Ұйымдағы персоналды басқару және оның тиімділігі

^{Зерттеу  кезінде  атқарымдылық  үйлесімділік  міндетті  түрде   жүйелік  үйлесімділікпен  бірге  жүру  керек.  АҚТ  жүйелік  зерттеудің  әдісі  ретінде   осындай  өзіндіктері  бар.  АҚТа  басқару  жүйесінің  дамуының    үрдісі  мен  атқарымдылық  жағдайын  анықтауға   жол  ашады  және  берілген  деңгейде   сапаның  жүйелік  атқарымдылығын  жүзеге  асыру  үшін  қажетті   шығындарды  білуге   көмектеседі.}

^{АҚТ-ның   бірінші  бөлімі  -  басқару  жүйесінің  атқарымды    талдауы-белгілі  бір  тарихқа  және  айлаға  ие  және  тәжірибе  жүзінде  кеңінен  қолданылады. Бұны  екінші  бөлім-құндылықты  талдауда  айта  аламыз.   Басқару  жүйесінің  атқарымдылығын   жүзеге  асырудағы  шығынды  анықтау-өзіндік  қиындықтарға  және  техникалдық  жүйенің  атқарымдылығын  орындау  құндылығына  қарағанда  үлкен  спецификаға  ие.  Бірақ,  ол  тәжіоибе  жүзінде  де,  теория  жүзінде  де  соңына  дейін  шешімін  таппағанын  ұмытпаған  жөн.} 

^{Басқару  атқарымдылығының құндылығы  деген  не? Бұл  ең  алдымен, функция  компоненттерін  (басқару,  бөлімше,  жұмысшы,  басқару  аппаратының  жүйесі)  мазмұнымен  байланысты  шығындар.  Ол  әлейметтік  қорғауды,  басқарудың  техникалық  құралдарының  құнын, кеңсе  тауарларының  құнын  қоспағанда  басқарма  жұмысшыларының еңбек  ақыларынан  тұрады.  Бірақ,  тауар  болатын  және  нарықта  іске  асатын дайын  өнім  тек  басқармашылардың  еңбегінен  пайда  болмайды,  бұл  шығындар  өнімнің  өз  құнының  бір  бөлігі  болып  табылады  және  шығынның  белгілі  бір  түрінің  құрамына  кіреді.  Сондықтан  басқарудың  атқарымдылығының  құны   туралы  емес,  оны  жасауға  кеткен  шығындар  туралы  айтқанымыз  әділдеу  болар.  Бұл  шығындар  кәсіпорынлардың  тауарларды  сату мен  бірге  келетін  залал.  Сондықтан,  олардың  қоғамдық  қажеттілік  деңгейінің бағасын – тауардың  тұтынушыға  дейін   жеткізілу  процесі  ескеріле  отырып  нарық  (базар)  белгілейді.}

^{Дайын  өнімді  жетілдіру  кезінде  басқарудың  жүйелі   компоненттері  өздігінен  қоғамдық  қатынасқа  түсе  алмайды,  олай  болса,  осы  жағдайда  тұтынушылық  құнға  ие  бола  алмайды.  Сонда  “басқарудың  атқарымдылығының тұтынушылық  құны”  деп  айту  дәл  болмайды.  Себебі,  басқару  функциясы  д,  оның компоненттері  де  тауар  емес,  сондықтан  ол  арықта  іске  аспайды. Басқару  функциясы  тауардың  өз  құнына  әсер  етеді,  оның  қалыптасуына  қатысады,  тауардың  тұтынушылық өзіндігіне  әсер  етеді,   оның  тұтынушылық  құнын  қалыптастыруға  қатысады.  Осыдан келе  АҚТ  басқару  жүйесіне  немесе  оның  бөлігіне  екі жақты  қарауға  мүмкіндік  береді:  бірінші  жағы-басқару  жүйесін  жүзеге асырудың  құрамы  мен  сапасы, екінші  жағы-функцияны жүзеге  асыруға кететін шығындар.  Екі жағы  да  медальдың екі жағы  сияқты  біріктіріліп  қаралады.  Сондықтан философиялық  оймен қарағанда басқару жүйесінің АҚТ-дағы негізгі тапсырам осы бірігуге   басқару функциясының  сапасы  мен  оны жүзеге асыруға кететін  шығындардың  арасындағы  кедергілерді  жою  жолы  арқылы жету  болып  табылады.  Құн  мен  шығын  түсінігі екі  түрлі екенін есте  ұстау  керек. Олар  абстрактты   әр  түрлі  деңгейлерде  орналасқан.  Құн     абстракцияның  жоғарылау  деңгейінде  орналасқан. “Шығын”,  “шығым”  түсініктері  бір біріне  мазмұны  жағынан  жақын  және  олардың  басқару  функциясын  жүзеге  асырудағы  қажеттіліктерді  талдаудағы  рөлдерінің  айырмашылықтары  маңызды  қызмет  атқармайды,  сондықтан алда  “шығым” терминін  қолданамыз.} 

