Шағын және орта бизнестің мәні, экономикалық негізі

 

Шағын және орта кәсіпкерліктің жай-күйі; Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша 2011 жылғы 1 тамыз Қазақстандағы шағын және орта бизнестің жай-күйін сипаттайтын негізгі индикаторлардың былтырғы жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда өскені байқалады. 

Айталық, белсенді жұмыс  істейтін шағын және орта кәсіпкерлік (ШОК) субъектілерінің саны республикада 7,9% былтырғы жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда өскені байқалады және 675859* бірлікті құрады, оның ішінде  65291 - шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (жалпы санының 9,7%) және 8204 - орта кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (1,2%), 430804 жеке кәсіпкерлер (63,7%) және 171560 - шаруа (фермер) қожалықтары (25,4%).

Қаржы Министрлігінің Салық  комитетінің деректері бойынша  белсенді жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлердің ең көп саны Оңтүстік Қазақстанда облысында – 45806 (10,6%), Шығыс Қазақстан облысында – 40693 (9,4%),  Алматы облысында – 40231 (9,3%), Қарағанды облысында – 33884 (7,8%), Алматы қаласында – 55246 (жалпы саннан 12,8%) шоғырландырылған.

Статистиканың деректері  бойынша белсенді жұмыс істейтін шаруа (фермер) қожалықтарының едәуір бөлігі Оңтүстік Қазақстанда – 59206 (35,4%), Алматы облысында – 47898 (27,9%), Жамбыл облысында – 15580 (9,1%), Шығыс Қазақстан облысында – 14674 (8,6%) және белгіленген.

Республиканың барлық өңірлерінде  ШОК-тың белсенді субъектілер санының ұлғайғаны байқалды. Мәселен, Атырау облысында олардың саны 43,7% өсті, Маңғыстау облысында – 43,8%,  Қызылорда облыстарында – 31,7%, Ақтөбе облысында – 29,6%, Павлодар облыстарында – 13,1%, Батыс Қазақстан облыстарында – 27,8%, Солтүстік Қазақстан – 6,2%, Қарағанды облыстарында – 8,9%, Ақмола облысында – 8,9%, Қостанай облыстарында – 4,1%, Астана қаласында – 50,2%, Алматы қаласында – 34,2%. 

Өткен жылғы тиісті күнге  пайызбен салыстырғанда Алматы облысында  – 10%, Жамбыл облысында – 9,1%, Шығыс Қазақстан облысында – 2,4% және Оңтүстік Қазақстан облысында – 7,4% ШОК белсенді субъектілер санының төмендеуі байқалды.

Талданған кезеңде елдегі ШОК жұмысымен қамтылғандардың  саны  бірқалыпты және 2474,4 мың адамды құрады, оның ішінде 649779 - шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (жалпы санының 26,3%) және 697408 орта кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (28,2%), 697062 жеке кәсіпкерлер (28,1%) және 430205 - шаруа (фермер) қожалықтары (17,5%).

Өңірлер бойынша жағдай мынадай: Атырау облысында (5,3%), Ақтөбе облысында (5,3%), Маңғыстау облысында (1,1%), Ақмола облысында (0,9%), Қостанай облысында (1,2%), Астана қаласында (5,4%) және Алматы қаласында (3,4%) ШОК жұмыспен қамтылғандар санының ұлғаюы байқалды.

Жамбыл облысында – 5,7%, Оңтүстік Қазақстан облысында – 1,9%, Шығыс Қазақстан облысында – 1,5% және Алматы облысында – 2,4% төмендеген байқалды. Батыс-Қазақстан, Қарағанды, Қызылорда және Павлодар облыстарында өзгерістер байқалмады.

ШОК субъектілерінің  өнімдер (тауарлар, қызметтер) шығаруының ұлғай,аны байқалды. Мысалы, өткен жылғы қаңтар-шілдемен салыстырғанда 2011 жылғы қаңтар-шілдеде жедел мәлімет бойынша (тұрақты бағаларда) бұл индикатор 0,4% ұлғайды және 4090,7 млрд.теңгені құрады, оның ішінде 1011,2 млрд. теңге (65,4%) - шағын кәсіпкерліктің заңды тұлғалары, 2674,8 млрд.теңге (24,7%) - орта кәсіпкерліктің заңды тұлғалары,  335,1 млрд.теңге (9,2%) - жеке кәсіпкерлер және 69,4 млрд.теңге (1,7%) - шаруа (фермер) қожалықтары.

