Зейнетакы

Қорыта келгенде, Қазақстан жинақтаушы зейнетақы жүйесінің анағұрлым өзекті мәселелері келесідей:

-жұмыс істеуші  зейнетақы заңнамасындағы жетіспеушіліктер (мысалы, келешек төлемдердің механизмінің  белгісіздігі, зейнетақы қорларына  қаражаттардың уақытылы аударылуын  бақылаудың жоқтығы);

-ұлттық қор нарығының дамуы, яғни экономиканың нақты секторына зейнетақы активтерін салу мүмкіндігінің жоқтығы;

-тұрғылықты  тұрғын орнына шетелге кетуімен  байланысты "жоғалған клиенттер"  мәселесі;

-жұмысшы халықтың  жеткіліксіз көлемі,

-жұмыс істеуші  жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізгі қағидалары туралы халықтық сауатсыздығы мен ескертілмеуі;

-инвестицияланатын  активтер табыстылығының төмен  деңгейі [4,8].

Сонымен қорыта айтқанда, өткен мерзім бойынша жинақтаушы жүйенің жалпы жинақтаушы жүйеге сенімділігінің артуына, жұмысшылар санының өсуіне және зейнет жасының біртіндеп өсуіне байланысты. Сонымен қатар, даму кезінде белгілі бір проблемалар туындалғаны айқындалды: әр салымшыға жинақтардың төмен деңгейі, заңнамалық базаның жетілмегендігі, табыстарды жасыру тәжірибесінің жиілігі, зейнетақы  активтеріне ерікті аударымдардың дамымағандығы, қорлар бәсекелестіктің проблемасы, жұмысшы халықтың, әсіресе аймақтардағы, жеткіліксіз қамтылуы және т.б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.  ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕГІ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ

Дамыған елдердегі  мемлекеттік реттеу қаржы нарығында  өзін-өзі  реттеу механизмінде  тыс  қалдырмайды. Керісінше экономикада  мемлекеттік баланс қарастырылуына  тұрғылықты шаруашылық субьектілерінің  іс әрекеттеріне қосымша құруға шақырады. Бұл жоспарда  да Қазақстан тысқары қалмаған.

Жас Қазақстанның зейнетақы жүйесіндегі қатысушылардың қызығушылығын  білдіретін  алғашқы  еркін зейнетақы қорының Ассоциациясы 1995 жылдың қаңтарында құрылған. Бұл  еркін зейнетақы  қорының Ассоциациясы заңдамалық негізі болмағанына қарамастан, зейнетақы жүйесінің іске асуы мен реформалануына бірнеше қадам жасады. Ассоциация мемлекеттік органдармен қарым-қатынаста болып, еркін зейнетақы қорының, зейнетақы концепциясының реформаларын, қайта қарастыру заңына қатысып БАҚ анықтама жұмысын жүргізе отырып қатысты. Ассоциацияның қолдауы мен еркін зейнетақы қорының қызметкерлері үшін семинарлар  ұйымдастырылды.

Көбіне Қазақстандық қордың биржалары жұмыс атқарды. Орталық депозиттері, заңнамалық негізде  дайындалған жаңа қаржылық құрылғылар пайда болды. Бірақ нарыққа қатысушылардың іс-әрекеттерінің толығымен жұмыстардың атқарылмағандықтан, мамандандырылған институттық  ашылу қажеттілігі туындады, бұл институт  тек  қана зейнетақы жүйесінің қатысушы мен басқа да қаржылық ұйымдарды біріктіреді.  1999  жылы мамыр айында Қазақстандық қаржыгерлердің  І  конгресс революциясына байланысты Қазақстандық  қаржыгерлер ассоциациясы құрылды (ҚҚА). Оның жүргізушісі ретінде бес ірі банктер және оның  ішіндегі Қазақстанның сақтандыру компаниялары қатысты.  Қазіргі кезде осылардың қатарына 145 тен астам компаниялар (банктер, сақтандыру ұйымдары, жинақталған  зейнетақы  қоры, басқарма ұйым, құнды қағаздар нарығындағы мамандардың  қатысушылар, лизингтік, ипотекалық, аудиторлық, ғылыми зерттеулер орындары  т.б) жатады. ҚҚА  үкіметпен парламентпен ҰБ пен келісім шартқа қол қойылған.  ҚР қаржылық  жарық пен қаржылық ұйымдарды  реттеу мен қарамағын ҚР  қаржы министірлігімен  халықаралық банктер мен қаржылық Ассоциациямен байланыс құру жұмыстарын жүргізуде. Сонымен қатар  1999 жылы тағы  2  мамандандырылған ұйым құрылды.  Олар ҚР  зейнетақы жүйесіндегі қатысушыларды және активті басқаратын  Ассоциациялар, осыдан келе қиындықты  шешу  мен  ҚҚА-ны біріктіреді. Жинақталған зейнетақы жүйесінің құрылымдық процесінен туындайды.

