Салықтың экономикалық мәні мен міндеті

Экономиканы реттеудің басты мазмұны фискалдық  саясатты- бюджет пен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде затталады. Тікелей қаржылық реттеудің процесін жүргізе отырып, ұлттық  табыстарға кәсіпорындардың, аймақтардың үлесін көбейту немесе азайту арқылы мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады. Бюджеттік қаржыға аса зерек өндірістік емес сфераның жай- күйі де осындай тәртіппен реттеледі. 

2.2 Салықтық реттеу: әдістері, мақсаттары және тиімді шешім қабылдау критерийлері 

   Салықтардың шаруашылық өмірде реттеушілік әсері  көп жақты. Қаржылық шаруашылық қызметінің жеке аяларын салықтық реттеу бюджеттік кірістерді реттеуден ерекше. Салықтық реттеулердің әдістерін таңдауда бастапқы жағдай біртекті болу керек: қайта өңдеу үрдісіне императивтік араласу экономикалық мақсатқа сай және шамамен болуы керек.

   Салықтық  реттеу - салық механизімі элементтерінің бірі және мемелекеттік салықтық менеджмет аясы. Салықтық реттеудің негізі – салықтық міндеттемелерді орындау барысына жедел араласудың экономикалық шаралар жүйесі. Салықтық реттеудің әдістері елдің парламенті орындалуы міндетті заңдық нормаларды бекіткенде қабылданатын ғылыми негізделген салықты канцепциялардың құраушы элементі болып табылады.

      Көптеген  елдерде салықтық құқықтық қатынастарды реттеуге принципиалды көзқарас негізгі  салық заңы – Салық кодексі, қаржылық реттеудің жалпы ережесі, сонымен қатар, сауда, сыртқы эканомикалық шаруащылықты, меншіктік қатынастарды құқықтық реттейті заңнамалар арқылы анықталады. Салықтық реттеу- салықтық құқық қатынастарының ең қиың құрлымы, өйткені мұнда болжануы қиын қиылысу нүктесінде экономикалық мүдделердің қақтығысы болады.

   Салықтық  реттеудің мазмұны мен мақсаты  салық салу жүйесінің реттеушілік  қызметімен алдынала анықталған. Бұдан  шығатыны бұл процесс обьективті қажет және оның нәтижесі айқын экономикалық жағдайда қолданылатын әдістертердің  адекваттылығына байланысты. Салықтық реттеудің әдістерін зерттеу салық салудың фискалдық дәстүрінен шығатын қарама-қайшылықтармен қатар жүреді. Сондықтан да, салықтардың эканомикалық – құқықтық және техникалық жағынан ең тиімді орындалуын реттеу мүмкіндігі өте қиын міндет. Эканомикалық тоқырау жағдайын салықтық реттеу оданда қиын болады. Салықтық реттеудің әртүрлі әдістері нақты салықтың қасиеттері мен бюджетті өңдеушілердің алдындағы мақсатпен алдын ала анықталады. Бюджеттік салықтық реттеудің механизмі 2-ші суретте көрсетілген.

   Салықтық  реттеудің әдістерінің мақсаттары мен қолдану аясына байланысты олар өзара байланысты үш аяға бөлуге болады: салықтық жеңілдіктер жүйесі (переференциялар), санкциялық әрекетте шаралары және бюджеттік-салықтық теңестірулер әдістері. Соңғысы салықтық реттеу жүйесінде ерекше орынға ие, өйткені олар ерекше преференциялық аймақтық есебінен де, қатаң бюджеттік - салықтық тәртіп есебінен де (мысалы, бюджеттік несиелердің тоқтатылуы, үкіметтің кепілі бойынша аймақ меншігін коммерциялық несиелендіруді шектеу және т.б.) жүзеге аса алады. Салықтық реттеу жүйесінде бюджеттік салықтық теңестірулер әдісінің ерекше орны оның әдістемелік қасиеттерімен  түсіндіріледі.

     Трансферттер, субсидиялар, субвенциялар, дотациялар, үкіметтің бюджеттік несиелері  және басқа да тәсілдер арқылы аймақтық бюджеттің кірістері мен шығыстары арасындағы тепе-теңдікке жетуге болады. Бұл әдістер бюджеттік қаржыландыру аясына, яғни мемлекеттік шығындарға жатады.

