мен маңызын және де кемшілігін көрсетуге тырыстым.

Салық жүйесі өте күрделі жүйе. Мемлекетіміздің  әл – қуаты мен қауіпсіздік  саясатына арқау боларлық тұрақты  экономикалық дамуына әсер ететін жүйе. Бұл арада салық төлеушілер де,  мемлекетте арақайшылық болмайтын  қатынас болу үшін салық саясатын заң арқылы дұрыс жолға қоя  білу керек. Мемлекеттік салық саясатын – салықтар саласындағы іс- шаралары жүйесін әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес қоғам дамуының нақты кезеңдегі  әлеуметтік – экономикалық және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай жүргізеді.

Салық салу обьектісін бағалау дәрежесіне қарай  салықтар нақты және жеке болып бөлінеді. Нақты салықтар – мүліктердің сыртқы белгісіне қарай, нақтылы табыстың түсуі есептелместен (жер салығы, мүлікке салынатын салық, құнды қағаздарға лынатын салық) салынады.

Жеке салықтар жеке адамдар  мен заңды мекемелердің қаражат жағдайына байланысты (пайдаға  салынатын салық, табыс салығы, мұра немесе сыйға тартуға ауысқан  мүліктерге салынатын салық) салынады.

Салық саясаты  мемлекеттің мемлекеттік шығындарды, салық салу және мемлекет бюджетінің ахуалын өзгертуі бойынша толық  жұмысбастылықты,төлем балансының тепе-теңдігін қамтамасыз етуге және экономикалық өсуге бағытталған  іс-шарасы деп түсіндіріледі.

  Курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының салық саясатының мазмұны мен мәнін ашу, салық саясатының жүргізілуі мен бюджетке әсерін талқылау негізгі бағыттарын, салық саясатының бюджеттің кіріс бөлігінің ерекшелігін қарастыру болып табылады. Осы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді орындауды жөн көрдім:

• салық саясатының мазмұны мен маңызын қарастыру;
• Қазақстан Республикасының салық саясатының жүргізілуі мен бюджетке әсерін талқылау;
• Қазақстан Республикасының салық саясатының бюджеттің кіріс бөлігін толтырудағы басқа дамыған елдерден ерекшелігін көрсету.

Курстық жұмыстың құрылымы:

Жалпы курстық  жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыстың бірінші тарауында салық саясатының мәні мен маңызы жөнінде жазылған. Екінші тарауда Қазақстан Республикасының салық саясатының жүргізілу мен негізгі бағыттары туралы талдау жүргізілген. Үшінші тарауда дамыған елдерден, соның ішінде АҚШ мемлекетінің салық саясатымен ерекшелігі туралы баяндалған.

Курстық жұмысты  жазу барысындағы қайнар көздер: ҚР 2010 жылы 15 шілдеде қабылданған «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі, М.Н.Нәдіров, Д.Б.Қалыбекова «Шет мемлекеттерінің қаржылары», Нурушев А.А. “Салық және өркениет”, Ермекбаев Б.Ж. “Жалпы  салықтар”, сонымен қатар мерзімді баспасөз құралдарын - «Егемен Қазақстан»,  «Республика.kz» және www.google.kz сайтының деректерін қолдандым.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Салық  саясатының  мазмұны  мен  маңызы

1.1   Салық саясатының мәні

 

Салықтар  мемлекетпен бірге пайда болады және оның өмір сүруінің негізі болып  табылады. Мемлекетті ұстау үшін оның азаматтарының ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың формалары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады. Олардың қызмет ауқымы кеңейіп, әлеуметтік– экономикалық процестердегі рөлі де өзгеріп отырады. Тауар - ақша қатынастары неғұрлым дамыған жүйелерде салықтар да жақсы дамып, оларға мүмкіндігіше әсер етеді.

Мемлекетке  түсетін салық түсімдеріне тән  ерікшелік – олар сан алуан  қоғам қажеттеріне таратылып  пайдаланады. Салықтардың мемлекет, басқа өкімет органдары белгілейтін  сан алуан мақсатқа арналған жарналардан, аударымдардан, төлемдерден айырмашылығы осында. Бұған әлеуметтік сақтандыруға төленетін қатаң нысаналы аударымдар, жарналар, арнайы қорларға аударылатын  жарналар мен аударымдар жатады. Нақты  қатынастары түзілуі жағдайындағы салық саясатының негізгі бағыты – халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін орталықтандырылған қоғамдық тұтыну қорлары арқылы қалыптастыру, приниптерінен бас тарту. Бұл халықтың еңбекке қабілетті бөлігінің табыстарын еңбек белсенділігін арттыруға экономикалық мүдделігін арттыру арқылы көбейтуге мүмкіндік береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке қабілетсіз мүшелерін әлеуметтік қорғау қамтамасыз етіледі.

Қазақстан Республикасының салық  жүйесі салықтардың, алымдар мен  баж салықтарының үш тобын, салық  қатынастарын реттеп отыратын құқықтық нормалар мен салық қызметі органдарын (Бас салық инспекциясы мен  оның жергілікті органдарын) қамтиды [11, 202-203 б].