Көрсетілген кезеңде  барлық облыстарда ШОК субъектілерінің  өнімдер (тауарлар мен қызметтердің) шығаруының ұлғаюы байқалды:  Ақтөбе облысында (0,7%), Атырау облысында (0,3%), Қостанай облысында (0,2%), Шығыс Қазақстан облысында (0,9%), Қызылорда облысында (0,3%), Ақмола облысында (0,3%), Оңтүстік Қазақстан облысында (0,1%), Қарағанды облысы (0,3%), Солтүстік Қазақстан облысында (0,5%), Маңғыстау облысында (0,1%), Алматы облысында (0,3%), Астана қаласында (1,5%), байқалды. Павлодар облысында,  Батыс Қазақстан облысында, Жамбыл облысында және Алматы қаласында өзгерістер байқалмады.

Салалық бөліністе  2011 жылғы қаңтар-шілде ШОК субъектілері шығарған өнімдердің жалпы көлеміндегі  үлесін бөлу, мынадай нұсқада көрсетіледі: өнеркәсіпке – 24,8%, көтерме және бөлшек саудаға, автомобильдер мен  мотоциклдерді жөндеуге – 23,4%, құрылысқа – 15%, ауыл, орман және балық шаруашылығына – 5,3%, жылжымайтын мөлікпен операцияларға – 3,2%  және басқа салаларға –  28,3%.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Қазақстан  Республикасында шағын және орта  бизнесті дамыту бағыттары

 

3.1  Қазақстан  Республикасында шағын және орта бизнесті дамыту мүмкіндіктері мен болашағы

 

Шағын кәсіпкерлікті  мемлекеттік қолдау, бірінші кезекте, оны тұрақты дамытуға, экономиканың нақты секторында шағын бизнестің  үлесін арттыруға, жаңа жұмыс орындары санын ашуға, қоғамның орта табының  негізі ретінде меншік иелерінің бұқарасының рөлін күшейтуге бағытталуы тиіс. Шағын кәсіпкерліктің экономикалық нәтижесі бәсекелік ортаны қалыптастыру және нарықты отандық тауарлармен, қызмет көрсетумен толтыру болып отыр, әрі орта және ірі бизнес үшін сіңімді орта болып табылады.Қол жеткен оң үрдістерді бекіту және дамытуға кедергі проблемаларды жою мақсатында мынадай негізгі бағыттар бойынша бірқатар іс-шараларды жүзеге асыру қажет:

• құрылып жатқан шағын кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымының пайдаланылу тиімділігін арттыру;
• шағын кәсіпкерлік қызметін реттейтін нормативтік құқықтық кесімдерді жетілдіру және іске асырылуына бақылау жасау;
• қаржы-несиелік және инвестициялық қолдау;
• шағын кәсіпкерлікті кадрлық, ғылыми-әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз ету.

Шағын кәсіпкерліктің табысты дамуын айқындайтын басты шарттардың бірі кәсіпкерлік қызметті қамтамасыз ететін инфрақұрылымның жақсы дамыған және бір қалыпты қызмет ететін бөлшектерінің болуы. Құнның бәрі мемлекет тарапынан кәсіпкерлікке көмек қажеттігін көрсетеді. Қажетті рыноктың құрылымдармен өзара байланыстарды құрмай кәсіпкерлік дұрыс әрекет ете алмайды. Бұл жағынан біздің экономикамызға бірқатар проблемаларды шешуге тура келеді.

Біріншіден, экономиканы  басқарудың командалық-әкімшілік жүйесін  қирату кезіңде кәсіпкерлерді мемлекеттік органдармен түрлі деңгейдегі аппараттық сыбайластық бөлігі диктатынан қорғауды қамтамасыз ету қажет.

Екіншіден, коммерциялық банктер, сақтандыру және биржалық мекемелер, аудиторлық және кеңесші фирмалар мен  басқа мекемелер түріндегі кәсіпкерлік инфрақұрылымын құру қажет.

Үшіншіден, кәсіпкерліктің уәждік базасын құру үшін экономика  әрекет етуінің бәсекелес-жарыстық режимі қажет.

Төртіншіден, өркениетті кәсіпкерлік үшін жағдай жасау туралы айтқан кезде, оның қалыптасуындағы  заңдық және шаруашылық қызметтер арқылы мемлекет ойлауы қажет елеулі рөлді ұмытуға болмайды. Осылардың барлығынан Қазақстанның өркендеген экономикасында кәсіпорындардың орны ерекше екенін байқаймыз. Себебі ол өз қызметін стратегиялық маңызды салаларды жүзеге асырады. Кәсіпкерліктің дамуы ұлттық байлықтың маңызды бөлігін құрайды.

