Салықтың экономикалық мәні мен міндеті

       Салық механизмі қазіргі  уақытта республикада мемлекеттік реттеудің әкімшілік - таратушылық сипатын көрсетпейді. Алайда, сонымен бірге, экономиканы тікелей және  жанама түрде мемлекеттік реттеудің тиімді құралы болып табылмайды. Практикада көрсетілгендей, салықтар бюджеттік қаржыландырудың негізгі көзі. Салық жүйесі қоғамдық–саяси сұраныстардың өзгерісіне қарай икемді,  әрі жеңіл үйренетін және алмастыратын болуы керек. Салық жүйесі жиынтық өнімді  қалыптастыратын қайта бөлінуді қамтамасыз етуі қажет және мемлекеттік  экономикалық саясаттық тиімді құралы болуы қажет.

       Мемлекеттік құрылымы формасының дамуы мен өзгеруі әрқашанда салық жүйесінің қайта жасалуымен бірге жүреді. Қазіргі жаңа қоғамда жоғарыда аталғандай, мемлекеттің кіріс көзінің негізі болып отыр. Салық механизм мемлекеттің қоғамдық өндіріске, оның қозғалысына және құрылымына экономикалық әсер етуі үшін қолданылады.

      Салық жүйесі дегеніміз - осы сәтте қолданылып жүрген барлық салықтардың заң шығарушылық тұрғысынан белгілеген тізбесі, онда салықтардың  ставкалары, салық төлеушілер мен салық салу объектілері, төлеу тәртібі, шарттары мен мерзімдері,  есеп айырысу  мен есеп жүргізу әдіснамасы, сондай-ақ тиісті әкімшілік ұсыныстар нұсқалады.

       Қазақстан Республикасында қабылдаған салық жүйесі туралы заңға сәйкес салықтың мынандай түрлері қолданылады:

а) жалпы  мемлекеттік салықтар;

ә) жергілікті салықтар;

Салық жүйесіне қойылатын незігі талаптар мыналар:

• а) ұқсас жағдайларда алынған бірдей кірістерге салық мөлшері бойынша бірдей салық салынуға жатуы керек;
• ә) салық салу ставкасы меншік түріне қарамастан барлық субъектілер үшін және алынған кірістің тепе-теңдігі жағдайында кәсіпкерлік ісінің түріне байланыссыз барлық тұлғалар үшін бірыңғай болуы керек;
• б) салық жүйесі комплексті болуы керек, яғни салық салудың әртүрлі әдістеріне сүйенуі керек (кіріс,  мүліктік және т.б.)
• в) салық жүйесінің тұрақтылығы  мен икемділігінің үйлесімі қоғамдық өндіріске қатысушылардың экономикалық мүддесіне дер кезенде әсер етуін қамтамасыз ету керек;
• г) бірыңғай салық ставкалары мақсатты сипаттағы салық жеңілдіктері жүйесімен толықтыруы қажет.

     Өзімізге белгілі, салықтар және салық саясаты – қуатты ресурстық фактор, яғни мемлекеттің қол астындағы экономикаға тікелей әсер ету құралы және сонымен бірге–мемлекеттің шаруашылық етуші субъктілерімен кері байланыс механизмі.  Міне, сол себептен нақты жағдайларға байланысты, соның ішінде экономикалық  даму ерекшелігі мен жағдайына байланысты, елдің мемлекеттік билігінің тұрақтылығына байланасты бұл фактор мемлекеттіқ экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін құрал  ретіңде, немесе мемлекет тәуекелдігінің  негізгі көзі,  не болмаса мемлекет үшін қауіпті фактор ретінде де болуы мүмкін.

      Салық салу мақсатында салық Кодексінде қолданылатын негізгі ұғымдар:

1. салық төлеуші – салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға;
2. салық агенті – салық Кодексіне сәйкес төлем көздерінен ұсталатын салықтарды есептеу, ұстау және аудару жөніндегі міндет жүктелген заңды тұлға, жеке кәсіпкер;
3. салық берешегі–бересі сомасы, сондай-ақ өсімпұлдар мен айыппұлдардың төленбеген сомалары;
4. салық режимі – салық Кодексінде белгіленген салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезінде салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы;
5. салық төлеушінің электрондық құжаты – белгіленген электрондық форматта жасалған және берілген, шифрленген және электрондық қолтаңбамен куәландырылған, ол қабылданып, бірдейлігі расталғаннан кейін есептілік күші бар құжат;     