Салық –  шаруашылық жүргізуші субьектілердің, жеке тұлғалардың мемлекет пен екі  арадағы мемлекеттік бюджет арқылы асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын  экономикалық категория. Салықтардың  экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық  табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді.

Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу  үшін белгілі бір мөлшерде қаржы  көздері қажет. Салықтар – мемлекеттің  тұрақты қаржы көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.

Салықтың  мынадай негізгі қызметтері бар: фискалдық, реттеушілік, қайта бөлу. Ең негізгі қызметі  фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады. Ретеушілік қызметі  - салықтың маңызды қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына  өз ықпалын тигізеді, яғни реттеуі жүзеге асырылады. Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субьектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды.

Салық  кодексі  бойынша  Қазақстан  Республикасы  салық  жүйесінде  13 салық,  5  алым  және  10 төлемақы  түрлері қарастырылған заңда аталған салықтар  мен төлемдерден басқа да  төлемдер  түрлерін  жасауды ешбір органының салық төлеушіден  тасып кетуге  құқы  жоқ.  Себебі  ол  салық  туралы  заңдa белгіленбеген,  көрсетілмеген [12, 137 б].

Сондықтан  мемлекет  өз  қазынасының  кіріс  бөлігіне  түсетін төлемдерді  заң  түрінде  белгілейді  және  тек  белгіленген  төлемдерді,  өз  міндеттері  туындағанда  төлеп  отыруды салық  төлеушілерге  міндеттейді. Жоғарыда айтылған салық  белгілерін мемлекеттік төлемдердің (салық, алым, төлем  т.б.) табиғатын  дұрыс ашу үшін қолдана білу –  азаматтардың құқықтарын сақтай отырып, әрбір төлемді тиімді түрде ұйымдастыру  және мемлекеттік кіріс жүйесін  ғылыми негізде нысандауға кепілдік берер еді.

Салық элементтері. Салық өз табиғатында белгілі бір элементтерден тұратын күрделі құрылым. Негізгі элементтері болып мыналар табылады:

1. Салықтың құқықтық негізі. Бұл салықты төлеу міндеттемесінің некеге байланысты туындайтынын айқындайды.
2. Салық субъектісі – салықты кім төлегенін айқындайды.
3. Салық объектісі – салықты не үшін және не заттан төлейтінін айқындайды.
4. Салық шамасы (нормасы) – салықты қандай мөлшерде төлейді, салық салу ставкасын қалай қолданатынын айқындайды.
5. Салық бойынша жеңілдіктер – не себептен салық төлеуші салық төлеуден босатылады немесе аз мөлшерде салық төлеуге құқы бар екенін айқындайды [10, 107 б].

Әрбір салықтың табиғатында, құрылымында аталған  элементтер тобы кешенді түрде қатысты  болу керек. Аталған элементтердің  біреуі салықтың бойынан табылмаса, онда ол салық белгіленбеген болып  табылады. Тек қана салық бойынша  жеңілдіктер кейбір салықтарға қатысты  болмауы мүмкін. Ал қалған элементтердің  қатысты болуы – міндетті талап.

Салықтар  белгілері туралы жоғарыда айтқанымыздай  салықтар тек заңдастырылған құқықтық нысанда ғана өмір сүре алады. Салықтар элементтерінің кешенді тобы толық қатысты болған жағдайда ғана салық заңды түрде белгіленген, қалыптасқан болып табылады. Заң тұрғысынан қарағанда бұл құқықтық акт нормативтік акт қатарына жатқызылады [1].

Салық міндеттемесінде  көрсетілген тәртіпте, мөлшерде және мерзімде салықты төлеу заңдылық міндеттемесі жүктелген тұлға –  салық субъектісі деп аталады. Салық субъектілері заңды және жеке тұлға болып бөлінеді. Олардың салық төлеу режимдері әр түрлі, ал кей жағдайларда тек өздеріне ғана тиісті төлейтін салық түрлері де әр түрлі. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өз құқықтық меншігінде, шаруашылық жүргізуінде немесе басқаруында оқшауланған мүлкі бар және сол мүлкімен алған міндеттемелері бойынша жауап бере алатын, сот алдында талапкер не жауапкер бола алатын ұйым – заңды тұлға болып табылады.

Атап кеткендей  салық субъектісінің тағы бір категориясы – жеке тұлғалар. Салық заңдарына сәйкес салық төлеуші жеке тұлғаларға Қазақстан Республикасының азаматтары, шет мемлекеттері азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар жатады. Қазақстан Республикасы азаматтарына азаматтығы бар фактісінің өзі салық міндеттемесіне заң бойынша орындауын жүктейді.

