Кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру

      Өнімнің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін көтеру өңдеушіге баға мен оның ретабельділігін жоғарлатуға мүмкіндік береді.

      Екіншіден, жаңа техниканың сапасын көтеру тұтынушыға құндық фактор есебінен өнімнің бәсекеге қабілеттігін көтеру арқылы оның сату көлемін арттыру есебінен өнімнің өзіндік құнын төмендетуге мүмкіндік береді (Э_өқ(т)):

                           Э_өқ(т)   Ш_тшн х (К_жтө− ),            (2)

Мұндағы:  Ш_тшн −негізгі кезеңдері тұтынушыдағы өнімнің құнының шартты −тұрақты шығындары;  К_жтө − жаңа техника өнімділігін арттыру есебінен нарықтық қажеттілік шегінде өнім шығаруды көбейту.

      Үшіншіден, жаңа техниканың сапасын көтеру тұтынушыға техникалық қызмет көрсету мен жөндеуге жұмсалатын шығындарды салыстырмалы түрде қысқартуға мүмкіндік береді (Э_тқж(т)):

                           Э_тқж(т)   Ш_тқжн х (К_өз− )х        (3)

Мұндағы: Ш_тшн   −машиналар мен құрал−жабдықтар паркінің жөндеу күрделігі бірлігі есебіндегі негізгі кезеңде техникалық қызмет көрсету мен жөндеуге кеткен шығындар; Ж_кп − машиналар мен құрал −жабдықтар паркінің жөндеу күрделілігі бірлігінің жиынтық саны.

      Төртіншіден, өнім сапасын көтеру тұтынушыға өндірісті ұлғайтуға кеткен капитал салымын үнемдеуге мүмкіндік береді; (Э_кст ):

                           Ө х Қ_қт х К_с            (4)

Мұндағы: Ө −заттық түрдегі жоғары сапалы бәсекеге қабілетті өнімді тұтынушының өндіру мен өткізуін арттыру; Қ_қт −тұтынушының негізгі өндірістік қорларының активті бөлігінің қор қайтарылымдығы; К_с −тұтынушыдағы капитал салымы.

      Сонда, бәсекеге қабілетті өнім сапасын көтеру нәтижесіндегі тұтынушыдағы экономикалық әсердің жиынтық мөлшері мына түрде көрінеді (Э_фк(т)):

                           Э_фк(т) (Э_мр(т) + Э_тқж(т)  +Э_өқ(т)) −Р_ефн(т)х ( S_нқ(т) −Э_кс(т))   (5)

Мұндағы S_нқ(т)−негізгі кеендегі негізгі өндірістік қорлардың рентабелділігі Р_ефн(т) кезінде тұтынушыдағы негізгі өндірістік қорлар құнының өсуі.

      Бір қарағанда бір жолғы және ағымдық шығындардың артуына алып келетін жаңа техника сапасын жасап шығаруды арттырудан түскен барлық табыстарды тұтынушы алатын жағдай төтенше, әдеттегіден тыс әсер туғызады.

      Бірақ, тіпті нарықтық экономика жағдайында өнім сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін көтеру өндіруші үшін экономикалық жағдайынан тиімді.

      Жаңа техниканы өндіруші, біріншіден, бәсекеге қабілетті өнімге өте жоғары баға беру есебінен қосымша пайда алады.( П_(ө)):

                           П_(ө) [(Б_{қ шжт}−Ө_қжт ) −( Б_{қ шет} −Ө_кет) ] х _Жжт    (6)

Мұндағы: Б_{қ шжт}  және Б_{қ шет} −жаңа және ескі техникалардың келісім −шартты нарықтық бағасы; Ө_қжт және Ө_кет − жаңа және ескі техникаларды шығарудың өзіндік құны.

      Екіншіден, өнім сапасын көтеру өнімге тұтынушылардың кінәрат−талабы және ол бойынша ықпал шараларды төмендетуге тура келеді. Сонда, өнім сапасы мен оның бәскеге қабілеттілігін көтеруден алынатын экономикалық әсер мөлшерін мына түрде  анықтауға болады (Э_фк(ө)):

                           Э_фк(ө) П_(ө) + П_санк −Р_еф(ө)х К_с(ө),    (7)

Мұндағы:  П_санк −жарамсыз өнімнің құны мен ақауларын жоюға кеткен шығындар; Р_еф(ө)− өндірушідегі негізгі өнірістік қорлардың рентабельділігі; К_с(ө) −өндірушідегі капитал салымы.

