Қазақстан Республикасының салық саясатының қазіргі кезеңдегі негізгі бағыттары

Өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда  2011 жылдың 1-сәуірінде мемлекеттік бюджет кірістерінің атқарылуын 5-кестеден байқауға болады.

5-кесте - 2011 жылдың 1-сәуірінде мемлекеттік бюджет кірістерінің атқарылуы

мың, тг

Ескерту: www.mf.minfin.kz сайтынан алынған.

Жоғарыдағы  кесте бойынша, салықтық түсімдердің мемлекеттік бюджеттің жоспары 2011 жылғы 1 сәуірде 115,9% немесе 120,7 млрд. теңгеге арта отырып  орындалды. Ал 1 сәуірде корпоративтік табыс салығы бойынша жоспар 209,6 млрд. теңге болған кезде бюджетке 220,7 млрд. теңге түсті, аванстық төлемдердің жекелеген салық төлеушілер бойынша ұлғаюы нәтижесінде орындау 105,3% құрады.

Жеке табыс  салығы бойынша жоспар 111,4% немесе жоспардағы 75,0 млрд. теңгенің орнына бюджетке 83,5 млрд. теңге түсті, әлеуметтік салық бойынша жоспар 105% орындалды, жоспардағы 59,3 млрд. теңгенің орнына бюджетке 62,2 млрд. теңге түсті.

Ішкі өндіріс  тауарларына ҚҚС бойынша орындау 110,8 % құрады, немесе жоспарланған сома 59,1 млрд. теңге болған кезде бюджетке 65,5 млрд. теңге түсті. Артық орындау бірқатар салық төлеушілер бойынша түсімдердің өсуімен түсіндіріледі. Импортталатын тауарларға ҚҚС бойынша жоспардағы 102,3 млрд. теңгенің орнына  елге импорттың өсуіне байланысты, түсім 115,7 млрд. теңгені немесе жоспардың 113,0%-ын құрады. 

Тұтас алғанда  акциздер бойынша жоспардағы 16,4 млрд. теңгенің орнына бюджетке 15,7 млрд. теңге түсті немесе жекелеген акцизделетін тауарлардың импортын қысқарту нәтижесінде 95,8 % түсті.

Табиғи және басқа ресурстарды пайдаланудан түсімдер бойынша жоспардағы есепті кезеңде 44,8 млрд. теңгенің орнына бюджетке 63,7 млрд. теңге түсті немесе 142,3 % құрады.

Мемлекеттік инвестиция бағдарламасының негізгі  мақсатына Президенттің Қазақстан  халқына жолдауында көрсетілген  стратегиялық басымдылықтарда сәйкес өндіріс пен тұрғындардың әл –  ауқатын өсіруге жайлы жағдай жасау үшін инфрақұрылымды дамыту кіреді.

Бұл жалпы  сипаттағы мемлекеттік қызметке қатысты еліміздің тұрақты әлеуметтік – экономикалық дамуын қамтамасыз ететін мемлекеттік басқару мен  кәсіби мемлекеттің ұтымды жүйесін  құру Президенттің Қазақстан халқына  арнаған Жолдауында белгіленген  ең маңызды стратегиялық басымдықтардың бірі болып табылады.

Ағымдағы  жылда мемлекеттік басқару құрылымдарын реформалау мен ұтқырлау жөнінде  басталған түрленулерге байланысты мемлекеттік басқару органдарын ұстауға кететін шығындарды азайту көзделуде. Мекемелерді жергілікті бюджеттердің ұстауына беру саясаты  және аймақтық міндеттерге жүктелген  шараларды орындау жалғасуда. Оларға жәрдемақы төлеу мен әлеуметтік аясындағы обьектілерін ұстаумен байланысты шығындар жатады.

Үкімет жергілікті басқару органдарының қаржылық дербестігі мен жауапкершілігін нығайту  үшін республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы тұрақты өзара  қатынастардың орнығуына едәуір көңіл бөлетін болды.

Осыған байланысты «Қазақстан Республикасының бюджеттік  жүйесі туралы» Заңына тиісті өзгерістер енгізу көзделіп отыр. Онда сан алуан деңгейдегі өкімет бюджеттерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету тетіктері, әр түрлі деңгейдегі өкімет бюджеттер арасындағы кіріс базасын таратуда өкіметтің республикалық органдарының рөлі мен орны, жергілікті бюджеттер кірістерінің қаржылық теңестірілуінің дәйектері мен ұстынымдары, оларға қаржылық қолдаудың бөлінуі, шығындарды қаржылау аялары бюджеттерінің арасындағы ара қатынастар көрініс табуы тиіс. Сонымен қоса жергілікті өзін өзі басқару органдарының құқықтары мен қаржылық мүмкіндіктері айқын белгіленгені жөн.

