Сенушілер ЖҚТБ-ға қарсы күрестің алдыңғы шебінде

Шын мәнінде Африканың кейбір елдеріндегі  АҚТҚ жұқтырған әйелдердің көпшілігі  некеге дейін пәктігі мен адалдығын сақтағанымен ақырында ауруға душар болған. Өйткені олардың күйеулері дәл өздеріндей болмаған.

 

Сүйегін әкету

Бірде мен ЖҚТБ науқастарына қарасты  бөлімге кіріп барғанымда, жападан  жалғыз өлімнен бойын қорқыныш билеген  жас жігітті көріп жаным түршікті. Мен одан отбасының қайда екенін сұрадым. Ол оларға не жағдайға ұшырағанын айтуға аузы бармайтынын және оларға бұл хабарды басқа біреудің жеткізгенін қаламайтынын айтты. Оның өмірі көз ілестірмей өте берді. Мүмкін, ұлым аман-есен деп ойлап жүрген анасына баласының сүйегін әкетуін хабарлауға ертең-ақ тура келетін шығар.

Ол мұнда келгенде ұлын танымайтын да шығар. Бұдан 7 ай бұрынғы қалпынан ұлының адам танымастай қу сүйегі ғана қалған. Жақ сүйегі шығып, беті бөртіп кеткен. Денесін ұзақ уақыт аурумен күресіп салынған инелерден қалған тыртықтардың орны басқан. Ол анасының жанына ауыр тимес үшін өзінің өлім туралы куәлігінде оны «өкпе қабынуынан» қайтыс болды деп жазуын өтінді. Егер анасы шындықты білген болса, оны басқаларға ағынан жарылып айта алар ма еді?

 

Алдын ала қалыптасқан  қате түсініктер

Кейбірде ашу-ыза ұшқыны науқасқа күтім көрсететін адамдарға барып  тиеді. Менің бір досымның әкесі  оған бұдан былай оның отбасы мүшесі болмайтындығын айтқан. Досымның ең «ауыр  қылмысы» бірнеше жыл бұрын ауру жұқтырып, ЖҚТБ-ға шалдыққан адамды сүйетіндігі еді. Көп айлар бойы ол науқасқа күтім көрсетеді. Ол қайтыс болғаннан кейін соңғы істеген «қылмысы» ЖҚТБ-ға шалдыққан науқастарға күтім көрсетуді жалғастыруға шешім қабылдауы еді.

Лондондағы АСЕТ-те қызмет ететін медбике күні бойы қауырт жұмыстан қатты шаршайды. Кешкісін жұбайымен төсекте жатқан ол ЖҚТБ-мен ауыратын бір адам туралы, оның қаншалықты ауыр халде екенін әрі үйінде жалғыз сезінетіндіктен, оның қасында біраз уақыт болып, ақыл-кеңес бергенін айта бастайды. Сол-ақ екен күйеуі: «Көзіңді құрт. Бұдан былай оған аяғыңды баспайтын болғанда ғана үйге қайтып келерсің», — дейді.

Дүниеде АҚТҚ-ны жұқтырғандарды шеттетпейтін, олармен жауласпайтын, ескерту жасап  үрей туғызбайтын ел бар деп ойламаймын.

Бастауыш мектептің мұғалімі ЖҚТБ ауруларының клиникасына түскенде, оның неге сонша абыржығанын түсіну оңай. Оны ЖҚТБ-ға шалдықтың деген  ой елеңдетпеген. Ол өлімнен де қорықпады. Оқушыларының біреуі оны ауруханадан  көріп, ата-анасына немесе мектеп басқармасына оның қандай аурумен ауыратынын жеткізеді деген ой оның үрейін ұшыратын. Хабар жеткенде-ақ оның бүкіл атақ-абыройы төгіліп, неше жыл маңдай терін төккен еңбегі жермен жексен болады.