^{АҚТ-ның  маңызы  мен  дәйегі. АҚТ- басқармадағы  шығымдарды  төмендету  мүмкіндігін  іздеуге  және  басқарудың  тиімді  әдісін  таңдау  негізінде  жақсы  өндірістік-коммерциялық  нәтижеге  жетуге  бағытталған  ұйымдағы  персоналды  басқарудың  функциясын техникалық  экономикалық  зерттеу  әдісі.}

^{АҚТ  келоесі  дәйектерге негізделеді:}

^{-  атқарымды   құнды  үйлесімдік:  жоспарланған  көлемге   және  тауар   құрамына,  басқару  мен  өндіріс  шығымдарын  барынша   төмендету  жағдайына  жету  үшін басқару  шешімдерін  жасау, негіздеу,  қабылдау  және  іске  асыру  бойынша  ұйымдағы  персоналды  басқару  функциясын  зерттеуді  білдіреді.}

^{-   жүйелік   үйлесімдік:  онсыз   басқару  функцияларын  жүзеге  асыру   мүмкін  емес,  басқа  да құрамды  элементтерден  тұратын  жүйе  ретінде  объектілерді  зерттеуді  білдіреді, яғни,  басқару  кадрлары,  басқарудың  техникалық құралдары,  басқарудың  ұйымдық  құрылымы,  басқару  технологиясы,  ақпарат,  шешім сияқты  объектілер.}

^{-  халықтық  шаруашылық  үйлесімділігі:  ұйымдағы  басқару аппаратының  персоналға  шығымдар  және  басқару  іс-әрекетінің  нәтижесін  бағалау. Халықтық  шаруашылық  үйлесімділігі басқару  іс-әрекетінің  басрлық  кезеңдеріндегі компоненттерінің  және  функцияларын  бағалауды,  талдауды  талап етеді.}

^{-  ұжымдық   шығармашылық:  басқаруды  жүзеге  асырудың  тиімді  нұсқаларын  іздеу   және  жасауға   бағытталған,  осыдан  келе тапсырманы  орындау үшін  басқарудың әр  түрлі  деңгейін  және  әр  түрлі  профиль-мамандарының кең  көлемді  шеңберін  ынталандырады.}

^{-  функция   шығындарының  маңыздылығы мен  олардың  іске  асу сапаының  деңгейінің сәйкестенуі:  басқару  жүйесінің   әр  функциясының  маңызы  оларды  басқа  функциямен  салыстырғанда   байқалады,  оларды  жүзеге асыруға  кететін шығымдар - орындау сапасы  белгілі  болады.} 

^{АҚТ-ның  негізгі  тапсырмалары:}

^{1)  басқару   аппараты  жұмысының   тиімділігі мен   оны  қамтамасыз  етуге  кететін    шығымдардың   арасындағы  жақсы   қарым-қатынасқа   қол  жеткізу;}