Салық субъектісі салықты алып жүруші ретінде де танылады. Салықты алып жүруші – салық салудың  нақты ақырғы қорытындындысында  барлық ауыртпалықты көтеруші тұлға. Әсіресе, бұл құбылысты жанама салықтармен (қосымша құн салығы, акциздер) байланыстыруға болады. Яғни салық субъектісі болып  табылатын дүкен сатушысы салықты  төлеуге тиісті. Бірақ салық сомасы тауар құнын қосылған нәтижесінде  тауар тұтынушы тауар құнын да, салықты да төлейді, ал сатушы төленген салық сомасын тауар тұтынушыдан  қайтарып алады. Қорыта айтқанда тауар  сатып алушы тұтынушы салық субъектісі болмаса да, шын мәнісінде сол  салықты төлеуші болып табылады. Бұл жағдайда жай ғана жеке тұлға, айтылған салыққа төлеуші ретінде еш қатысы болмаса да, сол салықтың ауыртпалығын көтеріп, салықты алып жүруші болып отыр.

Салық объектісі  – субъект, яғни салық төлеуші  салықты не заттан төлейтінін корпарациялық  табыс салығы үшін заңды тұлғаның табысы, жер салығы үшін жердің аудан  көлемі, мүлік салығы үшін мүліктің құны  т.б. болып табылады [11, 248-249 б].

Салық төлеушінің мөлшерін анықтайтын заңмен белгіленген  салық салу шамасы  салық  нормасы  деп  аталады.  Көп  жағдайда  ол  салық   салу  ставкасы  мен  салық  салу  бірлігінің  өзара  қимыл  байланысының  нәтижесі  болып  табылады.

Салық  базасының  өсуі  немесе  кемуіне  байланысты  салық  ставкасының өзгеру  тәртібі  – салық  салу  әдістемесі  деп  аталады. Салық  салу  әдістеменің  төрт  негізгі   түрін  бөліп  атауға  болады:  теңдік,  пропорционалдық,  прогрессивтік (үдемелі) және  регрессивтік     (кемімелі)

Салық мөлшері  барлық  салық  төлеушілер  үшін  нақты  белгіленетін  сома мөлшеріне  тең  болып  (тепе–тең  салық  салу) не салық  салу ставкасын  қолдану  арқылы  анықталуы мүмкін. Тепе –  тең  салық салуда барлық салық  төлеушілерден бірдей  мөлшерде  салық  ұсталады.  Мысалы,  патент  арқылы  жұмыс істейтін,  кәсіпкерлік  қызметтерінің  сипаттамасы  бірдей,  жеке  тұлғалардан  есептеліп,  ұсталатын  салық  сомасы  барлығы  үшін  бірдей.

Салық  салу  ставкасы  бойынша  салық  бірлігінен  нақты  ақшалай  сома  арқылы  салығы  ұстау  әдісі.  Мысалы,  жер  салығы  бойынша  Қарағанды  қаласы  үшін  1 м² жерге 0,2 теңге. Ставка қолданылады.  Екіншіден проценттік  ставка  қолдану арқылы  салық ұстау.  Мысалмен  айтатын болсақ,  корпарациялық табыс салығының ставкасы 30% .  Ол барлық заңды тұлғалар үшін  (оған  тек негіз құралдары жер болып келетін заңды тұлғалар  жатпайды) бірдей.  Тек салық салу  базасы,  яғни  салық салынатын табыстары,  әр  түрлі  болуы  мүмкін. Соған  байланысты  төлейтін салық сомалары  да  әр  түрлі.  Проценттік  ставкамен салық   ұстау  ставкасы  пропорционалдық ставка  деп  аталады [8]. 

Прогрессивті  ставка  салық салу  базасының  көлемі  өскен сайын,  өзгермелі  түрде  өсіп  отырады. Яғни  салық  төлеушінің  табысы  ұлғайған  сайын,  одан  ұсталатын  салық  ауыртпалығы  да  салық  ставкасының  үдемелеп  өзгеріп  өсуіне  байланысты  көбейе  береді.  Мысалы,  жеке  табыс  салығын  алайық.  15 еселенген  жылдық  есептік  көрсеткішке  (ЖЕК) дейінгі табыс  сомасынан  5% ставкамен  салық ұстама,  15 ЖЕК  мен  40 ЖЕК  аралығындағы  табыс  сомасынан  10% ставкамен салық  ұсталады.  Бұл салық  бойынша  ең  жоғары  ставка  30% екенін  ескерсек,  табыс ұлғайған сайын, ұсталатын салық  сомасы  да  ұлғайа  беретіні түсінікті.

Регрессивтік  ставканың  прогрессивтік  ставкаға  кері  ставка  екені  есте сақтаған жөн.  Бұл  ставка  біздің  Қазақстан   салық  жүйесінде  әзірше  қолданылмайды.  Дегенмен,   АҚШ  салық  жүйесінің  мысалымен  түсіндіре  кетейік.  Әуелде  бұл  ставка прогрессивтік  ставка  тәрізді  салық  салу  базасының  белгілі бір  дейгейіне  дейін  өсіп  отырады  да  содан  кейін кері  төмендей  бастайды. АҚШ-та  1986 жылғы  қабылданған  реформа  бойынша  ерлі – зайыпты  адамдардың  жылдық  табыстары  149250 долларға  жеткенше 33%  ставкамен  салық  ұсталса,  табыс  сомасы  әрі  қарай  өскен  жағдайда  салық  салу  ставкасы  28%  төмендейді [5].