      Бір− бірімен байланысты салалардағы әсерді (Э_фкс) есептеу арқылы өндіруші мен тұтынушыдағы жиынтық экономикалық әсер халық шаруашылық әсерін (Э_ф(хш)) құрайды. [3]

                             Э_ф(хш) Э_фк(т) + Э_фк(ө) + Э_фк(с)      (8) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.2 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау көрсеткіштері

    

      Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау және болжау – бірнеше этаптардан тұратын күрделі жұмыс. Алғашқы этапта бәсекеге қабілеттіліктің мақсаты анықталады. Нақты шарттарға тәуелді олар келесідей болуы мүмкін:

• бірнеше кәсіпорындар арасында өнімнің жағдайын анықтау;
• нарықта өнімді таратудың перспективасын бағалау;
• өнім көрсеткіштерін анықтау; Оған бәсекеге қабілеттілік деңгейін анықтауға қажетті қажеттіліктер;
• өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру бойынша іс-шараларды жасау;
• тауарға баға тағайындау;
• нақты нарықта тауармен жұмыс істеу стратегиясын таңдау;

      Екінші этапта өнімге талаптар қарастырылады. Оған ақпарат тұтынушылардың талаптары мен сұранысы негізінде талдау жасалынады. Келесі этап - өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалауға қажет параметрлерді қарастыру. Барлық параметрлер өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалауда үш үлкен топқа бөлінеді:

1. нормативтік
2. техникалық
3. экономикалық.

      Алғашқыда өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің нормативтік параметрлері анықталады. Бәрінен бұрын тауардың патенттік тазалығы бағаланады. Содан кейін стандарттар мен талаптарға тауар параметрлерінің сәйкес келуі белгіленеді. Жоқ дегенде бір нормативтік көрсеткіш (экологиялық, қауіпсіздік, құқықтық, өзара алмастырушы, санитарлы ветеринарлық) белгіленген талапқа сай келмейтін болса, бәсекеге қабілеттілікті бағалау процесі ары қарай жүргізілмейді. Бәсекеге қабілеттіліктің нормативтік параметрлерін бағалау үшін 1немесе 0 – ге тең болуы мүмкін. Егер нормативтік көрсеткіштің біреуі 0 – ге тең болса, онда жалпы көрсеткіш те    0 – ге тең болады. Бұл тауардың бәсекеге қабілетсіз екендігін көрсетеді.  

J_нп = П_qi;   (9)

мұндағы:  J_нп – нормативтік параметр бойынша жалпы топтық көрсеткіш;

                  qi − әр көрсеткіштердің туындысын көрсетеді;

      Өнімнің техникалық мінездемесін санды түрде техникалық параметр бірлігі шамасының (Т_еi) сондай эталон параметр шамасына, олрдың қуаттылығы, икемділігі, сыйымдылығы, өнімділігі жанар – жағармай шығындары бойынша салыстыру арқылы көрсетуге болады.

         

   (10)

мұндағы: t ні – талданып жатқан өнімнің i – ші параметр шамасы;

                 t эі – ұқсас немесе эталон өнімнің i – ші параметр шамасы;

      Техникалық параметр бойынша  (Jтп) топтық көрсеткішті белгілу үшін әр параметрдің мәнділігі есебінен бірлік көрсеткішті (Li) жинақтау қажет:   

J_тп = ∑ T_ei*L_i;   (11)

мұндағы:  Jтп  − техникалық параметрлер  бойынша жалпы топтық көрсеткіш;

                  Тei – i параметрі бойынша бірлік  техникалық көрсеткіш;

                  Li – жалпы параметрі бойынша коэффициент;

                  n – бәсекге қабілеттілік бағаланатын техникалық параметр саны;

      Параметрлердің үшінші тобына экономикалық көрсеткіштер жатады. Топтық экономикалық көрсеткішті анықтау үшін, талданатып отырған өнім өнім мен эталон немесе ұқсас өнімнің тұтыну бағасын салыстыру қажет.                

    (12)

мұндағы: Jэп − экономикалық параметрлер бойынша жалпы көрсеткіш;

                   Цnі − талданып жатқан өнімнің тұтыну бағасы;

                   Цnэ – эталон немесе ұқсас өнімнің тұтыну бағасы;

       Тауардың тұтыну бағасы сату нарық бағасы мен барлық шығындар түрінде белгіленеді.