^{2)   өнім  шығаратын  өндірістің  және  қызмет  көрсетудің,  сапасын  көтерудің  шығым  мөлшерін  азайту;}

^{3)   басқару   жұмысшылары   мен  өндірістік  бөлімшелердің   жұмысшыларының  еңбек  өнімдерін   көтеру;}

^{4)   өндірістік  қорларды,  материалдық,  еңбек  және  қаржы   ресурстарын   қодануды  жақсарту;}

^{5)  ақауды қысқарту  немесе  өтеу.}

^{АҚТ-ның  маңызды  терминдеріне  анықтама  берейік:}

^{Басқару  функциясы  - басқару  объектісіне   басқарушылықы әсер  ететін  басқару  іс-әрекетінің  бағыты.  Басқару  жүйесін  жетекшілер, мамандар  және  басқа да   кәсіби  қызметкерлер  орындайды.}

^{Басқару  жүйесі -  басқару  функциясы  іске  асатын  жүйе.  Басқару  функциясының  біліктілігі -  әр  түрлі  белгілері  бойынша   функцияларды  топтастыру.}

^{Басқару  функциясының  декомпозициясы – функцияны  оны  құрайтын  шараларға  бөліп,  мүшелендіру,  ал  шара – операцияларға  бөлініп  мүшелендіру. Басқару  шарасы  - басқару  операциясын  жүзеге  аысрудың   белгілі  бір  дәйектілігін  қарайтын,  операцияны  орындаушыны,  орындайтын  жерді,   қолданылатын техникалық  құралдарды,  әр  операцияға  кететін уақытты,  операцияны  орындау үшін  қажетті ақпаратты белгілейтін басқару функциясының  бөлігі.  Басқару операциясы-басқару шешімдерін жасау,  негіздеу,  қабылдау  және  іске  асыру үшін  техникалық  құралдарды  қабылдау  арқылы  (немесе  қабылдамай-ақ)  жетекшілермен,  мамандармен  немесе  басқару  аппаратының   басқа да қызметкерлерімен  орындалатын  басқару  шарасының  бір  бөлігі.}

^{Юасқарудың атқарымды  байланыстары- функцияларды орындау  үшін  тағайындалған  ұйымның  атқарымды  бөлімшелерінің  арасындағы  байланыс:  көлденең  және  тік (горизонталды  және  вертикалды)  байланысты  ажыратады.}

^{Көлденең  атқарымды  байланыстар -  бұл  иерахияның  бір  деңгейіндегі  басқару  аппараты бөлімшелерінің  арасындағы  басқарушылық  байланыстар.}

^{Тік  атқарымды  байланыстар -  бұл  иерархияның   әр  түрлі  сатысындағы  басқару  аппараты  бөлімшелерінің  арасындағы  басқарушылық  бөлімшелер.}

^{Басқарудың  сыртқы  функциясы – аралас  және  жоғары  тұрған  ұйммдармен  сыртқы  байланысты  реттеу  бойынша  функциялар.  Басқарудың  ішкі  функциясы – бір  деңгейдегі  және  әр  түрлі  деңгейдегі  иерахияның  атқармды   бөлімшелері  мен  ұйымның  ішкі  байланысын  реттейтін  функция.}

^{Басқарудың  басты  функциясы – жүзеге асыру үшін  басқару аппараты  немесе  бөлек бөлімше құрылған  функция.  Басқарудың негізгі функциясы - онсыз басқарудың   басты функциясы жүзеге аспайтын  функция.}

^{Басқарудың  көмекші  функциясы – басқарудың негізгі  функциясын  жүзеге асыруға қабілеттендіретін функция.   Басқару функциясын  атқарушы -  басқару функциясын  іске  асыруға қатысатын,  бөлек атқарымды бөлімше , оның  құрамды бөлігі,  лауазымды тұлға немесе  олардың жиынтығы.}

