Экономика

Айталық, теңдестірілген бейтарап (нейтралды) бюджет концпециясы ұдайы өндірістік-экономикалық проблемалардың бар, жоғынан тәуелсіз кірістер мен шығыстардың тепе-теңдігі жағдайында тапшылықсық мемлекеттік бюджет негізіндегі экономиканың орнықты қаржылық ортаны ұстап тұру принципіне негізделеді. Мұндай енжар (пассивті) концепция шеңберінде мемлекеттік бюджет қаражаттарды жинақтау және соған сәйкес тек қана мемлекеттік мұқтаждықтарға жұмсау міндеттерін атқаруға арналған.

Экономикаға мемлекеттің әсері туралы кейнстік доктринаға сәйкес келетін концепция бойынша, яғни экономиканы бюджеттік орнықтыру (тұрақтандыру) концпециясы экономиканың орнықты қызметі бұзылған жағдайда немесе дағдарыстық жағдайдың болуы немесе күтілуі кезінде мемлекет тапшылыққа қарамастан бюджеттік қарыздануға дейін барып инфляцияны, жұмыссыздықты, тауарлар мен қызмет көрсетулерге енжарлықты еңсеру үшін қаржылық ресурстарды жұмсауға құқылы. Бұл жағдайда, әрине мемлекеттік бюджет өзінің тепе-теңдігін жоғалтады, бірақ экономиканы тұрақтандыру үшін бюджеттің өзін белсендіреді.

Мемлекеттік бюджеттің ұтымдылығын жоғарылату критерийлеріне:

-                             елдің жалпы ішкі өнімінің өсу қарқыны;

-                             бюджеттегі даму қорының үлесі;

-                             бюджеттік тапшылық;

-                             жинақталған мемлекеттік қарыз (ішкі және сыртқы);

-                             инфляция деңгейі;

-                             жұмыссыздық деңгейі жатады.

Мемлекеттік бюджеттің тиімділігі туралы байламды жоғарыдағы көрсеткіштерді олардың динамикасында қарастыру негізінде айтуға болады.

Ізденіс сұрақтары

1.      Мемлекеттік бюджеттің мәні, түсінігі

2.      Мемлекеттік бюджеттің қызметтері

3.      Бюджеттеу – мемлекеттік реттеу формасы ретінде

4.      Мемлекеттік бюджет құрылуының принциптері

5.      Бюджеттің кірістері мен шығыстарын реттеу

6.      Бюджеттік үдеріс тізбегі және тәртібі

7.      Бюджет тапшылығы және мемлекеттік қарызды реттеу шаралары

ХІІ- тарау. Салық салу және салықтық реттеу

§1 Салықтар және мемлекеттің салық жүйесі

Салықтар адамдарға тарту-таралғы, алым, берешек формасында ежелден белгілі. Салықтар билік органдарын, мемлекетті ұстап тұру қажеттілігіне байланысты пайда болған. Олардың айқын, шарасыз міндеттілігі туралы, сірә АҚШ-тың тәуелсіздігі туралы Декларация авторларының бірі Бенджамин Франклиннен артық айтуға болмас. Ол, сонау 1789 жылы «Бұл жалғанда өлім мен салықтан басқаға сенім жоқ» деп жазған болатын.

Салықтар және салықтық жүйе – бұл тек қана бюджеттік түсімдер көзі емес, рыноктық типтегі экономиканың ең маңызды деген құрылымдық элементтерінің бірі. Кәсіпкерлік қызметті тұншықтырмайтын ұтымды салық жүйесі ғана тиімді бюджеттік саясат жүргізіп, экономиканы толыққанды әрекетке бастайды.

Салықтар – бұл мемлекеттік биліктің орталық және жергілікті органдары заңды және жеке тұлғалардан алатын және бюджетке түсетін міндетті төлемдер. Мемлекеттің өміршеңдігін экономикалық ақтау бар болса, салықтардың да өміршеңдігін экономикалық ақтау бар. Салықтар – бұл мемлекеттік аппаратты, әскерді, әлеуметтік сфераны ұстап тұрудың экономикалық базасы болып табылады.

