Қазақстан Республикасындағы салық салудың оңайлатылған жүйесі

    Салық саясатының басты мақсатын жүзеге асыру оның тапсырмаларын екі тобын орындауда айқындалады: фискалдық және ынталандырушы ( экономикалық). Салық төлеушілердің ( сонымен қатар шетелдіктердің ) салықтарды экономика дамуының жағымды және төлеу бойынша мемлекет алдындағы міндеттемелермен байланысты салық саясатының фискалдық тапсырмалары табыстармен мемлекеттік қызметтерді жүщеге асыру үшін және әлеуметтік – экономикалық саясатты ұйымдастыру үшін қажетті, бюджетті қамтамасыз етуге бағытталған. Салық саясатының ынталандырушы тапсырмасы салық төлеушілер алдындағы мемлекеттің міндеттемелерін айқындай отырып, азаматтармен бизнестің экономикалық қызығушылығын және ұдайы өндірістік процесіне салық арқылы әсер ету жолымен, салық саясатының басты мақсатынын орындалуын қамтамасыз етуге бағытталған.

    Салық саясатының нақты тапсырмалары ағымдағы экономикалық жағдайлармен және мемлекеттің  әлеуметтік – экономикалық саясатының мақсаттарымен анықталады. Берілген кезеңде салық саясатын ұйымдастыра  отырып, мемлекет шешетін келесі тапсырмаларды  ерекшелеуге болады:

• өндірістің және оның тиімділігінің өсуіне жәрдемдесу;
• инвестицияны және ғылыми – техникалық прогрессті ынталандыру;
• өзінің мазмұнына жөнінде әлеуметтік теңестіру механизмінің қызметіне жәрдемдесе алмайтын, жанамға қатысы бойынша тікелей салықтар үлесін ұлғайту;
• салықтар мен алымдар көлемі бойынша салық жүйесін жай және шолымда ету.

Салық саясаты мемлекет тұрғындарының  әл – ауқатын, экономика

дамуының  жағымды және бірқалыпты ынталандырылуын  және бюджет кірісінің негізгі бөлігінің  қалыптасуын қамтамасыз ету мақсатында салық және салық салу саласында мемлекетпен жүргізілген шаралар жүйесі мен қызмет бағытын көрсетеді.

    Салық саясатымен көрсетілген тапсырмалар  оның құралдары көмегімен, бірінші  кезекте салық жүйесінің көмегімен  шешіледі. Салық жүйесі түсінігі өзіне елдегі өндіріп алынатын салықтар жиынтығын, оларды төлеу мен есептеудің белгілі – бір тәртібін, сонымен қатар салық органдарын кірістіреді. Өзінің экономикалық мазмұны бойынша салық жүйесі әр түрлі мемлекеттер, мемлекеттер мен салық төлеушілер арасындағы, мемлекет қызметін қаржылық қамтамасыз ету мәселесі бойынша жекелеген салық төлеушілер арасыдағы, сонымен қатар оған тікелей қатысатын жеке тұлғалар мен ұйымдар арасындағы өзара әлеуметтік – экономикалық қатынастар жиынтығы болып табылады. Осы өзара қарым – қатынас қаншалықты үйлесімді болса, соншалықты елдің экономикалық саясатының тиімділігіне салық жүйесінің белсенді әсері жоғары болады. Нәтижесінде, салық жүйесі салықтық және экономикалық саясаттың құралы ретінде мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық саясатының тиімділігін ұйымдастырға және жоғарылатуға қабілетті болуы керек.

    Салық жүйесінде салық саясатының барлық мақсаттары кешенді ұйымдастырлады. Бірақ та белгілі – бір уақыттың әр қайсысында экономикалық саясаттың  мақсаттарымен, тапсырмаларымен және құрылымымен сәйкес, басымдық фискалдық немесе ынталандырушы тапсырмаға берілуі мүмкін. Үйлесімді салық саясатының, экономикалық жағдайдың өзгермелі талаптарында елдің бірыңғай экономикалық кеңістігін құрудағы қабілеттілігінің, бір жағынан « ұдайы өндірістің өсуін», ал екінші жағынан әлеуметтік мәселелерді шешуді» қамтамасыз ететін салық жүйесінің құрылуы мен жетілдірілуінің мәселелері осыған байланысты.