^{Басқару  функциясын  жүщеге асыруға  кететін  шығымдар -  функцияны  атқарушыға  кететін  шығымдар,  сонымен  қатар   басқару  функциясын  іске  асыру  процесімен   байланысты шығымдар.  Басқару  функциясының сапасы – ұйым  құрылымының және  басқару  процесінің  сапасына  тәуелді.}

^{Басқару  функциясын  іске  асыру  үшін  шығымдарды талдау – функцияны  атқарушыға  кететін  шығымдарды,  функцияны  іске  асыру үшін  және  арнайы  диаграмманың  көмегімен  талданушы  функциялардың  маңыздылығы  бойынша  сатыларға  болу  үшін  кететін   шығымдар.}

^{Функцияның  маңыздылығының  диаграммасы  және  оны  іске  асыру  шығымдары -  функцияның  маңызыдылығы мен  оны  жүзеге асыру  үшін  кететін  шығымның  сәйкестігін  бағасы   үшін  диаграммалардың  бірігуі.} 

^{Функцияның  маңыздылығы  мен  олардың  сапалық  деңгейінің  диаграммасы -   басқару  функциясының  маңыздылығы мен   функция  сапасының  деңгейін  сәйкестену  бағасы  үшін  біріккен  диаграмма.} 

^{Атқарымдық-құндылық диаграмма -  басқару  функциясын  кесте  түрінде  көрсету.  Талданып отырған  функциялар  екі  тармақталған  вертикалды  сызықтардың   арасында  орналасады,  негізгі  функциялар  диаграмманың  ортасында   горизонтальды  сызықта   орналасады,  барлық  көмекші  функциялар -  негізгі  функцияның  не  астында,  не  үстінде  орналасады.  Диаграмма  қөұрудың  арнайы ережелері  бар.  Осындай  диаграммалардың  көмегімен  пайдасыз,  зиянды,  өзіндік  емес,  еселенген  функциялар  шығарылады.}

^{АҚТ  келесі  этаптардан  тұрады:  дайындық,  ақпараттық,  аналитикалық,  шығармашылық,  зерттеулік,  кепіл  берушілік,  енгізушілік.}

^{Дайындық  этапында  талдау  объектісі  таңдалынып,  АҚТ-ның  нақты  тапсырмалары  анықталады  және  жұмыс  жоспары  құрылады.}

^{Талдау  объектісі  болып  жалпы  ұйымның  басқару  аппараты  не  бөлек  бөлімшелер,  цехты  басқару  аппараты,  бөлек  басқарушы  жұмысшылар  табылады.  Бұл  этапта  басқару  ұйымының  және  өндірістің  жағдайын  кешенді  зерттеу  жүргізіледі.  Зерттеу  нәтижесінде   өндіріс  саласында  тар  орындар  табылады.  Өндіріс  саласындағы  кең  тараған  жетіспеушіліктер:    кадрлардың  жоғары  тұрақсыздығы,  білікті  жұмысшылардың  жетіспеушілігі,  үлкен  қарапайым  жабдықтар, бөлек  комплектіленегн  өнімдер  мен  материалдың  жоқтығы,  өндірістің  мамандандыру  және  қозғалу  деңгейінің  төмендігі,  технология  мен  еңбек  өндірісінің   деңгейінің  қанағаттанарлықсыздығы,  жұмысшылардың  өндірістікмәдениеті,  өнімнің  жоғары  өзіндік  құны  және  көлемді  еңбек,  өнім  сапасының  төмендігі,  ақаудың  көп  көлемде  тарауы.  Өндіріс  жүйесінде  тар  орындардың  болуы,  әдетте,  басқару  жүйесінде  нақты  жұмыстың  жетіспеу  салдарынан   туады.  Сондықтан  талдау  және  өндірісте  жетіспеушіліктің  пайда  болуы  оларға  өндірісте  тар  орынды  табуға  жол  ашады.  Содан  кейін  өндіріс  бөлімшелерде кемшіліктер  шығады.  Өз  кезегінде,  әр  жүйелі  бөлімдерде   бөлек  элементтер  бойынша  кемшіліктер  шығады (кадрлар,  басқарудың  техникалық  құралдары,  ақпараттар  және  т.б.)}