Салықтарды мәжбүрлеу арқылы жинақтау деп қарастыру орын алған. Расында, әрбір салық қаражатты иесінен алып, мемлекетке өткізу болып табылады. Дегенмен, салықтар фискалдық және басқа да экономиканы мемлекеттік реттеуге байланысты функцияларды атқарады. Өзінің экономикалық мәні бойынша салықтар мемлекеттің фискалдық (бюджеттік) саясатының құралы, сондай-ақ бөлу және қайта бөлу үдерістерінің жанама реттеушісі болып табылады. Осыған сәйкес мемлекеттің салықтық қызметінің екі бағыты ерекшеленеді.

1.                          Мемлекеттің фискалдық салықтық қызметі салықтық төлемдерді алып, топтастырып, осы негізде мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясаты міндеттерін орындау мақсатында бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастыру болып табылады. Бұл функция ұйымдардан кәсіпкерлерден, азаматтардан мәжбүрлі түрде алу арқылы жүзеге асады. Мемлекет бұл функцияны салықтық заңнамаға сәйкес жүргізеді.

2.                          Мемлекеттің реттеуші функциясы салықтар, салық салу объектілері, салықтық қайылымдар, салықтық жеңілдіктер сияқты салықтық тетіктер арқылы өндірісті, айырбасты, тұтынуды ынталандыру болып табылады.

Салық салу әдістері мен құралдары, салықты алу және салықтар арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің салық төлеушілердің қызметін реттеу салықтық механизм деп аталады.

Мемлекет алатын салықтар жиынтығы, салық салу ережелері және салықтық функцияларды жүзеге асырушы органдар мемлекеттің салықтық жүйесін құрайды. Бұл түсініктің құрамына салық салу тәртібі мен ережелерін анықтайтын заңдар жиыны, мемлекеттік салықтық органдардың құрылымы мен өкілеттігі енгізіліп, елдің Салық Кодексін құрайды. Белгілі бір салық түрлерін қалыптастыру және алудың нақты әдістерін салық элементтері деп атайды. Салық жүйесіне Қаржы министрлігі Салық комитеті, салықтарды жинау және жиналуын қадағалайтын органдар  кіреді.

Салықтық жүйеге тән негізгі түсініктерге қысқаша сипаттама берейік.

Салық салу субъектісі (салық төлеуші) – салық төлеуге міндетті заңды немесе жеке тұлға.

Салық салу объектісі – салық салынатын табыс, пайда, мүлік, тауарлар мен қызмет көрсетулер бағасы, қосылған құн.

Салық салынатын база – салық салынатын объектінің көлемі (шамасы)

Салық төленетін негіз – салық төленетін ақшалай қаражаттың көзі. Ескеретіні салық төлеу көзі салық салу объектісімен сәйкес келе бермейді, салық төлеуші басқа көздерден де төлеуі мүмкін.

Салықтық қойылым (салық салу нормасы) – салық салу объектісінің бірлігіне қатысты салық мөлшері салықтық қойылым салық салу базасына пайыз түрінде орнықтырылады.

Салықтық жеңілдік – салықтың барлық немесе кейбір түрлерінен салық төлеушілердің белгілі бір топтарын толықтай немесе жартылай босату.

Салықтық режим (тәртіп) – салықтық қойылымдар мен жеңілдіктер жиынтығы.

Салықтар көптеген белгілері бойынша әртүрлі топтарға бөлінеді. Салықтарды келесі критерийлер бойынша жіктеу кеңінен тараған:

-                             салықты алу сипаты бойынша (тікелей және жанама салықтар)

-                             мемлекеттік реттеу деңгейлері бойынша (республикалық және жергілікті)

-                             салық салу субъектісінің белгісі бойынша (заңды және жеке тұлғалардан)

-                             салық қойылымдарын өзгерту сипаты бойынша (пропорционалды, прогрессивті, регрессивті)

-                             салықтың мақсатты белгісі бойынша (жалпы, бюджетке төленетін, белгілі бір мақсаттар мен міндеттер үшін)