      Қазіргі кезде кейбір бюджеттік жүйеде белгілі  бір звеноларға бекітілген салықтар меншікті (бекітілген кірістер), ал басқалары бюджеттерге жартылай түсетін (реттеуші кірістер) болып есептеледі. Бұл мақсатпен Бюджет туралы заңда реттелетін салық саласынан салықтық аударымдардың нормалары (кваталары) бекітілген немесе салықтық ставкалардың бір текті пайыздық шектеулері анықталады. /3/

      Айырмашылығы  трансферттік аударымдар заңымен анықталатын  салықтардан аймақты арнайы қаржылық қолдау қорына шоғырландырылады. Салықтық реттеуде және олардың әдістерін  тәжірибеде қолдануда түбегейлі  әдістемелік өзгерістер болған жоқ. /14/

      Тиімді  салық жүйесін құру оның ішкі құрылымының  экономикалық ерекшеліктері, оның ішінде салық ставкалары мөлшеріне байланысты. Салықтық ставкалады өзгерту салықтық реттеу жүйесінің маңызды бөлігі болып табылады. Ең тиімді салық ставкалары деңгейін есептеу өте қиын және еңбекті көп қажет ететін үрдіс. Бұл жерде мемлекеттік шығындарды тиімді ету оны айқын экономикалық мүмкіншіліктермен сәйкестендіруге, ЖҰӨ-ді есептеуде бюджет кірісін эмиссиондық әдіспен өсіруде пайда болатын инфляцияның алдын алу, квази ақшаны жою және ЖҰӨ-нің жасанды түде өсуіне, айналыстағы ақша массасының наминалды қолдануы мақсатына экономикалық негізделген.

     2-суретте  көрсетілген салықтық реттеу  әдістерінің құрамына әлемде  көп қолданылатын инвестициялық мәселелерді шешу кезінде, протекциондық саясат жүргізген кезде мемлекеттік әлеуметтік бағдарламаларды орындау кезінде сұраныс пен ұсынысты реттеу кірген.

     Салықтық  реттеудің орындалуы тәсіліне байланысты олар бір-бірімен байланысты екі  аяға бөлінеді: салықтық жеңілдіктер мен салықтық санкциялар.

   Шаруашылықты  салықтық ынталандыру елдің барлық құрлымдық  шаруашылық жиынтығына оң әсер ете алады.

     Осы жүйелердің тиімді қатынасы салық салудың  икемділігін және салық  саясатының нәтижелігін қамтамасыз етеді.

        Салықтық техниканың ағымдық түзету экономикалық конъюктураның дамуына әсер етеді. Инвестициялық үрдістерді, сыртқы экономикалық жеңілдіктер мен санкциялар жүйесі арқылы ағымдық салықтық түзетулерге қажеттілік қайта өңдеу үрдісінің динамикалылығына байланысты болады. Жаңартылған салықтық техниканы заңды қабылданған кезде қалыптасқан экономикалық айқындар қаржылық жылдың соңында қалыптасқандардан ерекше болады. Бұл экономикалық - әлеуметтік және қоғамдық саяси қатнастардың жылжымалылығын және салықтық реттеулар шараларының жиынтығын ескеру қажет.

     Әлемдік салық тәжірибесінде салықтық ынталандыру  жүйесін ұйымдастыруда бірнеше  принциптер құралған:

          - Салықтық жеңілдіктерді қолдану  меншік нысанына, оның шаруашылығына,  параметрлерде топтастырылу маңыздылығын субъективтік бағалауға байланысты таңдамалы болмауы керек;

          - Салықтық жеңілдіктерге экономикалық  емес мәжбүр етулер мен қолданылуының  міндеттілігі тән емес;

          - Инвестициялық салықтық несиелер  жалпы мемлекеттік мағынадағы  инвестициялық бағдарламаларды орындауды қамтамасыз ететін төлеушілер топтарына ғана беріледі;

          - Салық жеңілдіктерін қолдану  не бюджеттің кірісіне, не корпоративтік,  не жеке экономикалық мүдделерге  шығын әкелмеуі керек;

          - Салықтық жеңілдіктер портфелін қалыптастыру тәртібі жалпы мемлекеттік деңгейде анықталады және орталық биліктің заңдық тәртібімен бекітіледі;

          - Жергілікті деңгейде жеңілдіктердің  қолданылуы жоғары заң шығарушылар  анықтайтын шеңберде жүргізіледі.

Сурет 2. Салықтық реттеу жүйесі – салықтық механизм элементі

     Әлемдік салық тәжірибесінде салықтық ынталандыру  жүйесін ұйымдастыруда бірнеше  принциптер құралған:

          - Салықтық жеңілдіктерді қолдану  меншік нысанына, оның шаруашылығына, параметрлерде топтастырылу маңыздылығын субъективтік бағалауға байланысты таңдамалы болмауы керек;

          - Салықтық жеңілдіктерге экономикалық  емес мәжбүр етулер мен қолданылуының  міндеттілігі тән емес;

          - Инвестициялық салықтық несиелер жалпы мемлекеттік мағынадағы инвестициялық бағдарламаларды орындауды қамтамасыз ететін төлеушілер топтарына ғана беріледі;

          - Салық жеңілдіктерін қолдану  не бюджеттің кірісіне, не корпоративтік,  не жеке экономикалық мүдделерге  шығын әкелмеуі керек;

          - Салықтық жеңілдіктер портфелін  қалыптастыру тәртібі жалпы мемлекеттік  деңгейде анықталады және орталық  биліктің заңдық тәртібімен бекітіледі;

          - Жергілікті деңгейде жеңілдіктердің  қолданылуы жоғары заң шығарушылар  анықтайтын шеңберде жүргізіледі.