    Салық жүйесі салық саясатының ең қажетті  құралы болып табылады, бірақ онда жеке құралдарды бөлуге болады және олар үш топқа бөлінеді. Салықтарды жинау, оларды есептеу және төлеу тәртібі ( салық ставкалары, жеңілдіктер, база және т.б.), салық органдарының жұмыс істеу тәртібі және олардың тапсырмалары салық жүйесінің базистік негізін құрайды, сонымен қатар тұрақтылық, күнделіктілік, ұзақтылық және бәріне ортақтылық сипатымен ерекшеленеді. Екінші топқа ұзақтылық және тұрақтылық сипаты азырақ, бірақ бәріне ортақтылық сипаттағы және базисті құрайтын құралдарды: салық ставкаларын, салық есептілігін, салықтық жазалау шараларын жатқызуға болады. Арнаулы салық режимдері салық жүйесінің құрамына кіреді, бірақ кейбір қосымшаларына ғана қатыстырылады, салық жүйесінің басқа құралдарынан серпінділік және орта мерзімділік сипатымен, сонымен қатар белгілі –бір заңды шектілігімен ерекшеленеді. Сондай – ақ салық саясатында басқа да серпінділік сипаты жоғары құралдар бар, бірақ олар салық саясатының шегінен шығып кетеді: реформалар мен салықтар туралы үкіметпен көпшілікке жариялау, тұрғындардың әр түрлі топтарымен салықтық мәселелерді талқылау, салықтық мәселелерді ғылыми қарастыру, салық органдарының және ұйымдардың тікелей қызметтері.

    Арнаулы салық режимі болып белгілі –  бір уақыт кезеңінің ағымында салықтар мен алымдарды жинау  және төлеудің Салық кодексімен, сондай – ақ оған байланысты қабылданған заңдармен бекітілген тәртіпке және жағдайға сәйкес ерекше тәртіптері танылады. Арнаулы салық режимдерін бекіту кезінде салық салу элементтері, сондай – ақ салық жеңілдіктері Салық кодексінде қарастырылған тәртіппен анықталады.

    Арнаулы салық режимінің мұндай анықтамасын  салық салудың жалпыға бірдей тәртіптегі шаруашылық субьектілері үшін қызмет ететін және арнаулы (особый) салық  режиміндегі шаруашылық субьектілердің жекелеген топтарына қатысты  қызмет ететін салық жүйесіндегі ерекшелікті қарастыратын ҚР Салық кодексі береді. Арнаулы салық режимі салық саясатының ұзақ мерзімді және орта мерзімді тапсырмаларын орындау мақсатында шартты жағдайда салық салудың жалпы тәртібіне уақытша өзгерістерді енгізеді. Сонымен қатар арнаулы салық режимі шарт бойынша, салық төлеушілердің шектелген топтарына жеңілдіктерді беруді қарастырады.

    Арнаулы салық режимдері салық салудың  жапыға бірдей тәртібімен салыстырғанда, салық саясатының ынталандырушы  тапсырмаларын ұйымдастыру үшін қызмет ететін белсенді және серпінді құралы болып табылуымен ерекшеленеді.

    Мынаны  ескеру қажет, режимдер шарттардан шектеу сияқты емес, әрекет етуші заңдылықтар шегіндегі жағдайлар ретінде қарастырылады. Осылайша, арнаулы салық режимдері бірыңғай үйлесімді құжатқа – Салық кодексіне бекіту жолымен, Қазақстан Республикасында әрекет етуші салық жүйесінің нормативтік ретінің жалпы тұжырымдамасына кіргізіледі. Сәйкесінше, арнаулы салық режимдері Қазақстан Республикасының салық жүйесінің және жалпы салық саяатының бір бөлігі болып табылады.