             Шағын кәсіпорындардың дамуы нарықты тауар және қызметтермен толықтырады, экспорттың потенциалын арттырады және жергілікті шикізат ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік жасайды. Шағын кәсіпорын дүниежүзінде маңызды орын алады. Ол тек қана тұтыну сферасында емес, сол сияқты кейбір бөлек үзелдер мен механизмдерді шығару жағдайында немесе жартылай фабрикаттар өндіріп негізгі басты өндірісті қамтамасыз етуде маңызды орын алады.

            Шағын бизнестің басты проблемасы - ол  несие беру саясаты. Несие тек қана  кепілдеме ретінде мүлікке беріледі. Ал кепілдікке жарайтын  мүлік кәсіпорында жоқтың қасы, сондықтан шағын кәсіпорындардың керекті несиесіне кепілдік  бере алмайды. Сондықтан шағын бизнесті  қолдайтын арнайы  банк, несие  банктің бір  бөлімі болуы керек.Шағын кәсіпорындар  кадрларды даярлау, банктік несие  алу және  информациялық  қызметтерге мұқтаж. Шағын кәсіпкерлік  фирмалар қазіргі  жағдайда делдалдық сферада,  сонымен  қатар  тез айналатын  сала сауда - саттық, қоғамдық  тамақтану, азаматтық құрылыс, техника және  машиналарды жөндеу, т.б. салаларда  орын алып отыр.

              Қазақстан Республикасындағы жергілікті  мемлекеттік басқару туралы жаңа  заңдар еліміздің құқықтық, саяси және экономикалық жүйесінің дамуының жаңа кезеңін ескере отырып жаңа өкілеттіктер белгіледі. Оларды біліктілікпен жүзеге асыру, әсіресе кәсіпкерлік сияқты аса маңызды және үнемі дамып отыратын салада, әкімдердің басқарушылық және құқықтық сауаттылығына, олардың жаңашылдық қабілетіне және ең бастысы - бастамашылдығына байланысты болады.

          Қазіргі күрделі жағдайда аймақтарда  әртүрлі ұйымдық - құқықтық  пошымдағы  шағын кәсіпкерлікті дамыту бірінші  кезектегі іс.          Аймақтарды дамытуға қаражат жұмсайтын инвесторлар үшін тікелей қаражат жұмсауды мемлекеттік қолдау туралы заңдарда көзделген тәртіппен және шарттармен бірқатар жеңілдіктер мен преференциялар қолданыла алады. Атап айтқанда, біріншіден, бұл мемлекеттік заттай гранттар; екіншіден, келісімшарт жасалған сәттен бастап табыс салығының, жер салығының және мүлікке салынатын салықтың ставкасын 5 жылға дейінгі мерзімге негізгі ставканың 100 пайызына дейін кеміту, сондай - ақ одан кейінгі 5 жылға дейінгі кезеңге табыс салығыны, жер салығының  және мүлікке салынатын салықтың ставкасын негізгі ставканың 50 пайызынан аспайтын шекте кеміту, үшіншіден, инвестициялық жобаны іске асыру үшін қажетті жабдықтар, шикізатпен материалдар импортына кеден бажын салудың толық немесе ішінара босату. Жеңілдіктер мен преференциялардың мөлшері тікелей инвестиция көлеміне, инвестордың жобаны іске асыру мерзімі жөніндегі міндеттемелеріне, оның өзін - өзі өтеуіне, экономика секторының басымдылығына және басқа жағдайларға байланысты айқындалады. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2011 - 2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бойынша мемлекеттік бюджеттен жыл сайын 50 миллион теңге бөлу жоспарланып отыр.

 

 

3.2  Шағын  және орта бизнесті дамытудағы  мемлекеттік бағдарламалар

 

            Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 7 мамырдағы Жарлығымен Қазақстан Республикасында «Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2011 - 2012 жалдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» бекітілді. Оның басты мақсаты шағын кәсіпкерліктің өндірістік саласының серпінді дамуын қамтамасыз ететін мемлекеттік қолдау саясатын жетілдіру болып табылады.

            Бағдарламаның міндеттері оның  мақсатымен айқындалған және  олар мыналар:

• халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету;
• қоғамдық бірлестіктердің шағын кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау мәселелеріндегі рөлін күшейту;
• шағын кәсіпкерліктің өндірістік саласын басымдылықты дамыту;
• шағын кәсіпкерлікті ақпараттық қамтамасыз ету жүйесін жетілдіру және дамыту арқылы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің тұрақты қызметі үшін қолайлы жағдайлар жасау болып тұжырымдалады.      