     Осылайша, экономикалық негізделген жеңілдіктер  жүйесі арқылы жүзеге асырылатын салықтық реттеу шағын және орта бизнестің  негізін бекітетін техникалық үрдістерді модернизациялау, жаңа және бәсекеге шыдамды  өнімді шығару кезіндегі қаржылық жоғалтулардың орынын жабатын стратегиялық іс- әрекетің бір – бірімен байланысқан салықтық преференциялар жиынтығын ұсынады.

     Қазіргі кезде ғылыми – тәжірибелік талқылаудың  маңызды объектісі және үкіметтік  құрлымның көңіл аударатын тақырыбы инвестицияларды салықтық ынталандыру жүйесі және оның жалпы қайта өндірумен байланыстылығы болып табылады. Монитарлық әдіспен инвестициялық аяны реттеу тәжірибесін тиімсіз деп тану керек. Ең алыдмен базистік қатынастардың өзгеруі қажет (елдің шаруашылық салаларында құрлымдық қайта құру, территориялық орналасқан өндіруші күштердің балансын қалыптастыру, елдің сыртқы сауда балансын теңестіру және тағы басқа).

     Салықтық  реттеудің ең тиімді әдісі болып  инвестициялық, салықтық, несие болып  саналады. Бұл жалғыз заңмен бекітілген әдіс. Мұндай несиені ұсыну салық салудың принциптік негізін өзгертпейді және сонымен бірге инвестициялық үрдістерді жедел түзетуге мүмкіндік береді.

      Салықтық  реттеуді тиімді етудің маңызды жағдайы  жеке жеңілдіктер санын қысқарту болып табылады. Салықтық преференциялардың жалғыз иесі-әлемдік нарықта бәсекеге сиялатын өнім шығаруды қамтамасыз ететін тауар өндіруші. Салықтық жеңілдіктерді ұсынудың экономикалық негіздемесі геосаяси факторлар есебі, өндірушінің мекен жайы, табиғи-климаттық және нарыққа еңгендегі бастапқы жағдайларды алдын ала басқа да территориялардың объективтік айырмашылығы болып табылады. Мемелекеттік экономикалық, сонымен бірге салықтық саясат та территорияның дамуының экономиканың жағдайын теңестіру қаржылық құйылымдар есебінен емес, оларға қолда бар экономикалық потенциалды өздігіне қолдану мен ұйымдастыруға мүмкіндік беру арқылы жүргізілу керек. Бұл жетіспеген жағдайда мәселе мемлекеттік және жергілікті бюджеттерден қайтарымды, ақылы жағдайларда ұсынылатын мақсатты бюджеттік несиелер жүйесі арқылы шешіледі. Мұндай несиелерді өтей мерзімі аймақтық орташа жан басына шаққандағы тауарлар мен қызметтер деңгейіне жетуінің экономикалық мүмкіндіктерімен анықталады. Аймақтық экономикалардың тиімді дамуы үшін экономикалық еріктік – бұл ең алдымен олардың территориясындағы кәсіпкерлік шаруашылықтың экономикалық еркіндігі. Бұл мақсатта барлық салықтық реттеу әдістер жүйесі және әрбір әдіс жеке қызмет атқару керек. Салықтық реттеу облысына текқана бюджеттік – салықтық қатынастардың нормалау бойынша тәжірибелік әрекеттер ғана емес, сонымен қатар аналитикалық ғылыми зерттеулер кіреді. Зерттеулер нәтижесі қаржылық – шаруашылық тенденциясы шеңберінде жеке кәсіпорындар, салалар, аймақтар және түгел елдегі салық салу жағдайына байланысты ондағы фискалды және реттеуші арасындағы паритетті анықталады. Бұл зерттеу әрбір салықта инфляциялық құраушыны реттеуге бағытталады.

      Аналитикалық  мақсаттағы инфляциялық салықты  есептеу заңдамада өзгермейтін  салықтық ставка кезінде салықтық ауырпалықтың динамикасын бекітуге мүмкіндік береді. Әдетте айқын салықтық алулар былай аналықталады:

     1) инфляцияның төмендеу өсу көрсеткіштері;

     2) несиелердің бағасының өсуі;

     3) айқын және жабық жұмыссыздықтың  өсуі;

     4) экономикалық өсу қарқынының  бәсеңдеуі.

Инфляциялық салық номиналды және айқын ставка бойынша салынатын объектінің құнын есептеу арқылы анықталады.

      Айқын ставка бойынша есептелінді: