Экономика

Салықтардың динамикалығы мемлекеттік жүйелердің көбісіне дерлік тән құбылыс болып табылады. Мәселе, салықтардың мемлекеттік салық саясатының тамыры да, діңгегі де, өскіні де, сондай-ақ салықтық саясаттың өзі экономикалық саясат пен әлеуметтік-саяси бағыттың (курстың) бір бөлігі болуында шығар. Сондықтан саяси, экономикалық, әлеуметтік курстардың тербелісі салық салу жүйесіне де өзгерістер әкелуі әбден мүмкін. Бұған қоса мемлекеттік бюджет кірістерінің 90%-дан астамы салықтардың үлесіне тиетіндігін ескерсек, онда ең алдымен бюджеттік тапшылықтың туындауымен, күшеюімен немесе әлсізденуімен байланысты бюджетті күрделі реттеу шаралары салықтарға әсер етпей қалмайды.

Мемлекеттің салық жүйесін құру және қызметін реттеу принциптерінің қатарына салықтардың қайтарымдылығы принципін қосуға болар еді. Оның мәнісі, мемлекет халыққа салықтардың қайтарымын ақшалай төлемдер, әлеуметтік игіліктер, мемлекеттік қызмет көрсетулер түрінде өтеуге міндеттеме алуы тиіс. Мұндай міндеттеме тікелей әрбір салық төлеушіге заңсыз алынған салықты қайтару түрінде қабылдануы мүмкін. Дегенмен, салық төлеушілердің біртұтас әлеуметтік топ ретінде мемлекеттен салықтық түсімдердің ортақ игілік үшін жұмсалғаны туралы дәлел талап етуге құқығы бар.

Осы мағынада қоғам игілігі үшін жұмсалған салықтар үлесінің көрсеткішін тағайындау салық салу жүйесінің әлеуметтік бағдарлануының критериі қызметін атқарған болар еді.

§3 Мемлекеттік салықтық реттеу

Салықтық саясатты қалыптастыру және жүргізу әрқашанда әлеуметтік-экономикалық сфераны мемлекеттік реттеудің негізгі әдістерінің бірі болып саналады. Салықтық реттеудің мақсаттары мен міндеттерінің әртүрлі кезеңдердегі өзгерістеріне сәйкес салықтық саясаттың бағыты мен нәтижесі де өзгерістерге ұшырайды, дегенмен салықтық жүйенің функциялары және оның мәні өзгеріссіз қала береді. Салықтық реттеу әдістерінің мүмкіндіктерін мейлінше тиімді пайдалану үшін салықтық құралдар  көмегімен фискалдық міндеттерді, сондай-ақ экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу мәселелерін шешуде ұтымды байланыстыру қажет.

Рыноктық экономикасы бар дамыған елдерде салық жүйелерін құру және қызметінің тәжірибесі салық жүйесінің мемлекеттік реттеу әдістерінің ішіндегі орны мен рөлін анықтайтын екі келіс ерекшелеуге мүмкіндік береді. Бірінші келіс, Дж.М. Кейнстің мемлекеттік реттеу концепциясына (тұжырымдамасына) негізделген және екінші келіс неоклассикалық постулаттарға (дәлелсіз ақиқат) сүйенеді.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін 80-ші жылдардың басына дейін кейнсиандық келіс үстемдік құрды.

Кейнстің концепциясына сәйкес салықтық шаралар арқылы экономиканы мемлекеттік реттеу өндіріс пен өсуді ынталандырушы барлық факторларды пайдалануды қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс көлемі мен төлем қабілеті бар сұраныс арасында туындайтын диспропорцияларды алып тастауға бағытталуы тиіс. Мемлекеттік реттеу жиынтық сұраныс шамасына (мөлшеріне) әсер етуі тиіс, ал, мұндай әсердің құралы салықтардан пайда болатын – мемлекеттік бюджет.

Кейнс бойынша өрлеу жағдайында салықтарды көбейту, ал, дағдарыстық ситуацияда кеміту қажет. Салықтарды қысқарту, ең алдымен жаңа өрлеудің базалық негізін құрайтын экономика салаларының кәсіпорындары мен кәсіпкерлері үшін салықтық жеңілдіктер аясын кеңейту есебінен жүргізілуі тиіс. Табыс салығына автоматты тұрақтандырушы рөлі жүктеледі, себебі теңдестірілген өсу жағдайларында табыс салығы арту үстіндегі табыстардың едәуір бөлігін бюджетке алуды қамтамасыздандарады (сонысымен сұранысты шектейді), ал дағдарыс кезінде табыс салығы кірістер деңгейінің төмендеуін есепке алады. Автоматты салықтық тұрақтандырушының әрекеті қолданыстағы салықтардың қойылымын өзгерту, салықтық жеңілдіктер санын көбейту немесе қысқарту сияқты мемлекеттік салықтық шаралармен толықтырылады.

Кейнсиандық концепция шеңберінде салық салу жүйесі прогрессивті принцип бойынша – салықтық шкала қозғалысының салыстырмалы жиілігімен және жоғары шекті қойылымдарымен, сондай-ақ инвестициялық белсенділікті ынталандырушы салықтық жеңілдіктердің едәуір санымен сипатталады.

ХХ ғасырдың 70-80 жж. шектерінде бірқатар батыс елдерінде ұдайы өндірістің жағдайлары нашарлап, инфляциялық үдерістер күшейе түсті. Сондықтан 80-ші жылдары мемлекеттік реттеудің кейнстік концепциясынан бас тартулар байқалды. Сонымен бірге дамушы елдердің салықтық-қаржылық стратегиясында мемлекеттік сектор үлесінің кемуіне және мемлекеттің экономикаға араласу аясының тарылуына байланысты мемлекеттік реттеудің кейнстік концепциясынан шегіну басталды.

Мемлекеттік әрекет сферасы бірте-бірте әсер етудің жанама әдістеріне қарай ойысты. Мемлекеттік реттеудің кейнсиандық принциптерінен бас тарту сұранысты антициклдық реттеуден инвестициялық белсенділіктің ұзақ мерзімді өсуін ынталандыру, диспропорцияларды жою, экономиканы қайта құрылымдау бағытына шығудан көрінді. Толық қамту саясатынан аулақтап, екпін инфляциямен күрес жағына қарай ауды.

Экономикасы дамыған елдердің үкіметтері жүргізген салықтық саясаттың теориялық базасы неоконсерватизм болды, оның негізгі постулаты: «Барлығын мемлекет емес, рынок шешеді». Мұның расында постулат, яғни дәлелсіз ақиқат екендігін қазіргі әлемдік қаржылық дағдарыс дәлелдеп отыр. Неоконсерватизм шеңберіндегі ең ірі ағымдар монетаризм (ақшаның сандық теориясына негізделген) және ұсыныс экономикасының теориясы болып отыр. Бұлар көптеген елдердегі консерваторлардың салықтық саясатының методологиялық негізі ретінде қызмет атқаруда.

Айталық, ұсыныс теориясына сәйкес салықтарды мақсатты және кең көлемде төмендету арқылы өндіріске тікелей әсер ету қажет. Салықтық реттеу жинақтау мен инвестициялауды ынталандыруы тиіс. Осы жақын уақыттарға дейін салық салудың жоғары деңгейі және прогрессивті шкаланың едәуір дәрежесі экономика мен әлеуметтік инфрақұрылымның жоғары даму деңгейіне сәйкес келеді деп есептелді. Салықтық қойылымдары жоғары елдер тек қана еңбек өнімділігі және экономикалық өсу қарқыны бойынша емес, сонымен бірге тұрғындардың әлеуметтік қорғалу деңгейі бойынша да лидерлер қатарында болды.

ХХ ғасырдың 90-шы жылдары корпорациялар мен жеке тұлғалардың табысына салықтық ауыртпалықтың жеңілдеуі үрдісі байқалды. Пайдаға салық салу деңгейін төмендету салық салу базасын кеңейтумен бір уақытта жүре бастады.

Толықтай алғанда мемлекеттік салықтық реттеудің міндеті салық төлеуші – тауар өндірушілерге, табыс алушыларға салықтық жүктеменің оңтайлы (оптималды) мөлшерін іздестіріп, енгізу болып табылады.

Салықтық жүктеме микроэкономикалық және макроэкономикалық көлемдерде әрбір салық төлеушіге ұйымға, салаға, аймаққа және толықтай ел экономикасына есептеледі. Салықтық жүктеме салық түрінде алынатын салық төлеуші табысының пайыздық үлесі болып табылады. Салықтың әрбір түріне салықтық жүктеме пайыздық қойылым түрінде, ал салықтар жиынтығына қатысты салық салу базасын ескере отырып есептелген жалпы орташа салықтық қойылым сипатында көрінеді.

Нақты салықтық жүктемеге салықтық ауыртпалықты төмендету мақсатында қолданылатын салықтық жеңілдіктер едәуір әсер етеді. Бірақ, салықтық жеңілдіктер жекелеген салық төлеушілерге берілетіндіктен, жеңілдіктерді пайдаланбайтыедар өздеріне қосымша салықтық ауыртпалық алуға мәжбүр болады.

Мәселенің мәні салық салу қойылымдары ағымдағы экономикалық жағдайға тәуелді болғандықтан күрделене түседі. Таңдауға тура келеді: не осы кезеңнің фискалдық мәселелерін шешу керек, немесе экономикалық өсуді ынталандыру үшін салықтық түсімдерді қайсыбір дәрежеде төмендету қажет.

Салықтық қойылымдардың жоғарылауы өндірушілердің қарсылығына тап болса, төмендеуі өндірістің жедел өсуіне әкеледі деген тұжырым да дәлелдеуді қажетсінеді. Салық ауыртпалығына жауап ретінде салық төлеушілер табысты, мүлікті жасыру, сөйтіп салықты толықтай төлемеу жолдарын іздестіреді. Нәтижесінде нақты салықтық қойылымдар өзін-өзі реттеу арқылы, мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы үнсіз келісімпаздық (компромисс) негізінде де өз шамасын тауып жатады. Ақиқатын айту керек, 2000-шы жылдары қазақстандық заң шығарушылар салықтық ауыртпалықты жұмсартып, жеңілдетуге бағыт алды.

Салықтың жаңа түрлерін енгізу, салықтық қойылымдарды жоғарылату салдарының әртүрлі боларын да ескерген абзал.

Тауар өндірушілерге салықты жоғарылату кезінде мемлекет олардың салықтық жүктеменің «артығын» сәйкесінше тауар бағасына қосып тұтынушыларға арта салуға даяр тұратындығын қаперден шығармауы тиіс.

Мемлекеттік салықтық реттеу өзінің мақсатын тек салықтық жүктеменің оңтайлы мөлшерін іздестіруден ғана емес, сонымен бірге бюджетті ағымдағы толықтыру мүдделерін қорғай отырып, перспективалық мүдделерге де тұрақты назар аударғаны жөн.

Тауарлардың экспорты мен импортынан салықтардың қойылымын өзгерту арқылы, кедендік бажды алу тәртібін жетілдіру негізінде мемлекет сыртқы сауда айналымын реттейді, протекциялық (қамқорлық) саясат жүргізу арқылы отандық тауар өндірушілердің мүддесін қорғайды.

Мемлекеттің тарапынан салықтық реттеу инвестициялық белсенділікті апрттыруға қызмет етеді, қолайлы салықтық ахуал жасау жолымен техникалық-технологиялық инновацияларды пайдалануға мүмкіндіктер табады.

Экономиканы мемлекеттік реттеудің салықтық механизмдерін қолдана оитырып, олардың әрекетінің аса сезімталдық сипатын, реттеуші іс-қимылдар салдарының болжануы қиындығын ескеруі қажет, өйткені салықтар экономикалық қызметтің әртүрлі мотивтері (құлшыныс) мен факторларына тікелей немесе жанама түрде әсер етеді, әлеуметтік оңды немесе теріс жаңғырықтар туындауына себепші болады.

Ізденіс сұрақтары.

1.      Салықтардың пайда болу себептері.

2.      Салықтың мәні және түсінігі.

3.      Салықтың функциялары.

4.      Салық жүйесі және элементтері

5.      Салық салу принциптері.

6.      Салықтық саясат негіздері.

7.      Салықтық ауыртпалықтар және жеңілдіктер.

8.      Салық қойылымдары және олардың реттеу сипаттары

9.      Мемлекеттік салықтық реттеудің мақсаттары мен міндеттері.

ХІІІ-тарау. Экономиканы қаржылық реттеу

§1 Қаржының мәні және оны мемлекеттік реттеу

«Қаржы» түсінігі іргелі, жинақтаушы, алуан түрлі мәнді экономикалық категория ретінде мемлекеттік қаражаттың жинақталуын, бөлінуін, пайдаланылуын, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалардың табыстары, шығындары, жинақтары қалыптасуы барысында туындайтын ақшалай қатынастарды сипаттайды. Оған қоса қаржы – бұл экономика мен қоғамның трансформациясы, дамуы бойынша белгілі бір өзгерістерге ұшырайтын тарихи категория.