Салық жүйесі өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден  тұратын күрделі модель болып  табылады. Оның компонентерінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар  мен әдістемелік құжаттар; салық  салуды басқару және салық қызметі  органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен  әдістемелік  құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі принциптері  және т.б. – лар салық механизміне  жатады. Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет  істеуіне салық салу механизмнің тигізер ықпалы өте  зор.

Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше  тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен құралады. Салық салу элементтеріне жоғарыда атап кеткендей: субьект, обьект, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы мен міндеттері, салықтың төлеуін бақылау, салықтың жазалау шаралары жатады [29, 326 б].

Қазақстан Республикасының  салық қатынастарын реттейтін Қазақстан  Республикасы Президентінің Заң  күші бар Жарлығы «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы»; Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілері; Қазақстан Респуликасы  Мемлекеттік салық комитетінің  нормативтік актілер.

Салыққа қатысты  емес заңдарға салық салуға байланысты мәселелерді енгізуге тыйым салынған. Егер Қазақстан Респуликасы қатысушы болып табылатын халықаралық  шарттарда Қазақстан Республикасының  салық заңдарында бар ережелерден  өзге ережелері қолданылады. Халықаралық  шартты қолдану үшін ішкі республикалық  акт шығару қажеттігі шарттың  өзінде көрсетілген жағдайларды  қоспағанда Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халықаралық  шарттар салық қатынастарына  тікелей қолданылады.

III бөлімді қорыта айтқанда, шаруашылық субъектілеріне түскен салық ауыртпалығын жеңілдетпейінше олардан бюджетке қажетті кіріс келтіру мүмкін емес. Ал қолайлы жағдай тек салық механизімін тиімді пайдалану мен оның ынталандырушылық қызметін арттыру арқылы ғана іске асады. Сол себепті салық саясатын жүргізудегі басты мақсат – отандық тауар өндірушілерді мемлекет тарапынан қолдау, мемлекеттің ішкі экономикалық  дамуына ықпалды саясат жүргізу, жеке секторлардың жедел дамуына жағдай жасау, шет ел инвестицияларын тартуда кедергілердің алдын алу, яғни мемлекет пен салық төлеушінің талап-тілегін ортақтастыру. Ендеше экономикамызда орын алған осындай келеңсіз жағдайлардың шешімі де осы салық саясатын дұрыс ұйымдастыру болып табылады.

3.  Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының салық саясатын  дамыту  жетістіктері.

Салық  алуды  ұйымдастыру  салық  қатынастарының  формаларын  қамтитын  салық  механизімін  құру:

1. Пропорционалды  ставкалар  салық объектісінің  көлемі  ескерілмей,  бірыңғай  процент  түрінде  белгіленеді.
2. Прогрессивті  ставка  табыс  немесе  мүлік  көлемі  өсуіне  қарай  күрт  өсетін  шкала  түрінде болады.
3. Регрессивті  ставка  салық  объектісінің  көбеюіне  қарай  төмендей  береді.

Прогрессияның  2 – түрі  болады:

1. Қарапайым
2. Күрделі.

Қарапайым  прогрессияда  салық  ставкасы  табыс немесе  мүліктің  құны  өскен  сайын  артады. Күрделісінде  сатылы  шкалада  табысы әрбір  келесі  сатысы  үшін  ставкалар  белгіленеді. Мұндайда  салық  табыстан  гөрі  тез  өседі.  Мұның  өзі  теңсіздікті  туғызады.

Ставкалар  заңды  түрде  белгіленетін,  әр  жылға  арналған  мемлекеттік  бюджет  бекіткен  кезде  өзгеріс  енгізіліп  отыруы  мүмкін.    Жеңілдік  кезеңі – салым  немесе  алым  алынатын  мерзім.    Төлеушілер  мен  салық  ұжымдары  мен  құқықтары  мен  міндеттері  салық  заңдары  мен  жергілікті  өкімет  органдарының  шешімдерін  реттейді. Салық  заңын  бұзғаны  үшін  төлеушілер  айыппұл  төлейді. Егерде  салық  түсімдері  мемлекет  шығындарын  қаржыландыруға  жетпесе,  бюджет  тапшылығы  пайда  болып  инфляция  туады [30, 67-68б]. 

Патшалық  ақшаның  құнын  түсіреді,  кәсіпорын  да  халықта  зиян  шегеді.  Егер  осы  кезде  мемлекет  шаралары  қолданып,  қаржы  жинап  ақша  айналысы  жақсарса,  онда  экономика  қалпына  келіп,  уақытша  үзіліс  қана  қалады.   Кері  жағдайда  қаржыландырған  тапшылықтағы  натуралдық  инфляцияға  және  ақшаның  одан  сайын  құнсыздануына  әкеп  соғады.