Қауым мүшелерінің біреуі палатама кіріп мені танып қоя ма деген  қорқынышпен өмір сүретін қауым жетекшісін де түсінуге болады. Қауым қызметкерлері арасында ЖҚТБ-мен ауыратындардың саны ұдайы өсуде. Бұған таңғалуға болмайды. Егер адамның рухани қайта туылуы оны керемет арқылы вирустан азат етпесе, онда қауымның көптеген мүшелері олардың ұзақ жылдар бойы сенуші болып, сенімге келгеннен бері пәктігі мен адалдығын сақтағанына қарамастан, аурудан құтыла алмайды.

 

Көзге күйік болу

Егер ЖҚТБ-мен ауыратындарын  жұмыс орындағылары біліп қойса, адамдар көбінесе жұмыстарынан айырылып қалады. Бірнеше компанияның өкілдеріне мынадай сұрақ қойылған еді: Егер қол астыңыздағы жұмысшылардың біреуі АҚТҚ-ны жұқтырған болса, не істер едіңіз? Олардың тек азғантайы ғана жұмысшыны бірден жұмыстан шығарып жіберетінін мойындаған. Ал басқалары оның жұмыстан өзі кетуі үшін барлық жағдай жасайтынын айтқан. Осылай ма, емес пе әйтеуір ЖҚТБ ауруына шалдыққандардың денсаулықтары жұмыс жасауға жарамды болса да, түбінде олардың жұмыссыз қалатыны айдан анық. Қаталдық танытатын бизнесмендер ғана емес. Тура сол себеппен бір заңгерге: «Бізге сен сияқтылардың керегі жоқ,» — деп заттарын жинап, жұмыстан кетуін талап еткен.

Жоқшылықпен кешетін  күн

ЖҚТБ-ға шалдыққаннан қаржы тапшылығына  тап болғандардың саны күннен күнге  өсуде. Жылжымайтын мүліктің иесі оны  жалға алушының ЖҚТБ-ға шалдыққанын білсе, жалға алу уақытын ұзартудан бас тартатын жағдайлар жиі кездеседі. Мүмкін, үй иесі одан пәтерін жалдайтын басқалар бұны естігенде көшіп кетеді деп немесе жаман сезімдерден қорқатын шығар, сірә. Осылай ма, жоқ па, әйтеуір, адам өзінің ЖҚТБ-мен ауыратынын білер-білместен үйіне қайтып келгенде, оның дүние-мүлкі далада жатқанын және құлыптың ауыстырылып қойылғанын өз көзімен көруі әдеттегі жайт.

Кейде бұған бірге тұрып жатқан ашынасы да кінәлі болады. Мен бір  адамның ашынасының құлыпты ауыстырып үйге кіргізбей қойғанын және тағы да біреудің бұрынғы ашынасы үйінің дүние-мүлкін түгелдей, ақыр аяғы не орындығын, не шамын, не үстелін тіпті ұйықтайтын төсегіне дейін қалдырмай сыпырып-сиырып алып кеткен екі оқиғаны білемін.

 

Еріксіз қаңғыбас болғандар

ЖҚТБ ауруына шалдығудың нәтижесінде  жоқшылыққа тап болып, үйсіз-күйсіз қаңғып жүрген адамдардың саны апта сайын  көбеюде, ал кейбір елдерде бұл үлкен  мәселеге айналған.

 

Мен кімге сенім арта аламын?

Осының бәрі ЖҚТБ-ға шалдыққан адамның  басында рак ауруымен ауыратындардың барлық мәселесі және бұған қосымша ажалы жасына жетпей аурудан келетінін білу қайғысы түседі.