      Бүгінгі таңдағы Қазақстан Республикасының  салық жүйесіне мынандай ерекшіліктері  тән:

1. мемлекеттік бюджетке түсетін кірістің заңды белгіленген көлемін шоғырландыру қабілеттілігінің төмендеуі;
2. Салық ауыртпалығының көпшілігі салық төлеушілердің көбінесе тар көлеміне салынуы, нәтижесінде, салық төлеушілер үшін шамадан тыс салық қысымы және қоғамда кірістердің салық салудың шамадан тыс деңгейі туралы ұсыныстар пайда болады да, соңынан салық салу деңгейлі  төмендету туралы теңдестігі жоқ талаптар қойылады;
3. Салық жүйесінің экономикалық өсуді және инвестициялық белсенділікті бәсеңдету, шетелдегі капиталдардың азаюына және салықтан жалтаруға жағдай жасаушы факторына айналуы;
4. Субъектілердің шығындалу нәтижесінде салық төлеушілердің негізгі жиынтығы ретінде шынайы сектордың объективті мүмкіндіктерінің дұрысталуы;
5. Астыртын  және криминалды (қылмыстық) экономика шеңберінің кеңеюі;
6. Кәсіпкерліктің тәртіптілігін дәлелдеуде салық механизмінің ынталандыру және реттеуші қызметінің әлсіз болуы;
7. Экономикалық қауіпсіздігі белгісі бойынша, салық жүйесінің тұрақтылығы, салық саясатының сыйымдылығы белгісі бойынша зерттелудің әлсіздігі және заңды негізде бағалануының жоқтығы;
8. Салық құқығының ғылыми негізінің толықтай өңделмеуі, заңды-нормативті заңдылықтың базасының қарама-қайшылығы.

       Жалпы алғанда, салық жүйесінің дамуы терең кризистік (дағдарыстық) процестерінің бар екендігін жоққа шығармайды. Аталған тенденцияны (даму бағытын) көрсету нәтижесі болып мемлекеттік бюджеттің кіріс базасының жойылуы және мемлекеттің қауіпсіздігін және азаматтардың құқықтарын қорғауды қоса алғанда, бюджеттің негізгі функцияналды міндеттерін орындауды тиісті шамада қаржыландыру қабілетінің күрт төмендеуі болып табылады.

       Салық салудың ауыртпалығы кез-келген салық жүйесі үшін маңызды сапалық ерекшелігі болып табылады. Салық жүйесі айналым сферасын (шеңберінің) және ең алдымен ақша айналымының дағдарысына байланысты өзгереді. Бұл сфера салық салудан бөлектене отырып, едәуір түрде 2 үлкен секторға құрамдасады: бұл сектордың біріншісі айналым негізінен нақтылы ақшамен және сонымен бірге қолма-қол доллор массасымен қамтамасыз етіледі,  бұл өз кезегінде астыртын экономикаға тән құбылыс. Екінші сектор бойынша,  алдымен мемлекеттік қаржысымен көрсетілген бартер үстемдік етеді және сонымен бірге бұл «квази ақшалар» деп аталады – яғни, бұл құны төмен   қолма – қол ақшалар мен өзара есептесулер.

      Салық жүйесін бұзушы факторлардың бірі - салық                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    және бақылау орындарының қызметін жеткіліксіз түрде қаржыландырмау болып табылады. Менің ойымша, салық салудың босаңшылдық саясаты ауырпалықты күшейтумен және қаржы берушілердің конфискациялау мүмкінділіктерін, кәсіпорынның басшыларын, бас есепшілерін әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікке тарту жолы арқылы бюджет жүйесі алдындағы қарыз үшін жаза қолданудың болмай қалмайтындығын қамтамасыз етумен сай болуы керек.

       Экономикалық өсу жолына өту стратегиясын шығару үшін Қазақстан қазіргі нарықтық қатынаспен жауапталатын салық жүйесіне қарағанда, жоғары дәреженің салық жүйесін иемденуі керек.

        Біздің елімізге нарықтық реформаның енгізілуінен бастап бюджет үшін мәнісінде жанама салықтарымен толығып отыр, бұл жағдайда негізгі ауыртпашылық тұтынушыларға түседі, яғни көбінесе тұрғындардың  қорғалмаған (аз қамтылған) бөлігіне. Оған түсетін қаржылар ең болмаса мемлекеттің ең бастапқы кірістерін қамтамасыз етпейді.