Цni = Цpi + ∑ Зэкс і;     (13)

мұндағы:          Црі – тауардың нарықтық бағасы;

                          ∑ Зэкс і – тауардың сомалық шығыны;

      Осы формулаға сәйкес тұтыну бағасы неғұрлым төмен болса, соғұрлым бәсекелестік деңгейі жоғары, яғни тұтынушы салыстыратын тауардың біреуін иеленуге мүмкіндігі болады.

      Нормативтік, техникалық, және  экономикалық параметрлер бойынша топтық көрсеткіштер негізінде талданып жатқан өнімнің кешенді көрсеткіші кешенді көрсеткіші есептелінеді.

                                                  К_k = Jнп *Jтп > 1;    (14)              

                                                               Jэп

мұндағы: Кk – талданып жатқан өнімнің кешенді көрсеткіші;

                Jнп – нормативті параметр  бойынша топтық көрсеткіш

                Jтп – техникалық параметр бойынша топтық көрсеткіш

                Jэп – экономикалық параметр бойынша көрсеткіш

     Есептелген коэффциент негізінде  талданып отырған өнімнің бәсекеге қабілеттілігі жөнінде шешім қабылданады. Егер Кk < 1 болса, бәсекеге қабілеттілік төмен. Кk = 1 тең көрсеткішке ие болады, Кk > 1 бәсекеге қабілеттілігі салыстырмалы түрде жоғары. Егер Кк > 1 болса, онда осы өнімді өндіру және нарыққа шығару шешімі қабылданады, Кк < 1 болса, онда бәсекеге қабілеттіліктің қажетті деңгейіне жету мақсатында техникалық  және экономикалық параметрлерді көтеру үшін тиісті іс – шаралар жасау керек. [4]

      Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау жолдары келесідей жүзеге асырылады:

      І кезең: Нарықта бәсекеге қабілеттілігі жоғары тауарды таңдап алу.

      ІІ кезең: Тауардың салыстырылатын көрсеткіштері мен параметрлерін анықтау.

      ІІІ кезең: Салыстырылатын тауардың бәсекелік көрсеткіштер деңгейін анықтау.

      Тауарлардың көрсеткіштері мен параметрлерін әртүрлі белгілер бойынша топтастыруға болады:

• экономикалық көрсеткіштері: бағасы, өзіндік құны, пайдасы.
• техникалық көрсеткіштері: нақтылығы, жүк көрсеткіштігі.
• қолдану көрсеткіштері: персоналды оқыту шығындары, монтаждау және т.б.

      Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау процесінде келесідей принциптерді ескеру қажет:

    −нарық субъектілерінің мақсаттары мен құралдарының қарама – қарсылығы;

    −нарық сегменттерінің әртүрлі ерекшеліктерін ескеру;

    −зерттеу кезеңдерінің нарық конъктурасы;

    −нарық субъектілерінің рационалды мінез-құлқы.

      Мақсаттар мен құралдардың принципі өнімнің бәсекеге қабілеттілігін басқаруда аталған категорияның екі аспектіде қарастыруды белгілейді.  Бәсекеге қабілеттілікті басқару және бағалау процесінде екі нарық қатынасының субъектілерінің (тұтынушы мен өндіруші) қөзқарасын ескеріп, олардың өзара байланысын қарастыру керек. Өндіруші үшін маңызды параметр шығын деңгейі болса, ал тұтыну үшін маңызды параметр болып, өнімнің тұтынушылық қасиеті табылады.

      Тұтынушы мен өндіруші қатынас арасындағы байланыс ақша, тауар, айырбас процесінде мақсаттар мен құралдар қарама – қарсы матрицасын бейнелейді.

      Өнімді сатып алуды жетілдіру мақсатында тұтынушы үшін оның сапасын иелену болып табылады. Аталған қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін факторлар құнын тұтынушы бағасы түрінде көрсетуге болады. Әрбір тұтынушы нақты өнімді таңдағанда тұтыну қасиеттерінің деңгейімен оған кеткен иелену мен қолдану шығындарының арасындағы қолайлы қатынасқа ұмтылады. Соған байланысты әрбір шығын бірлігіне жоғары тұтыну тиімділігін алады. Қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейін өлшеу үшін Батыс Еуропа мен АҚШ мемлекеттерінде кең қолданылатын тұтынушы қажеттіліктерін қанағатттаныру индексі қолданылуы мүмкін.