Бағалы қағаздар

        1998 жылы Ұлттық комиссия қор нарығының “айқындық” дәрежесін көте-ру үшін тізбектелген қадам қолданды. Көктемде брокер дилерлермен биржадан тыс мәміле жасасу үшін күнделікті есептеелік жүйе енгізілді. /10, 70-75б/

       1999 жылы 1996 жылы құрылған Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын дамыту бағдарламасы өз жұмысын аяқтатады. 1999 жылдың 27 мамырында 1999-2000 ж.ж Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар на- рығын  дамыту жөнінде үкімет тарапынан жаңа бағдарлама қабылданды.

        Сонымен, Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының қалыптасу тарихы на көз жүгіртетін болсақ онда келесідей мәліметтерді көреміз:

1991 жыл:

      Қазақ АКСР нің қаржы министрлігі құрылымының пайда болуы;

      11 маусым- «Қазақ АКСРнің қор биржасының және бағалы қағаздар на-рығы туралы»;

      13 қараша – «Бағалы қағаздар туралы» Қазақ АКСР нің министрлер кабинетінің қаулысы;

      24 қараша – «Бағалы қағаздар операциясына салынатын салық туралы» заң;

1993 жыл:

      Бағалы қағаздар нарығы және қаржы нарығында Мемлекеттік басқару бөлімінің құрылу;

1994 жыл:

      Орта Азиялық қор биржасының құрылуы;

1995 жыл:

      11 қараша – бағалы қағаздарға қатысты Қаақстан Республикасының Ұлттық комиссиясының құрылуы;

      21 сәуір – «Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы» Қазақстан Рес-публикасы Президентінің жарлығының қабылдануы;

1996 жыл:

      6 ақпан – брокер дилерлік Ассоциациясының құрылуы;

      28 наурыз - бағалы қағаздардың ҚРлық Ұлттық комиссиясының №370 қаулысының қабылдануы;

      15 қараша – «Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметтерді жүзеге асыратын заңды тұлғалар үшін құқығын лицензиялауда кәсіби талаптарды талап етуді бекіту » туралы қаулының қабылануы;

      14 желтоқсан – «Бағалы қағаздарды сатуда биржалық сауданың құрыл- уы» туралы қаулының қабылдануы;

1997 жыл:

      Қазақстан Республикасында кейбір заңдардың қабыладануы:

      5 наурыз: «Бағалы қағаздар нарығы туралы» заң;

                      «Қазақстан Республикасында бағалы қағаздарды тіркеу туралы»

                      «Қазақстан Республикасы инвестициялық қоры» туралы;

      1 қыркүйек- Қазақстан қор биржасы заңды түрде екі бөлімге бөлінді ─ Қазақстанның қор биржасы (KASE) және қаржы құралдарының Алматы-лық биржасы (AFINEX).

      4  қараша – халықаралық президенттік конференцияда Ұлттық комиссия-ны Бағалы қағаздар бойынша халықаралық ұйымдық комиссия ретінде та нылуы

      5 қараша – жекешелендірілуге байланысты мемлекеттік акциялардың ал-ғашқы сатылуы;

1998 жыл:

      KASE тік алғашқы сайтының ашылуы;

      10 шілде – «Акционерлік қоғам туралы» заңның қабылдануы;

      19 қазан – Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар бойынша халық-аралық  KASE тік биржада еврооблигациялардың сатылуы;

1999 жыл:

      1 қаңтар – KASE және AFINEX бір KASE-ке біріктірілуі;

      15 қаңтар – KASE-тік еврода сауданың ашылуы;

      27 мамыр - №658 «Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығы-ның даму мәселелері» ҚР-ның Үкметтік қаулысының қабылдануы;

      5 шілде – KASE те РЕПО операциясының секторының ашылуы;

2000 жыл:

      3 шілде –KASE тік секторда мемлекеттік бағалы қағаздарды INTERNET арқылы сатылу пайда болды;

2001 жыл:

      1 тамыз- бағалы қағаздар нарығын Ұлттық Банк тарапынан департамент-тік реттеу құрылымы;

      6 тамыз – «Бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеуді жүзеге асырудағы кейбір мәселелер туралы» Ұлттық банктің қаулысы;

2002 жыл:

      17 мамыр – «Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуде бірыңғай-лық жүйесін қолдану туралы» ҚР Президентінің жарлығы;

2003 жыл:

      2 шілде- «Бағалы қағаздар нарығы туралы» жаңа заңның қабылдануы;

      4 шілде- «Қаржылық ұйымдар мен қаржы нарығын мемлкеттік реттеу туралы» заң;

2004 жыл:

      Қаңтар айының бірінші жұлдызынан бастап жоғарыда аталған қаржылық ұйымдар мен қаржы нарығын мемлекеттік реттеуді Қазақстан Республика сы Агенттерінің іске кірісуі;

      «Қазақстан Республикасының инвестициялық қор туралы» заңының қа-былдануы. /11, 30-35б/.