    Арнаулы салық режимдеріне ҚР Салық кодексінің бірінші тарауына сәйкес келесілер  жатады: Салық салудың ықшамды  жүйесі, еркін экономикалық аймақтардағы салық салу жүйесі, өнімді бөлу туралы келісімдерді орындауда салық салу жүйесі. Сонымен қатар ҚР Салық кодексінің екінші тарауына сәйкес арнаулы салық режимі ауыл шаруашылық өндірушілер үшін салық салужүйесі болып табылады.

    Арнаулы салық режимі  түсінігі бірінші рет тек Салық кодексінде ғана анықталған. Салық кодексі әрекет еткенге дейін арнаулы салық режимдері басқа да салықтық мәселелер сияқты көптеген қарама – қайшылықтары бар заңдармен, салық органдарының заң актілерімен реттеліп отырған. Арнаулы салық режимдері сонымен қатар теориялық аспектілерде қарастырылмаған, өйткені зерттеу үшін мұндай тақырып мүлдем болмаған. Салық кодексіне дейін салық салудағы қарама – қайшылықтар салық органдарының қызметіне де және салық төлеушілерге де кедергі болды. Жекелеген арнаулы салық режимдері қарама – қайшылықтар режимдерінде құрылған, нәтижесінде олар өздерінің тапсырмаларын орындамай, жекелеген салықтық жеңілдіктерді шығарып отыратын және бюджеттегі ақша үшін күрестің арнайы қоршауы ретінде қолданылды.

    ҚР  Салық кодексі салық жүйесін  құрудың алғашқы тәжірибесіндегі  қателіктерді түзетті. Оның көмегімен салық салудың негізгі принципі – анықтылық және тағыда басқалары бекітілді. Салық жүйесі барлық рыноктік субьектілерге бірдей дәрежеде таратылып – нарықты және тұрақтылықты иеленді. ҚР Салық кодексі мемлекетке салық саясатын құруға мүмкіншілік берді. Бірақ салық саясатын жүргізу үшін салық жүйесінің тұрақтылығы жеткіліксіз, белсенді құралдар – арнаулы салық режимдері қажет. Салық кодексінің бірінші тарауындағы арнаулы салық режимдері туралы баптары кодекстің салық салу саласындағы отандық және шетелдік тәжірибесін ескерілуімен, салық жүйесін құру принциптерінің және салық саясаты тапсырмаларының кешенді ғылыми түсінушілігі негізінде құрылғандығын растайды.

    Арнаулы салық режимдері салық жүйесінің  бңр бөлігі бола отырып, бірінші  кезекте елдің экономикасына  әсер ету жолымен ынталандырушы  тапсырмаларын шешуге бағытталған  салық саясатының белсенді  құралы бола алады. Сонымен қатар олардың салық саясатының басқа да осындай құралдарынан айырмашылықтары бар – салық жеңілдіктері, олардың  негізгі ерекшелігі салық жүйесінде салық салудың жалпыға бірдей режиміне өзгерістерді енгізусіз қолдануға және де сәйкесінше салық жүйесінің тұрақтылық және анықтылық принципін сақтауға мүмкіндік береді. 
 
 
 
 
 
 
 
 

    2. Арнаулы салық  режимінің түрлері  және олардың жұмыс істеу                       

                                           механизмі 

    Арнаулы салық режимі шағын бизнес субьектілері үшін, төлем көзінен ұсталатын салықтарды қоспағанда, әлеуметтік салықты және корпорациялық немесе жеке табыс салығын есептеу мен төлеудің оңайлатылған тәртібін белгілейді. Бұл орайда, Салық кодексінің 64 тарауы шағын бизнес субьектілері үшін арнайы салық режиміне арналған.

    Осы тарауда аталмаған салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша есептеу, төлеу  және салық есептілігін табыс  ету жалпыға бірдей белгіленген  тәртіппен жүргізіледі.