Мен бұны екі аурудың түрімен  де етене таныс дәрігер ретінде  айтып отырмын. Бірақ ең сорақысы — айналадағы адамдардың реакциясы. Келесі кездестіретін адамым мені аяй ма, (ал ең жек көретінім — жұрттың мені аяғаны), әлде ол менің тезірек өлуімді тілеп,  барлығына да өзімнің кінәлі екенімді бетіме баса ма? Досым кім, дұшпаным кім? Егер мен өзімнің ауруым туралы досыма айтсам, ол бұл құпиямды сақтар ма екен? Ал ол бұл туралы тағы біреуге тіс жарғанша қанша уақыт өтер екен?

Осы бір шыңыраудан шығатын жол  көпшілік үшін өзіне-өзі қол жұмсау екендігі таңғаларлық жайт емес. Күтпеген жерден көптеген туған-туыстары мен  достарынан айырылу, ашу-ыза мен қайғы-мұң адамның күйін қашырып, ішкі жан дүниесін күйзелтеді.

 

Бесінші тарау

Сіз қалай ойлайсыз?

 

1. Бұл кімнің кінәсі?

Енді мен ЖҚТБ-мен (СПИД, ЖИТС) жыныстық қатынастың қалай байланысатынын және олар жайлы таралған кейбір көзқарастар  туралы айтқым келеді. ЖҚТБ туралы сөз қозғалса болғаны, елдің бәрі эксперт-маман бола аламыз деп ойлайды. Ең алдымен ЖҚТБ-ның қайдан шыққаны туралы пікір алысады. Шынында мұны ешкім де білмейді. Біз АҚТҚ-ның (ВИЧ, АИТВ) жануарлар арасында тараған кәдімгі вирус түрлері сияқты әлемнің кейбір бөліктерінде өткен ғасырдың 60-жылдарында бар болғандығына күмәнсізбіз. Ол, мүмкін, қандай да бір қалыпта немесе түрде ғасырлар бойы бар болған шығар.

Көптеген ғалымдар вирустың алғашқыда  Африкадағы жануарлардан жұқтырылғандығы ықтимал деп топшылайтындықтан, жұрт бұған қалайда Африка кінәлі деп ойлайды. Бұл мүлдем теріс пікір. Болашақта қандайма деректер ашылса да, ауру әйтеуір бір жерден басталуға тиіс қой және оның дәл сол тұстан шыққанына ешкім де кінәлі емес.

 

«Ақылдырақ болулары керек еді»   

Адамдар кінә тағуға асығатын басқа  бір ауқымды аймақ — ол белгілі  бір топтар мен жеке тұлғалардың  ауру жұқтыру себептері. Біреулер бұған  кінәлі тек қана АҚТҚ-ны жұқтырғандардың  өздері деп есептейді. Егер осы адамдардың көзқарасын логикалық аяғына дейін жеткізсек, онда белгілі бір өмір салтын ұстанған кез келген адам автоматтты түрде өлім жазасына кесілуге лайық деген қорытынды шығады.

Ал басқалар АҚТҚ-ны жұқтырғандар жақсырақ білгендері жөн болар еді  дейді. Бірақ олар бұл күндері, әсіресе, кедей елдерде ЖҚТБ-дан өліп жатқандардың көпшілігі бұл ауру жайлы бұқара халық хабардар болғаннан әлдеқайда ертерек ауруды   жұқтырғанын ұмытып кетеді.

Үшінші біреулер кез келген гей  немесе нашақор өзінің жүріс-тұрысының  дұрыс еместігін және соның  салдарының қандай екенін түсінуі тиіс дегенге сенеді. Бұл вирусты жұқтырып алғандарды одан да кінәлі сезіндіреді. Соған қоса  олар білместен АҚТҚ-ны жұқтырған басқа адамдардың алдында өздерін одан бетер кінәлі сезінулері ықтимал.

 

Кінә тағу оңай 

Аурудың көпшілігі адамдардың өмір сүру салтымен біте қайнасатыны сондай, бұдан барып мынадай сұрақ туындайды: өмірінің соңғы қырық жылында күніне екі қорап темекі тартып, енді рак ауруынан тынысы тарылып, өлімге бет алған адамға жанымыз ашуы керек пе? Ал ішімдікті шектен тыс көп ішіп, жиналған кеште жығылып, аяғын сындырған жас қызға ше?