     Бағалы қағаздар нарығының қалыптасуын қорытындылай келе, нарықтың пайда болуы мен қалыптасуы және оның болашақта жетілдірілуі тікелей мемлекеттік басқару органдарына байланысты болып табылады. Еліміз өз егемендігін алғаннан бері экономикасының қарқынды дамуына барлық мемлекеттік шараларды қолданыла отырып, қор нарығына оның ішінде бағалы қағаздар нарығының тиімді дамуына бар үлесін қосуда.

2.3 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының қазіргі

жағдайын талдау

    Қазақстан Республикасының әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономикасы экономиканың шынайы секторына көбірек инвестиция тарту арқылы дамуда. Басым салаларды инвестициялау өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында және басқа салаларда да құрылымдық қайта құруларға жетуге мүмкіндік беріп, экономикалық өсуге база жасайды.

    Өнеркәсіп салаларын және кәсіпорындармен көретілетін қоғамдық қызметтер ді кеңейту көп жағдайларда бағалы қағаздар нарығының табысты қызмет етуі не мүмкіндік береді.

    Қазіргі кезде Қазақстанда, бағалы қағаздар нарығын дамыту мен жинақтау шы зейнетақы қорлар қызметін одан әрі жетілдіру маңызды орынға ие болып, еліміздің әлеуметтік экономикалық жағдайларын көтеру үшін, инфрақұрылым-дық облигацияларды қолдануды заң тұрғысынан нығайту Қазақстанның Инвес-тициялық қорына үш бірдей ірі жобаны жүзеге асыру жұмысын бастауға мүм-кіндік берді. Қазақстан Инвестициялық қоры  инфрақұрылымдық облигациялар дың бірінші шығарылу эмиссиясы тіркеуден өтті. Бұл 30 миллиард теңге көлеміндегі ұзақ мерзімді бағалы қағаздар. Біріншісінің өтелу мерзімі – 23 жыл. Соңғысы  2,5-3 жылдан кейін шығарылады деп күтілуде. Бұлардың қатарында салынатын Шар-Өскемен темір жолын, Алматыдағы автокөліктің үлкен шеңберлі жолын, сондай-ақ “Солтүстік-Батыс” жаңа электр желісін қаржылан-дыру мәселелері тұр. Оларды орналастыруда АҚ “Досжан темір жолы” деп аталатын компания-концессионерлері құрылды. Қазақстан Инвестициялық қо- рының мұндағы үлесі  49% құрайды. Акционерлік капитал 1,17 миллиард теңге. Құрылыс мерзімінің жобасы 42 ай. Қазақстанның инвестициялық қоры есепте-тегендей, ол жоба қайтарымды және Қазақстан үшін тиімді. Себебі тасымалдау дың ұзақтылығы оңтүстік бағытта 328 километрге, ал батыс жаққа 92 километр

ге қысқарады. Сонымен бірге Ресей мемлекеттік қиылысу болмайды, яғни та сымалдау 12-14 сағатқа жеделдейді. /13, 10б/

      Соңғы кезде белгілі, инфрақұрылымдық облигациялар зейнетақы қорлары активтері арқылы орналастыруға есептелген. Сондықтан олар экономикалық жоба бойынша да, құқықтық және қаржылық механизмде де жоғары дәрежелі сенімді. Нысан мемлекеттік бағдарлама бойынша құрылған, яғни инфрақұры-лымдық облигациялар өтелген соң, жол мемлекет меншігіне беріледі. Сонымен қатар инфрақұрылымдық облигациялар 1 миллиардтан астам шамасында жинақ таушы зейнетақы қорлары инвесторларының арасында аукцион арқылы орналастырылмақ.  

      Десекте, Қазақстан экономикасын тұрақты дамуымен қамтамасыз ету мақса тында ірі инвестициялық ресурстарды мобилизациялау қажеттілігі өршіп келеді Қазіргі күні Қазақстандағы жеткілікті кең сиымды және «ұзын» инвестиция көзі болып зейнетақы жүйесі табылады. Экономикасы дамыған елдердің зейнетақы қорлары ─ ең қуатты, сенімді және тұрақты жұмыс жасайтын әлеуметтік─қар-жылық институт болып табылады. /13, 14б/

      Негізінен, Қазақстан Республикасы пошталық жинақ жүйесін құруда жапон-дық үлгіні пайдаланды, құрылыс жинақ жүйесін құруда немістің, корпоративті бағалы қағаздар нарығының ифрақұрылысы американдық үлгі негізінде, зейнет ақы реформасы Чилидің үлгісін есепке ала ортырып жасалды, сақтандыру нары ғы АҚШ пен Канаданың тәжірибесіне сүйене отырып жасалды.

    Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылы 24 желтоқсанындағы №1385 қаулысына сәйкес 2005-2007 жылдардағы Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын дамыту бағдарламасы бекітілген. Бағдарламаны Қазақстан Республикасының қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі, Қазақстан Республикасының қаржы министрлігі, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жасақтады. Бұл бағдарламаның басты мақсаты болып, Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының әрі қарай дамуы, олардың қызметтерін тиімді қамтамасыз ету, бағалы қағаздар шығаруға мүмкіндігін кеңейту, инвестордың құқығын қорғау және дұрыс бәсекелестікті

қамту. Бағдарламадан шыққан нәтижелерді айтатын болсақ:

    Ұйымдасқан нарықтың нақты тізіміндегі ішкі корпоративтік облигациялар-дың капитализациясы 2003 жылмен салыстырғанда 2,5 есе өсіп, үстіміздегі 2007 жылы 375 млрд. теңгені құрайтын болады. Мемлекеттік емес бағалы қағаздардың биржалық айналымы осы кезең ішінде 2 еседей өсіп, 300 млрд. теңгені құрайды.Ұйымдасқан нарықтың нақты тізіміндегі ішкі корпоративтік облигациялар капитализациясының ЖІӨ қатынасы 2004 жылы 3,5% құрады. Бұл көрсеткіш бағдарламаны іске асыру кезінде өсіп, 2007 жылы 5% құрайтын болады.

    Ал енді өткен 2006 жылдағы бағалы қағаздар нарығындағы статистикалық есептеулерге келетін болсақ қор нарығындағы жалпы даму көрсеткіштері келесідей сипатқа ие:

    2006 жылы алғашқы жеті ай бойынша Қазақстан қор нарығының жалпы көлемі барлық нарық секторлары бойынша 69351,2 млн долларды ($) немесе 8671,3 млрд теңгені құрады. Өткен 2005 ж салыстырғанда бұл көрсеткіш долларға шаққанда 45,1%, ал теңгемен 37,3% артқандығын көрсетеді. Бұл санақ 2005 ж маусым-желтоқсан айлар аралығында биржалық айналым 41,8% доллар, 31,8% теңгені құрады. KASE операциясы бойынша 2006 шілде айында өткізілген есепеулер бойынша оның көлемі өткен аймен салыстырғанда 10,8% және 12019,5 млн долларды құрады. Ал теңге бойынша ол 9,3% және 1418,7 млрд теңгені көрсетіп отыр.

    Бағалы қағзадар нарығында бағалы қағаздарды сату мен сатып алу көрсеткіштері: 2006 ж шілдеде мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу мен сату бойынша 17723,9 млн теңге немесе 155,9 млн доллар, яғни биржалық айналымның 1,2% құрайтын жалпы көлемі 56 келісім Қазақстан қор биржа- сына қабылданды. 2006 ж маусым айына қатысты айналым секторы 2,49 есе теңгемен немесе 2,46 есе доллармен есептегенде төмендетілді.

   Мемлекеттік бағалы қағаздар түріндегі мемлекеттік қарыз. 2006 ж 1 тамызында жүргізілген есеп бойынша Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар сол сияқты муниципалды облигацияларды қосқанда  763 млрд 

тенге немесе долларлық эквивалент түрінде 6444,0 млн долларды құрады. Тәжірибе бойынша мұндай шешімге ИРБИС кәсіпкерлері келді.  Осы тәжірибенің көмегімен МЕИКАМ бойынша төлеу тұтынушы құнымен анықта-лады. 2006 ж 1-31 шілде аралығында Ұлттық Банк курсы бойынша жалпы қарыз көлемі 110,3 млрд (-12,63%) теңге бойынша, 914,3 млн (-12,43%) дол-бойынша төмендеді. Қаржы министрлілігі өткен жылдың шілде айында өз обли гациялары бойынша таратуды жүргізбеді. Эмитент қағаздаң номиналдық құнын және купондық марапатты 3279,0 млн теңге көлемінде төледі. Бұл көрсеткіш Қаржы министрлігінің -3279,0 млн теңге сальдолық құнын сипаттады.

      Төмендегі кестеде мемлекеттік бағалы қағаздар арқылы Қазақстанның мемлекеттік қарызын өтеу көрсеткіштері қарастырылады:

Кеcте 1

Мемлекеттік бағалы қағаздар арқылы ҚР-ның мемлекеттік қарызын өтеу көрсеткіштері (млрд тенге)