Жинақталған зейнетақы  қор  салымшыларының өз мүдделерін таныстыру мақсатында 2004ж  қаңтарында қазақстандық зейнетақы қор салымшылар ассоциациясы құрылды. Онда  ұжымдық, зерттеу іс әрекеттері жоспарланған.

2004 ж  маңызды  оқиға  Алматыда  24-25  мамырда  ІІІ  халықаралық конференция «Қазақстанның жинақталған зейнетақы жүйесінің бағыттары» бойынша өтілді. Қатысушылардың негізгі тақырыбына зейнетақы  нарығындағы түзілген жағдайларды талдау мен зейнетақы активтерінің төменгі  пайдаларымен байланысты.  Конференцияның соңында резаляция қабылданды, зейнетақы  нарығындағы  туындаған қиындықтар үшін ұсынылған ұсыныстарды есептеп қарастырды.

Соңғы жылдары  үкімет мемлекеттің қаржылық нарық  приоритеттерін анықтау жұмыстарын күшейтуде. Жұмыс  барысында  ҚҚА-ның  қатысуы  мен  комиссия  мүшелері  кең  ауқымды, жиналыс  өткізді, онда  банктік, сақтандыру, зейнетақы, қаржылық секторы мен  қаржылық  лизинг  секторы  жайында  ұсыныстар  ұсынылған.

Зейнетақы жүйесіндегі  бөлім  20 дан астам  ұсыныстарды  3  бөлікке  бөліп  көрсетеді. Олар:зейнетақының  инвестициялау механизмдерінің жаңа құрылғылары, құрылғылардың өзгеруі  мен  жоғарғы  дамуы,  зейнетақы  активтерінің инвестициялаудағы нормалары мен  міндеттері.

Қаржыгерлер Ассоциациясы   мен  оның мүшелері  жинақталған  зейнетақы  жүйесінің  құнды  қағаздар  нарығында  әртүрлі  деңгейде  дамуындағы  бағдарламаларға  қатысқан.   Осы  бағдарламада  ҚҚА  мүшелерінің  көпшілік  ұсыныстарын  көруге  болады.  Мамандандырылған  ұйымдық  іскершілік  зейнетақы  нарығында  құрылу  кезінде  маңызды  орын  алады.  Реттеуші  органдардың   немесе  үкімет  пен  парламенттердің  сұрақтарды  шешуші  мен   бірігіп  жұмыс  атқаруы  зейнетақы  жүйесінің  жоғарылануы  мен  байланыста. 

ЖЗҚ мен  ЗАИБЖАҰ-ның зейнеткерлік  активтердің   инвестерленуінің ұлғаюы мүмкіндігі мен   жинақталған  зейнетақы  жүйесіндегі  қаржылық  тұрақтылығын күшеюін ұстауы  туралы  орталықтандырылған ұсыныстары:

Бірінші блок.  Зейнетақының инвестициялау механизмінің жаңа  құрылғылары 

1. Қазіргі жағдайы: Теңге курсының тұрақтылығына байланысты ЗАИБЖАҰ инвестицияны валюталық қаржы құрылғыларды пайдалануға мүмкіндігі жоқ.

Ұсыныс: ЗАИБЖАҰ өндірушілік қаржылық құрылғыларды инвестицияны тәуекелдік пен кеднирлеуді алуға келісімін беруі, алғашқы валюталық тәуекелділік жоғалтулардың тұрақты инвестициялары.

ҚР «ҚР зейнетақыны  қамтамасыздандыру» туралы заңының  ЖЗҚ инвестициялаудың қаржылық құралдарын  рұқсат ету бөліміне өзгерістер енгізу қажет. 

2. Қазіргі жағдайы: Теңге курсының тұрақтылығына байланысты ЗАИБЖАҰ инвестицияны валюталық қаржылық құрылғыларды пайдалануға мүмкіндігі жоқ.