        Қазақстан Республикасында салық түсімінің негізгі 47 процент көзі қосымша құнға салынатын салық құрайды,  ал заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы жалпы алғанда тек қана 25,7 процентті құрайды. Жоғары жанама салық көлемі кез - келген салық жүйесінде сұранымды тоқтатуды (тежеу) факторы болып табылады, осыған байланысты қосымша құн салығының шамадан тыс ауыртпалығы Қазақстан экономикасының төмендеуінің негізі себебінің біріне айналып отыр. 

        Ұлттық экономиканы дағдарыс жағдайынан шығарудағы салық саясатының тиімді жолдарын атап көрсетуге болады. Бұл алдымен:

1. Салық заңдылықтарын және салықтық есептерді стандартизациялау бойынша кейінге қалдыруға болмайтын шараларды қолдану;
2. Кішігірім кәсіпорындар, тауарлар мен қызмет көрсетулер сферасы үшін жеңілдетілген салық салу тәртібін енгізу;
3. Инвестициялық мақсаттарға ұзақ мерзімді саудаларды қолданатын кәсіпорындармен несие мекемелеріне артықшылықты  ұсына отырып, проценттік ставкаларды реттеу, көбінесе несие-банктік жүйесімен тиімді өзара қарым-қатынастарды жүзеге асыру;
4. Құнды қағаздар нарығында кәсіпкерлік іс - әрекеттерді жіктелінген түрде реттеу, тартылған инвестициялық қаражаттарды мақсатты сипатына қарай оларға артықшылықты ұсыну;
5. Шығындар деңгейіне және ірі салық төлеушілердің қызметтерінің нәтижелеріне бақылау белгілеу;
6. Салаларға тікелей инвестициялар үшін, егер оларды жүзеге асырушы кәсіпорындар салым мақсатында амортизациялық шегерістерді қолданбайтын болса, салық салу жеңілдігін алып тастау;
7. Жанама салықтарды біртіндеп шеттеу;
8. Экономиканың әр түрлі саласы үшін қосымша құн салығының жіктелінген ставкасын енгізу.

       Қазақстан Республикасының салық  жүйесі салықтардың, алымдар мен  баж салықтарының үш тобын,  салық қатынастарын реттеп отыратын  құқықтық нормалар мен салық  қызметі органдарын (Бас салық  инспекциясы мен оның жергілікті  органдарын) қамтиды.

        Бірінші топқа жалпы мемлекеттік салықтар енеді, олардың алу шарты мен тәртібі ҚР заңдарында белгіленеді.

         Екінші топқа Қазақстанның заң актілерімен күшіне енгізілген, нақты ставкалары жергілікті өкілетті шешімдермен белгіленетін жалпыға бірдей жергілікті салықтары мен алымдары қамтылған.

       Үшінші топқа Республика Жоғарғы  Кеңесі берген құқықтарға сәйкес  жергілікті өкілетті органдар  белгілейтін салықтар мен алымдар  жатады.

        Салық жүйесі Бас салық комитеті  мен облыстық, аудандық, қалалық  салық комитеттерден құралатын мемлекеттік салық қызметін қамтиды.

        Салық саясатының жоғарыда ұсынылған бағыттарының мақсатты түрде жүзеге асырылуы мемлекеттік қаржының жинақталуында салық жүйесінің реттеуші және бақылаушы қызметінің маңызын арттыруына зор ықпалын тигізеді, нәтижесінде мемлекетіміздің экономикалық қауіпсіздігінің берік болуын қамтамасыз етеді. 
 

1.2. Қазақстан Республикасының қызметі, құрылымы, құқығы және міндеттері.  

      Салық қызметі органдарына салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің міндеттемелерін орындауына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі міндеттер жүктеледі.

      Салық қызметі органдары уәкілетті мемлекеттік орган мен салық органдарынан тұрады.

      Салық органдарына облыстар, Астана және Алматы қалалары, бойынша салық комитеттері, ауданаралық салық комитеттері, аудандар, қалалар және қалалардағы  аудандар бойынша салық комитеттері  жатады.

      Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық комитеті органына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға жатпайды.

      Уәкілетті мемлекеттік орган салық органдарына  басшылық жасауды жүзеге асырады.

      Салық органдарының бірінші басшыларын қызметке уәкілетті мемлекеттік органнан бірінші басшысы тағайындайды

      Салық қызметі органдарының құқықтары

      1. Салық қызметі органдары:

      1)салық  Кодексінде көзделген нормативтік  құқықтық актілерді әзірлеуге  және бекітуге;