^{Кешенді  зерттеу  кезінде   жұмысшыларды, мамандарды,  жетекшілерді  зерттеулік  (ауызша  және анкеталық)  байқаулар  кеңінен  қолданылады.  Зерттеу  нәтижесінде  АҚТ-ның  алғашқы  кезегін  өткізу  объектісі  таңдалынады.}

^{АҚТ-ны  жүргізудің  нақты  тапсырмалары   анализдің  таңдалған  объектісіне  тәуелді  болады.  Басөқару  жүйесінде   АҚТ-ның  көмегі  арқылы  шешілетін  маңызды  тапсырмалары:   басқаруға  кететін  шығындарды төмендету,  ұйымды  басқарудың  жалпы  және  жеке  бөлімшелер арқылы  жүзеге  асыруы,  сонымен  қатар  цехтарды,  учаскелерді,  бригадаларды  басқару;  басқару  аппаратының  ұйымдық   құрылымының  жақсаруы,  басқару  шешімдерін негіздеу,  қабылдау  және  іске  асыру,  басқару  жүйесін  кадрлық,  техникалық,  ақпараттық  қамсыздандыруды  жұзеге асыру.}

^{АҚТ-ны жүргізудің  біркелкі  тәртібін сақтау  үшін  жұмыс  жоспары  құрылады.  Онда  әр  этап  бойынша  жұмыстың  айқын  сипаты,  қажетті  ақпараттық  материалдардың   ағымы  көрсетіледі.  Жоспар  орындаушылар  бойынша   көрсетілген  мерзімде  АҚТ-ны  орындау  жұмыстарын  таратып  көрсетеді.  Бұл  форма  3.1.  кестесінде  көрсетілген.} 

 

1. ^{кестесі}

 

№	АҚТ  этаптарының  атауы	Этаптардың  мазмұны	Этаптардың  орындалуы  үшін  қажетті  ақпараттар	Ақпарат  көздері	орындаушылар	Орындау мерзімі

 

^{Ақпараттық  этапта басқару  жүйесін,  бөлімшелерді,  жұмысшыларды сипаттайтын  мәліметтерді  жинау,  зерттеу  және    жүйелендіру  жүргізіледі.}

^{Ақпараттың  көздері  келесі  құжаттар:   ұйым  жұмысының  жылдық  есебі  және  жоспары,  басқару  аппараты  бөлімдері  туралы  ережелер,  лауазымдық  инструкциялар,  стандарттар  штаттық  кесте,  ұйымды  басқару  схемасы  және бөлімдерді  басқару  схемасы,  бухгалтериялық  есептер  туралы  мәліметтер  және  т.б.}

^{Мәліметтерді  игеру  мыналардан  тұрады:}

^{-  талдау объектісінің  орындалған  функцияларының    маңызы  мен   құрамы   туралы  сипаттама;}

^{-  басқарма  шешімдерін талдау,  негіздеу,  қабылдау  және  іске  асыру   процесінің  сипаты  мен  талдау  объектісінің  маңызын   білдіретін  түсінік;}

^{-   басқармадағы  кадрлардың  мінездемесі;}

^{-   басқарма  бойынша  жоспарланған  немесе  өндірілген  іс-шараларды  игеру;}

^{-  ұйымдағы  алдыңғы  қатардағы   тәжірибелерді   игеру;}

^{-  нормативтік   құжаттардың   және  эксперттік  байқаулардың  негізінде,  сонымен  қатар   статистикалық   есептер  мен   штаттық  кесте   нысандарын  игеру,  үйрену  нәтижесінде    басқару функцияларын  орындауға кететін шығымдарды  анықтау үшін  ақпараттар  дайындау;}