Орталықтан басқарылатын экономикада басты рөлді мемлекеттік қаржы, мемлекеттік бюджет атқарады. Рыноктық экономикада да мемлекеттік қаржының мемлекеттің кірісі мен шығысын бюджеттеу үдерісінде алатын орны ерекше. Дегенмен, қаржылық қызметтің бағыты қаржы ресурстарын орталықтан бөлуден тауарлар мен қызмет көрсетулердің еркін рыногының орнықты қызметін қамтамасыздандыруға қарай ойысады. Сондай-ақ мемлекеттің рыноктық қатынастарды реттеуі салықтар, баждар, есептік қойылымдар, субсидиялар, субвенциялар, квоталар сияқты қаржылық рычагтар (тетіктер) арқылы жүзеге асады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы ресурстарын дербес пайдалану мүмкіндіктері де арта түседі. Бұл жерде біз мемлекеттік емес кәсіпорындар, коммерциялық фирмалар, компаниялар, банктер, жеке кәсіпкерлер туралы айтып отырмыз.

Әлем елдерінің көпшілігінде орталықтан басқарумен қатар, еркін рыноктық экономика белгілерін біріктіретін аралас экономика әрекет етеді. Қаржылық жүйелерінде де осындай құбылыс байқалады. Мұның өзі орталықтандырылған экономикадан рыноктық типтегі аралас экономикаға өткен Қазақстанға да тән.

Қаржының болмысы мен қызметінің нақты әмбебап формалары және қаржылық іс-әрекетті жүзеге асыру табыстар, шығындар, төлемдер, аударымдар (бөлінулер), ақшалай қаражат жинақтары, ақшалай қорлардың құрылуы, бюджетті қалыптастыру және бюджеттік қаржыландыру, инвестициялау, қаржылық қолдау және қаржылық жеңілдіктер сияқты категориялар арқылы айқындалады. Бұл категориялардың мемлекеттік және мемлекетаралық, сондай-ақ республикалық және аймақтық, заңды және жеке тұлғалар деңгейілеріндегі өзара байланысы мен өзара әрекеті қаржының және қаржылық үдерістердің мәнін айғақтайды.

Мемлекеттің қолындағы қаржы экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешудің, тұрақтылықты қамтамасыз етудің, дағдарыстық ситуацияға қарсылықтың, экономикалық өсу мен рыноктық қатынастарды дамытудың маңызды құралына айналады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қолындағы қаржы өндірісті, кәсіпкерлікті, инновацияларды дамыту, шығынсыз, рентабельді (пайдалы) қызметті қамтамасыздандыру, рыноктық бәсекеге төтеп беру қаруы болып табылады. Сонымен бірге қаржы экономикалық стратегияны, қаржылық саясатты табиғи-экологиялық, экономикалық факторларды ескере отырып, біртұтас экономикалық стратегия бағдарламасы шеңберінде пайдалану жағдайында ғана өз жемісін береді. Қарсы жағдайларда қаржы тек қана қаржылық емес, сонымен бірге экономикалық, саяси түйткілдер мен шиеленістер ошағына айналуы әбден мүмкін.

Мемлекеттік қаржы ресурстары негізінен салықтардан, кедендік баждардан, арнайы төлемдерден, мемлекеттік мүлікті сатудан, мемлекеттік меншікті жекешелендіруден, алтын қорын сатудан түскен қаражаттан, мемлекеттік бағалы қағаздарды шығарып, сатудан, сыртқы және ішкі қарыз алулардан, резервтік және сақтандыру қорларынан құралады.

Мемлекеттік қаржы ресурстары мемлекеттік инвестициялауға, мемлекеттік аппаратты ұстауға, мемлекеттік тапсырыстарды төлеуге, мемлекеттік ұйымдар мен мекемелерді бюджеттік қаржыландыруға, ішкі, сыртқы қарыздарды өтеуге, мемлекеттік дотация, субсидия,  субвенцияларға, халықаралық ұйымдар үшін жарналарға, шетелдік мемлекеттерге көмекке жұмсалады.

Елдің қаржылық жүйесі – бұл қаржы қызметі мен оны жүзеге асырушы қаржы институттары мен құралдарын қоса есептегендегі өзара байланысты және өзара әрекеттегі бөлімдер, буындар, элементтер жиынтығы. Әртүрлі елдердің қаржылық жүйесінің құрылымы, функциялары, элементтерінің өзара байланысы белгілі бір ерекшеліктермен сипатталады және мемлекеттің экономикалық, саяси құрылысына тәуелді болып келеді. Әртүрлі елдер экономикасының интеграциясы, әлемдік шаруашылық байланыстарының дамуы әлемдік қаржы жүйесін қалыптастырады.