Ақыр аяғында адамның өзін кінәлап, оны жалғыз қалдырып, тастап кету жеңілірек. Бұл өзі үшін басқа біреудің мәселесін  шешудің тез әрі таза жолы. Сіз  оған қол ұшыңызды беремін деп  өзіңізді кінәлауға міндетті емессіз, өйткені ол бәріне де өзі кінәлі ғой. Осындай көзқарасты ұстанған адамға ашығып жүргендерге де жәрдем берудің қажеті жоқ, өйткені олардың отбасыларының соншалықты үлкен болғанына өздері кінәлі ғой. (Әйтсе де, әлемнің тағы да бірнеше миллиард адамға тағам әзірлеуге мұршасы жететіндіктен, бұл айтылғандардың бәрі бос сөз.)

 

Қатыгез қауымдар

Мен ЖҚТБ-ға шалдыққан көптеген адамдарға  күтім көрсетіп қана қоймай, сонымен  бірге қауымда жетекші болғандығымнан, адамдар менің сенуші ретінде ЖҚТБ туралы не ойлайтыным жайлы сұрақтарды жиі қояды. Адамдар әр түрлі пікірлер айтады. Кейбіреулер ЖҚТБ-ны бүкіл гомосексуалдар мен жыныстық қатынас жасайтын серіктері көп гетеросексуалдар үшін Құдайдың берген жазасы дейді. Ал келесілерінің пікірлері басқаша. Қауымның кейбір жетекшілері сенушілердің ЖҚТБ-тан аулақ жүрулері тиіс десе, басқалары әр сенуші  осы мәселеге байланысты қызметке ат салысуы керек дейді. Пікір айтарлықтай көп, бірақ біз бұлар жайлы қандай түйін жасауымыз керек?

 

Жеке көзқарас

ЖҚТБ Құдайдың қарғысы емес және ешқашан олай болмаған. Егер бұл  қарғыс жыныстық серіктестері көп адамдарға  бағытталса, онда неге лесбиянкалар (гомосексуал  әйелдер) емес, гомосексуал ер адамдар  мен гетеросексуалдар ғана жапа шегеді. Лесбиянкалар — біздің қоғамымыздағы (монах-тақуаларды есептемегенде) ЖҚТБ ауруы таралмаған жалғыз топ. Лесбиянкаларға өздері жыныстық қатынасқа түсетін әйелдерге АҚТҚ-ны жұқтыру өте қиын. Егер біз осындай үкім шығаратын көзқарасты ұстансақ, онда Құдайдың үкімі әділетсіз болып шығады, ал бұл мүмкін емес. Бұдан шығатын қорытынды: Құдай екі еркектің арасындағы, некеден тыс әйел мен еркектің арасындағы жыныстық қатынасты жек көріп, бірақ екі әйелдің арасындағы жыныстық қатынасқа мән бермегені ғой. Бұл нағыз сандырақ. Менің бір досым жақында былай деген еді: егер ЖҚТБ Құдайдың гомосексуалдар мен гетеросексуалдардың өмір сүру салтына деген ашуы болса және оны мылтықтан атылған оқпен салыстырсақ, онда Құдайдың онша жақсы мерген болмағаны ғой! Ал Африкадағы медициналық процедурадан вирусты жұқтырған он мыңдаған балалар ше? Сонда бұл қалайша өзі ауру әрі медициналық көмекке мұқтаж адамдарға Құдайдың қаһары болмақ?