  Әлемнің бірде-бір мемлекеті салықтың толықтай, жүз пайыздық жиналымын қамтамасыз ете алмайды, себебі табыстарды жасыру негізінде салықтан жалтару немесе тікелей төлемей қою жаппай кездесетін құбылыс. Салық жүйесінің ұйымдастырылу деңгейі жоғары елдерде салықтың жиналымы шамамен 80-85%-ды құрайды, Қазақстанда бұл көрсеткіш 60-70% деңгейінде. Салық салу типін таңдауда мемлекеттік пайымдаулар әртүрлі болып келеді. Салықтардың санын қысқартып, біртекті жасау әзірше жемісті болмай тұр. Тарихтан американдық ғалым Генри Джордждың бір ғана салық – жер салығын алу туралы ұсынысы белгілі, бірақ салық түрлері көбеймесе, азайған жоқ. Мүмкін мұның астарында үлкен бір салықтан гөрі, халықтың сезінуіне жеңіл бірқатар кішігірім салықтарды жинау үкіметтерге қолайлы болуы жатқан шығар.

Қазақстанда қолданылатын салықтар жиынтығы да әртүрлі және олардың ондаған атаулары бар. Салықтар мен алымдар түрлері кезең-кезеңімен жаңаланып тұрады, әрбір салықтың қойылымы да динамикалы сипатта; мұндай өзгерістер мемлекеттің салықтық саясатының трансформациясы арқылы салық жүйесінің тиімділігін арттыруға құлшынысын байқатады; көздеген мақсат белгілі: салықтық жүйенің фискалдық және ынталандырушы функцияларының тиімділігін мейлінше жоғарылату.

Корпоративті табыс салығы және жанама салықтар өндіріс пен экономикалық үдерістерге әрқилы әсер етеді. Қосылған құнға салық, акциздер, яғни тұтынушылық салықтар халықтың аз қорғалған топтарына салықтық ауыртпалықты күшейте түседі. Сонымен бірге табыс салығымен салыстырғанда «әділеттірек» көрінуі мүмкін, себебі табыс салығы белгілі бір жағдайларда жұмыскерлер табысының азайуына байланысты жинақтауы мен еңбекке құлшынысына кедергі болуы мүмкін.

Жанама салықтардың ойластырылған жүйесін енгізу төлем балансы жағдайын жақсартады, бүкіл қаржы жүйесінің икемділігін арттырады. Басты мәселе салықтарды енгізуде терең ұйымдастырушылық-техникалық дайындықтың қажеттілігінде болса керек. Басқа жағдайларда салықтық түсімдердің азаюына жол беріледі. Айталық, тұтынуға салықтар Батыс Еуропада негізгі салықтар қатарына жатады, ал американдықтар корпорациялар табысына салықты қосылған құнға алмастыру туралы пікірталастан әрі жылжи қойған жоқ.

§2 Салық салу принциптері және салықтық реттеу.

Міндетті төлемдердің баршасын салық деп есептеуге болмайды. Салықтардың ерекшелігі олардың белгілі бір принциптерге сәйкестігінде болса керек. Салық салудың принциптері туралы ең алғаш өзінің «Халықтар байлығының жаратылысы мен себептері (1776ж) еңбегінде Адам Смит жазған болатын.

Ол салықтық үш бастауын қарастыруды ұсынды: рента, пайда және жалақы. А.Смиттің бұл проблемаға көзқарасы күні бүгінгі дейін өзекті, сондықтан оларды келтірейік:

«1. Мемлекеттің азаматтары мүмкіндігінше, қабілеттері мен күштеріне сәйкес үкіметті ұстап тұруға қатысуы қажет, яғни мемлекеттің қамқорлығы мен қорғауына байланысты алған табыстарымен салық төлеуі тиіс. Қандай болмасын салық соңғы есепте жоғарыда көрсетілгеннің бірінен (рента, пайда, жалақы) алынатын болғандықтан міндетті түрде теңсіздік болып табылады, себебі ол қалған екеуіне қатысты емес.

2. Әрбір жеке тұлға төлеуге міндеттелген салық өз еркінше емес, дәл анықталуы тиіс. Төлеу мерзімі, төлеу әдісі, төлем сомасы – мұның барлығы төлеуші үшін де, басқаға да анық және белгілі болуы тиіс.