Қазір  кәсіпорын  өте  күрделі  жұмыс  істеп  жатыр,  өзі  кіріс  шаруашылығына  неше  түрлі  өзгерістерге  салып  салық  төлемеу  жағын  ойластырып  келтіруді  алға қойып  отыр.

 «Қазақстан  Республикасының   жер  қойнауының  лицензиялау  тәртібі  туралы»  үкіметке  сәйкес,  жер  қойнауының  пайдалы   кәсіпорындары  бір  айда  қарастырылатын  3 ай  мерзімі   ішінде  лицензия  алу  өтінішін  тапсырулары  қажет.  Аталған   талаптарды  орындамаған  кәсіпорын   жер  қойнауын  пайдалану   құқығынан  айырылады.

Лицензиялау  жүйесіне  нақты  сол  жер  лицензия  беруден  басқа,  олардың  мониторингі  де  кіреді.  Компаниямен  мониторожденияның  ашылуынан  кейін   компаниялық  табысын  және  қол   қойылатын бонуста  есептеп   төлеуі.

Өкімет  жер  қойнауын  ресурстарын  пайдалану  келіссөздері  мен  келісім  шарттарды  жүргізетін  «Компонентті  роганды»  белгілейді.  Компоненттік  органға  (Қазақстанда  - Қоршалған  ортаны  қорғау  және  табиғи  ресурстар  министрлігі  және  сауда  индустрияланған   энергетика  министрлігі)  Қазақстан  Республикасының  мұнай  операцияларын  жүргізу  және жер  қойнауын  пайдалану  бойынша  кейбір  заң  актілерін  толтырулар  мен  өзгертулер  туралы  Қазақстан  Республикасының  заңында   Қазақстан  Республикасында  1999 жылы  2  тамызда № 467 – 13К   мұнай  операциясын  жүргізу  және  келісім  шарттарды  шектеуге  қатысты   ептеген  түзетулер  жүргізілді.

Корпарациялық  табыс  салығын  төлеуде  салық  салу  табысының төмендеуінен  болды. Мұндай  жағдайда  мемлекетке  үстем  пайда  салығы  түспейді.  Қазақстан  Республикасының  салық  заңдылығының  әрі  қарай  дамуын  және  Касспийдегі  операцияларды  жүргізеден  бюджетке  түсімдердің  жоғарлауын  асқақтауы  үшін  салық  режимдерінің  жаңа  иоделдерін  енгізудің  қажеттілігі  туады.  Осы  мақсатта  мұнай  саласында  қазіргі  таңдағы  салық  салу  жүйесін  экономикалық  талдау  жүргізуде.  Аталған  экономикалық  бағалауды  сала  бойынша  роташа  сипаттамасы  бар  месторижденген  парамертлерін   қолдануды  месторижденген  өмір  циклі  теориясын  негізге  ала  отырып,  мұнай  алу  динамикасы  көрсетілген. 

      Есеп  айырысуда келесі  допущениялар  қабылданды:

1. Сыртқы  нарықтағы  мұнайды  өндеу  бағасы  20  доллар  АҚШ 
2. Қол  қойылатын  бонус  мөлшері  келесі  қатынаста: алынатын  мұнай  2 млн.  2,5 млн.  доллар.
3. Салық  заңдарында  салық  салу  төленген  қол  қойылатын  бонус  сомасы  шегерімдерге  жатады.
4. Өнім  шкаласын  қарастыруда  ішкі  табыс  нормасы  20% км. болмауын  қамтамасыз  ету.
5. Салық  заңдарына  сейкес  салық  көздері  табыс  көзінен  салық  және  корпоративтік  табыс  салығы  ставкалары. Мұнайды  тасымалдау  конъюнктурасының  әлсіздігіне  байланысты,  есепке  тұтынушыға  дейін  шикізатты  жеткізу  шығысы  алынған.
6. Қазақстан  Республикасының  салық  заңдылығын   салық салу  компенсациялық  өнім  арқасында  келесі  шығыстардың  орны  толтырылмайды: табиғатты  пайдалану  құқығы  конкурсына  қатысқаны  үшін  төлем  үшін  төлеген  шығысы; геологиялық  ақпаратты  алғаны  үшін  шығыстар; келесім  бойынша  шектеулері  бар  артықшылықтардан  болатын  баптар  бойынша  шығыстар  оның  ішінде  әкімшіліктік  шығындар; акционерлер  талаптары  бойынша жүзеге  асатын қаржы  шаруашылық  қызметтің  ревизиалық   (аудиторлық ) шығыстары.