             Сонымен, жоғарыда баяндалғандай  экономиканың жаңа жағдайындағы  рынокқа өтуінде шағын кәсіпорындар  «жанама» өнім ретінде болмайды. Олар еліміздің ажырамайтын саяси - экономикалық жүйенің бірі болып табылады. Біріншіден, нарықтық қатынастардың тұрақтылығы солай болғандықтан, халықтың көптеген бөлігі осы қатынастар жүйесінде тартылады; екіншіден, нарықтық жағдайда олар қажетті икемділікті қамтамасыз етеді, терең мамандандыруда іске асыруды және өндірісті тармақтанған кооперацияға айналдырады. Онсыз оның экономикалық тиімділігінің болуы мүмкін емес. Нәтижесінде, бұл шаруашылық дамуының және ұлттық экономиканың серпінді өсуіне үлкен ықпал етеді; үшіншіден, шағын кәсіпорындар ролінің өзгеруі орта және ірі кәсіпорындардың қызмет етуіне тиек болады.

           Республикамызда шағын бизнесті  дамыту барысында шағын кәсіпорындардың  меншік істерін ұлғайту және  айналым қаражаттарын толықтыру  үшін несие ресурстарын тарту   проблемасы жиі кездесіп отырады. Несие алудағы қиыншалықтар несие ресурстарын тарту шарттарында және тағы бір ерекшелік - инфрақұрылымның сапасының төмендігі болып табылады. Несие ресурстарын тарту шарттарында келесі ерекшеліктер байқалады:

• кепілмен қамтамасыз ету проблемасы;
• жоғары дәрежедегі ссудалық пайыз;
• несие ресурстарын иеленудегі мерзімнің қысқалығы;
• несиелендірудің жарналық  кезеңінің артта қалуы.   

    Сонымен қатар,  инфрақұрылымның жетілмеуі біріншіден, банкке құжаттар дайындау кезінде  кәсіпкерлердің білім деңгейінің жетіспеушілігі; екіншіден, ақпараттық - консалтингтік қызметтердің жетіспеушілігі; үшіншіден, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің несиелендірудің отандық және шетелдік бағдарламалардан тыс қалуына байланысты болып табылады. Осы  көрсетілген проблемаларды негізгі екі топқа бөлуге болады. Бірінші топ банктен несие алудағы  жалпы шарттармен байланысты, ал екінші топ - несиені алу және рәсімдеу жүйесіндегі кәсіпкерлердің жеке проблемалары болып табылады.

            Кәсіпкерлік қызметте шағын кәсіпорын бюджеттерін құру келесі этаптардан тұруы тиіс:

• шағын кәсіпорын дамуындағы жалпы бағыттардың құрылуы;
• әрбір бөлімге жалпы бағыттар мен тапсырмаларды анықтау;
• оперативті бюджеттерді дайындау;
• басқару құрамымен бюджет дайындығын талдау;
• қорытынды бюджетті дайындау. 

            Қазақстан экономикасының нарықтық  қатынастарға өтуі ірі өндірістік  кәсіпорындардың кіші бизнеске  орын  беруімен айқындалады. Бұған  себеп ретінде, көптеген ірі  кәсіпорындардың өз уақытында  тұтынушылардың қажеттіліктерін  қанағаттандыра алмауын, өзінің өнім сапасын бәсеке нарығында жоғары дәрежеде көрсете алмауын айтуға болады. Шағын кәсіпкерлікті дамыту қазіргі кезде мемлекет экономикасының дамуына әсер ететін негізгі фактор.

         Шағын кәсіпорын өзінің іс - әрекетінде көптеген қиындықтарға кездеседі:

          Біріншіден, шағын кәсіпорындардың  негізгі проблемасы - ресурстық базаның  жетіспеушілігі: материал - техникалық  және қаржылық.  Шын мәнінде  халық шаруашылығында бос жерге  кең жаңа сектор құру көзделіп  отыр. Ондаған жылдар бойы шағын кәсіпорын секторы болған емес. Олай болса осындай жұмысты ұйымдастырып, алып кететіндей кәсіпкерлерде болған жоқ. Тұрғындардың көпшілігінің босы артық ақшасы болмады, ал өз ісін бастап кәсіпкер болу үшін өзінің қаражаты жоқ. Сақтық кассаларындағы ақшалар күйіп кетті. Сондықтан өз ісін жүргізу үшін тек қана несие керек болды.