3. Әрбір салық төлеуші үшін ыңғайлы уақыт пен әдіс бойынша алынуы тиіс.

4. Халықтың қалтасынан алынатын әрбір салықтың мемлекет қазынасына артық түсімдерден мүимкіндігінше кем болуын қарастыра отырып белгіленуін көздеу қажет». Келтірілген мәтіннен А.Смиттің келесі принциптерді ұстанғанын көреміз:

- біркелкілік, яғни мемлекеттің салық төлеушілерге талабының ұқсастығы, салықтық ережелердің жалпыға бірдейлігі;

- анықтық, яғни салық жүйесінің негізгі сипаттарының айқын, түсінікті, орнықты болуы, олардың уақыттың ұзақ кезеңі бойынша өзгермеуі;

- оңайлығы және ыңғайлылығы, осы  сөздердің тікелей мағынасында;

- ауыр болмауы, яғни салықтың төлеушіге үлкен ауыртпалық түсірмеуі.

Салық салудың ұтымды құрылған жүйесі үшін бұл ережелерді сақтау өзінен-өзі түсінікті, бірақ тәжірибеде соңғы екі принцип жүзеге аса бермейді. Себебі, салықтар экономикалық және құрылымдық саясаттың құралы ретінде болғандықтан салықтық ауыртпалық деңгейі мемлекеттік реттеудің нақты міндеттеріне байланысты тағайындалады.

Салықтар кез келген қоғамда, кез келген мемлекетте міндетті сипатта болғанымен, салықтық құралдарды біржақты мемлекеттің билік, әкімшілік өкілеттігінің тікелей туындысы ретінде қарастыру жеткіліксіз болар еді. Салықтық жүйенің қалыптасуы рыноктық және әкімшілік механизмдердің түйіскен жерінде орын алады. Сондықтан, бір жағынан салықты тағайындау және алу биліктің прерогативасы (құзыры), ал екінші жағынан салықтардың саны мен салықтық ауыртпалықтың деңгейін анықтау рыноктың шарттары мен экономика дамуының деңгейіне байланысты. Жоғарыда көрсетілген тарихи қалыптасқан принциптерді қазіргі салық салуға да қолдануға болады екен. Сонымен бірге, заман талаптары келесі принциптерді де есепке алады:

-                             жалпыға бірдейлігі – табыс алатын экономикалық субъектілерді салықпен толықтай қамту;

-                             тұрақтылық – салық түрлері мен салықтық қойылымдардың уақыт бойынша орнықтылығы;

-                             төлем қабілеттілігі – салықты барлығына бірдей қойылыммен алу, салыстырмалы салықтық жүктеменің табыстылық деңгейі әртүрлі субъектілер үшін теңдей болуы;

-                             міндеттілігі – салықтық мәжбүрлеу, төлемнің болмай қалмауы;

-                             әлеуметтік әділеттілік – салықтық жүктемеге қатысты барлығының шамамен бірдей болуы.

Көріп отырғанымыздай салық салудың ежелгі принциптерімен қатар оларды модернизациялау (жаңғырту) талпыныстары да жоқ емес. Сонымен бірге келесі шараларды да ақылға қонымды деп қабылдау қажет. Олар: біріншіден, салықтар ұжым мен жұмыскерлердің табыс, пайда табуға ынтасын кемітпеуі тиіс, екіншіден, салықтар және басқа да бюджеттік түсімдерге мемлекеттік шығындар сәйкестенуі тиіс, кері жағдайда оларды (мемлекеттік шығындарды) кеміту қажет, үшіншіден, салық салу азаматтардың табысын күнкөріс деңгейінен төмендетпеуі тиіс.

Әрине, салық салу жүйесін келтірілген принциптердің барлығына жауап беретіндей құру оңай емес. Олардың көптеген талаптары қарама-қайшылықты, орындалуы күрделі және қиын. Бәлкім, қазақстандық салық жүйесінің, салықтық заңнаманың тұрақсыздық себептері осында болар.