 

Ешқандай жаңалық жоқ

Адамдар ЖҚТБ эпидемиясын ойлап  қатты абыржиды. Олардың ойынша ЖҚТБ төбеден жай түсіретіндей тылсым дүние іспетті. Олардың жасы кішілері үлкендермен сөйлескені немесе тарихи кітаптарды оқығаны жақсы. Өзіміз байқағандай, ЖҚТБ жыныстық жолмен таралатын көптеген аурулардың бірі ғана. Бұл аурулар адамдар арасында жүздеген жылдар бойы болғандықтан, ЖҚТБ-ның де ғасырлар бойы қандай да бір түрде бар болуы әбден мүмкін.

Мерез (сифилис) Құдайдың қарғысы болып па еді? Ол бірнеше ғасыр бұрын бастап оба (чума) секілді таралып келді. Мерездің ешқандай дауасы болмады. Ол адамдарды бедеу етіп, түрлі аурулар туғызатын. Мерез жүректің, қан тамырларының, бүйректің, бауырдың ақыр аяғы мидың да жұмысын бұзған. Ертеректе бұл дерттің соңғы сатысын «санасыз мүгедек» деп атаған. Ол сондай жанға аса жағымды өлім емес!

Пенициллинді ойлап тапқан кезде  неге Құдай кенет ойын өзгертіп, эпидемияның тоқталуына жол берді? Егер ЖҚТБ Құдайдың қарғысы болса, онда мерездің де қарғыс болғаны.

Киелі кітап бізге көптеген нәрселерден  ләззәт ала алатынымызды, бірақ шектен асқандық біз үшін зиян екендігін  айтады. Міне, сондықтан ішімдікке  салыну жақсы емес. Осыған орай адамның ішімдікке салынып, бауыр циррозынан не басқа аурудан қайтыс болуын Құдайдың қарғысы деп айтуға бола ма?

Мен дәрігер болғандықтан ЖҚТБ-ның  жай ғана ауру екенін білемін. Ол ұзақ уақыт бойы жануарларда болған әдеттегі вирустан шыққан. Секс — бұл еріншек вирустың бір адамнан екіншісіне берілуінің ыңғайлы әдісі және оған қоса вирустың мөлшері бірден көп беріледі. Болашақта ЖҚТБ-ның шипасы табылса, жыныстық жолдармен таралып, ауру тудыратын көптеген басқа қоздырғыштардың пайда болатыны даусыз. Сондықтан ЖҚТБ ешқандай гейлердің обасы емес және мен оны бәрімізді бірдей дүрліктіру үшін Құдайдың жіберген қаһары деп те ойламаймын.

 

2. Себеп және салдар

 

Дұрыс ақыл бізге «өмірде еңбегіңе қарай жемісіңді жейсің» немесе Иса айтқандай «не ексең, соны орасың» дейді. Бұл Киелі кітапта айтылған сөзді мән бере қабылдайтын сенуші ретінде жеке пікірім. Мен сіздің менімен келісуіңізді немесе менің қорытындыларымды қолдауыңызды сұрамаймын, әйтсе де, бұның бәрі дұрыс ақылмен бір ымыраға келеді деп ойлаймын.

Егер адамдар басқалай өмір сүрсе, аурудың көпшілігінен құтылуға, тіпті  жоқ дегенде аурудың түрін  жеңілдетуге болатындығын кез келген дәрігер біледі. Адамдар өз денсаулықтарына  көбірек мән бере бастағандықтан, кейбір елдерде жүрек-қан тамыры аурулары сәл де болсын сирегірек кездесетін болды. Олар өздерінің салмақтарын қадағалап отырады, дене шынықтыру жаттығуларын жасайды. Көптеген елдерде шылым шегу де азая бастады. Бұл, әрине, жақсылықтың нышаны, өйткені никотин адамды нағыз тәуелділікте ұстайтын есірткінің бір түрі. Сіз әрбір шылымды шеккен сайын никотинді жұтып, тыныс тарылтатын түтінді ішке сорасыз. Темекі тарту жалғыз Ұлыбританияның өзінде бір жыл ішінде 120 мыңға жуық адамның өмірін алып отырады.