Ұсыныс: ЗАИБЖАҰ 10% шетелдік банктердегі,ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді, және «ВВВ» индивидуалдық рейтинг салымдарына 1 жыл рұқсат берілуі (standart& «,poors», « fitch» « boo2») классификация бойынша рейтингтік агентті. ЗАИБЖАҰ инвестициялау дұрыстықтарына өзгерістер енгізу.

3. Қазіргі жағдайы: Зейнетақы активтерін инвестициялау үшін шектеулі қаржылық құрылғылардың қатары.

Ұсыныс: Тұрғылықты немесе шетелдік қорлардың 30% суммадан зейнетақы активтерінің пай инвестициялары максималды қордың 1 пайға 5%  инвестициялық салым көлемін анықтау.

Түсіндірмені  дәлелдеу: ҚР «ҚР зейнетақыны қамтамасыздандыру» туралы заңының ЖЗҚ инвестициялаудың қаржылық құралдарын  рұқсат ету  бөліміне өзгерістер енгізу қажет. 

4. Қазіргі жағдайы: Қазіргі кезде муниципалдық құнды қағаздарды шығаруға тыйым салынған.

Ұсыныс: Муниципалдық облигацияларының реализация кезіндегі зейнет ақы активтерін қолдануға стимулировать етуге мүмкіндік береді. Бюджет заңнамасына өзгерістер енгізу керек .

Зейнетақы активтерін қолдануға мүмкіндік беретін  қаржылық болжау механизімі.

Келесілерді қолдана  отырып қаржылық болжау механизімін  дұрыстап жасау қажет: Қазақстан  Республикасы үкіметі көмегімен  арнайы мемлекеттік құнды қағаздарды шығару бағдарламасын немесе құнды қағаздлар мемлекет немесе қазақстан даму банкін , бөлек маңызды жобаларды қаржыландыру үшін жүзеге асыру керек. Мұнда аса ірі және тиімді мұнай газдың немесе тау-жыныстық салалардағы жобалар сонымен қатар Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі индустриалды инновациялық даму бағдарламасының жүзеге асырылуы шегіндегі жоғары технологиялық дамуы аймағындағы жобалар болуы мүмкін. Сонымен  қатар мемлекетке маңыздылығымен  көрінген ,  жобаны қаржыландыру үшін құнды қағазды жүзеге асыратын эмитенттерге мемлекеттік кепілдіктің берілуі мүмкіндігін қарастырады. Мұнда қаржылық даму инситуттары құрал жабдықтары жалпы қолданудың эксперттік контроллинг және баға эксперттерінде тартылуы мүмкін. Қазақстан даму банктері үшін және басқа да жобалық құнды қағазды шығарушы эмитенттер үшін ішкі нарықта облигатция бөлігінің теңгемен орналасуын бақылау үшін, ұлттық ваютада облигацияларды  орналастырудың минималды үлес бойынша шектеулерді орнатуды ұсынамыз.

Қазақстан Республикасыдағы зейнеақылық қамтамасыз ету туралы ҚР-ң заңына  Инвестициялаудың  ЖЗҚ үшін қаржылық құралдарына рұқсат бөлігінде және басқа  да заңды  актілерге ҚР заңдарға өзгеріс енгізілуі қажет.

Зейнетақы қорларын инвестициялау бүкіл қаржылық құралдар тізімінің шектеулігін.

Қозғалмайтын  мүлік басқа да жобаларға зейнетақы активтерін инвестициялау тәуекелсіз және мүмкін механизімін қарастыру, Банктен өз функцияларын делдал ретінде емес, атқарған кезде 2-ші деңгейлі банктермен қаржыландыруы механизімі қолданылуы мүмкін тәуекел көтерілмеиді, есесіне салымшылардың инвестициялық кірісі едәуір көтеріледі. Қазақстан Республикасындағы зейнетақылық қамтамасыз ету туралы  ҚР заңына өзгеріс енгізу қажет.