    Төлем көзінен салық ұсталғанын растайтын құжаттар және біржолғы талон болған кезде, бұрын салық салынған табыстарды қоспағанда, Қазақстан Республикасының аумағында және оның шегінен тыс жерлерде алынған табыстардың барлық түрлерінен тұратын салық кезеңі ішіндегі табыс салыө салу обьектісі болып табылады.

    Салық Кодекстің 163 – бабына сәйкес жеке кәсіпкердің, мүлікті жалға беруден түскен табыстарды қоспағанда, төлем көзінен  салық салынбайтын мүліктік табысы мен өзге де табыстары салық салу обьектісі болып табылмайды.

    Бюджетпен есеп айырысуды патент негізінде жүзеге асыратын жеке кәсіпкер үшін – күнтізбелік жыл, бюджетпен есеп айырысуды оңайлатылған декларация негізінде жүзеге асыратын шағын бизнес субьектісі үшін – тоқсан, салық кезеңі болып табылады.

    Арнаулы салық режимін қолданатын шағын бизнес субьектілері кәсіпкерлік қызметтің бірнеше түрін жүзеге асырған жағдайда табыс барлық қызметтің барлық түрлерін жүзеге асырудың жиынтығымен айқындалады.

    Арнаулы салық режимін қолданатын және қосылған құн салығын төлеушілер болып  табылатын шағын бизнес субьектілері үшін салық кезеңі ішінде құсылған құн салығының сомасы табысқа қосылмайды.

    Салық кодексінің 371 – бабына сәйкес шағын  бизнес субьектілері төменде есептеу  тәртібінің біреуін ғана таңдауға, сондай – ақ олар бойынша салық  есептемесін ұсынуға құқылы:

1. жалпыға бірдей тәртіп;
2. патент негізіндегі арнайы салық режимі;
3. оңайлатылған декларация негізіндегі арнайы салық режимі.

Арнайы  салық режимі қызметтің келесі түріне таратылмайды:

1. акцизделенетін өнімдер өндіретін;
2. кеңестік, қаржылық, бухгалтерлік қызметтер;
3. мұнай өнімдерін сату;
4. әйнек ыдыстарды жинау және қабылдау;
5. қоймаларды пайдалану;
6. лицензияланатын қызметтер.

    Патент  – бұл арнаулы салық режимінің  қолдану құқығын куәландыратын  және бюджетке салық сомасының төлегендігін растайтын құжат. Бюджетпен есеп айырысудың мұндай түрі бизнес тұрақты сипатта болатын ЖК үшін қарастырылған. Патентті қолдану құқығын алу үшін шағын бизнес субьектілері қажетті қағидаларға жауап беруі тиіс:

• жалданбалы жұмыскерлердің еңбегін пайдаланбауға;
•   жеке кәсіпкерлік түріндегі қызметті жүргізуге, мұндай жағдайда олардың арнайы салық режимінің әрбір он екі айлық кезеңі үшін табысы 2 млн. Теңгеден аспауы қажет. Есеп айырысудың мұндай түрі өз ісін жаңадан бастап келе жатқан айналымы шағын кәсіпкерлер үшін қолайлы.

    Салық кодексінің 374-бабының 3-тармағына сәйкес патент негізіндегі арнайы салық режимін қолдану үшін жеке кәсіпкер ол қолданылғанға дейін салық органына қызметін жүргіжетін орны бойынша уәкілетті органмен белгіленген өтінішті ұсынады.

    Патент  ЖК кем дегенде бір айға, бірақ он екі айдан аспайтын мерзімге  беріледі.

    Кәсіпкер  патентті алу үшін уәкілетті органмен белгіленген өтініш пен мемлекеттік  тіркеу туралы куәлікті салық органына ұсынады.

    Кезекті патентті алу үшін  патентті алу  өтініші алдыңғы патенттің мерзімі  аяқталғанға дейін ұсынылады.