Зейнетақы активтерін инвесторлау үшін қаржы құрылғыларының шектеулері. Зейнетақы активтерін құнды қағаздарға  лайықты инвесторлау үшін қордың қатысушылары мен орталық бизнес активизациясы  туралы мемлекеттік бағдарлама жүргізу керек. Зейнетақыны қамтамасыз ету мен құнды қағаздар  нарығындағы заңдамаларды өзгерту керек. ЗАИБЖАҰ -ның ЖЗҚ-ның валюталық   тәуекелдері. Валюталық, қаржылық құрылғылардың мүмкіндіктерін толығымен  пайдалана алмауы.

 Бәсекелестік икемділіктерін, инвестициондық портфельді сапалы басқаруды көтерсек, зейнетақы қордың жарты активтерін арнайы сенімді басқармаларға, институттарға, белгілі  рейтингпен берілер еді. Қазақстан Республикасының «ҚР зейнетақымен қамтамасыз ету» және ЖЗҚ мен ЗАИБЖАҰ -дағы операциялардың, заңдарға өзгерістер енгізу. Зейнетақы активтерін инвесторлау үшін қаржы құрылғыларының шектеулері.

 Коммерциялық элементтердің құнды қағаздар шығару жобасын реализовать ету, зейнетақы активтерін 5% аспайтын минималды лимитін қарастыру. Қазақстан Республикасының «ҚР зейнетақыны қамтамасыздандыру» туралы заңының ЖЗҚ инвестициялаудың қаржылық құралдарын  рұқсат ету бөліміне өзгерістер енгізу қажет. 

Зейнетақы қорларын инвесторлау үшін қаржылық құралдар тізімінің шектеулігі. Ұсыныс: Секьюритизатциялау туралы ҚР-ның заңына өңдеуді тездету және  SPV   құнды қағаздарына зейнетақы активтерін орнату үшін лимиті қарастыру керек .Түсіндірмені дәлелдеу: Секритизациялау туралы заңдылықты өңдеу қажет .

Қазіргі кезде  сыртқы нарықта өзіміздің эмитенттерді орналастыру жағдайлар кездеседі. Сыртқы нарыққа құнды қағаздарды шығару үшін резидент  эмитенттергі ұлттық сауданы ұйымдастыру тізімі арқылы ресми түрде өту міндеттейді. Ішкі немесе сыртқы қарыздардың максималды қатынастардың орнататын резидент эмитенттерге пруденциялды нармативтерді орнату. Бұл өлшем жергілікті нарыққа тартуды және Қазақстан кәсіпорындарының  шетел инвесторларына  тәуелділігін төмендетеді. Құнды қағаз нарығы туралы заңдылыққа өзгеріс енгізу қажет

Бүгінгі күнде  сауда ұйымдастырушының ресми тізімінде  шетел имитенттерінің құнды қағаздар жоқ. Резиденті емес құнды қағаздарды қазақстан қор биржасына келуін түзетіп жеңілдету.

Басқа елдерде қолданылатн заңдылықтар нормасымен құнды қағаздар нарығы туралы ұлттық заңдылықтар нормасын

Зейнетақ қорлар инвестициялау үшін қаржылық құралдар тізімінің шектеулілігі. Инвесторлардың қолданылу үшін мамандандырылған индекс  жүйесін құру. Құнды қағаз нарығы туралы заңдылықа өзгеріс енгізу керек.

Әртүрлі секторлардағы  ликвитілік тің тепетеңестірілген деңгейі. Бір секторлардағы өнімдердің көбейіп 2-гі  жетіспеушілігін шешу үшін лизингтер компанияларға зейнетақы активтердің инвестициялаудың жаңа мүмкіндіктерін үйрену.

Екінші блок. Зейнетақы активтерін инвестициалау  нормаларын лимиттерін, механизмдерін, құралдарын жүзеге асыруға және өзгертуге  ұсыныстар.

1) Қазіргі жағдайы: Екінші деңгейлі банктерді салымдарға инвистициялау лимиті 10%тең. Бүгінгі таңда банктік жүйе бірқалыпты қызмет етуде. Депозит бойынша сыйақы мөлшері белгілі бір деңгейден аспайды. Сонымен қатар егер зейнетақы актілері БВУ депазитеріне 1жылдан көп уақытқа салынса, берілген өлшем банке ақша ағымын жоспарлауға және берілетін несие бойша сыйақы мөлшерлемесін төмендетуге мүмкіндік береді.

Екінші деңгейлі банктердегі салымдарға инвестициялау  лимитін 25% дейін көбейту. ЗАИБЖАҰ инвестициялау ережесіне өзгерістер енгізу қажет.