Зейнетакы

5) Егер аккумуляцияланған  зейнетақы жинақтары ең болмағанда  ең төменгі зейнетақыны  алуға   жеткілікті болса қолданыстағы  талаптарды өзгерте отырып жасы  жетпей, яғни 55 жаста шығу мүмкіндігін  қарастыруға болады; мерзімінен бұрын мүгедектігі белгіленген 1 және 2 топтағы мүгедектер зейнетақы жинақтарын мерзімінен бұрын алуларына болады.

2008 жылдың 1-ші  қыркүйегіне жинақтаушы зейнетақы  жүйесінің салымшыларының саны 673 659 адамды құрады, оның ішінде 29 507 салымшы ерікті түрде және 1 359 – ерікті кәсіби зейнетақы жарналары бойынша. Жинақтаушы  зейнетақы жүйесінің жалпы жинақталған капиталы 436 млрд теңгені (өткен жылдың тек қана бірінші жартыжылдығында зейнетақы жинақтары 46,9 млрд теңгеге өсті) құрады. Жекеменшік зейнетақы шоттарына таза инвестициялық табыс 120,1 млрд. көлемінде түсті. Барлық қызмет көрсету жылдарында жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы және басқа төлемдер жалпы көлемі 24,1 млрд. көлемінде төленді.

Осыған қарамастан чилилік әдісті қолданатын елдердегі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің проблемалары бар. Оларға мыналар жатады:

• тұрғындарды жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметімен жеткілікті қамтымау;
• ерікті зейнетақы жинақтарының үлес салмағы төмен;
• зейнетақы жинақтарын инвестициялаудың барынша тиімсіздігі;
• қарттық келіп жеткенде зейнетақы төлемдерінің лайықты өмір сүру үшін  жеткіліксіздігі.

Қазіргі уақытта  жинақтаушы зейнетақы жүйесіне экономиканың бейресми секторларында жұмыс істейтін ауыл  адамлары мен жұмысшылары  аз қамтылған. Кіші және орта бизнеспен айналысатын кәсіпкерлерден де зейнетақы аударымдары тұрақты түспейді. Бұл кәрілік келіп жеткенде өзін-өзі қамтамасыз ету перспективасын төмендетеді. Жинақтаушы зейнетақы қорлары барлық уақытта ауыл халқымен жұмыс істеуге көңіл қоймайды, себебі ауыл салымшысына қызмет көрсету қымбат та, ал алынатын комиссиондық жарна қалалық салымшыларға қызмет көрсетуге қарағанда әлдеқайда төмен. Негізінен қорлар ауыл салымшыларын үстемелеп отыруға мәжбүр. Бейресми секторлардың қызметкерлері әзірше «көлеңкеде» қалғылары келеді, себебі салық та, әлеуметтік жарналарды да төлегілері келмейді [22,29]. 

Үкіметті зейнетақы  жинақтарының жеткіліксіздігі қатты  алаңдатады. Орташа еңбек жалақысының  өсу деңгейінің жоғары болмауы (әсіресе  әйелдерде), жинақтаушы зейнетақы қорларының табыс деңгейінің төмендеуі және қамсыздандыру рыногінің дамымауы жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушылары  үшін болжанған зейнетақы көлемінің ең төменгі стандарттар деңгейінен төмен болуына алып келуі мүмкін.

Халықаралық тәжірибе зейнетақы жүйесінің қаржылық тұрақтылығына және тиімділігіне жаңашыл талаптар кезінде тек қана ынтымақты немесе қамсыздандыру (жинақтаушы) негізінде қол жеткізуге болмайтындығын көрсетті.  Қарттық кезде әлеуметтік  қамтамасыз ету проблемасын жемісті шешу мемлекет, жұмыс беруші және жұмысшы арасындағы жауапкершілікті бөле отырып, жүйені көп дейгейлі әлеуметтік қорғауды қарастырады.

Қарттықты әлеуметтік қорғауға базалық конституциялық кепілдерді сақтау талаптары кезінде әлеуметтік қамсыздандыруға көшу (2007 жылдан) қарттық келіп жеткенде міндетті және ерікті зейнетақы жинақтарының есебінен жинақтаушы зейнетақы қорларынан төлемдер ұсынылатын қосымша әлеуметтік қамтамасыз ету дейгейін  құруға алып келеді.

Бірмезгілде 1998 жылға дейін қажетті еңбек  өтелі бар азаматтар жинақтаушы зейнетақы жүйесіне толық көшкенге дейін бұрынғы жалақыларына қарай ынтымақты зейнетақы алатын болады. Аталған жүйеде тұтыну бағасының өсуін және қолданыстағы заңға сәйкес төлемдер бойынша шектеулерді есепке ала отырып, зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан зейнетақы төлемдерінің көлемін кезең-кезеңмен көтеруден басқа қосымша қайта құруларды жүргізу біздің ойымызша тиімсіз. 

Мемлекет 1998 жылғы 1 қаңтарға дейiн зейнеткерлiкке шыққан азаматтарды зейнетақы төлемдерiнiң  белгiленген мөлшерiн сақтай отырып, 1999 1 сәуірге дейін зейнетақымен қамсыздандыруға кепiлдiк бередi, одан кейінгі кезеңдерде зейнетақы төлемдері елдеги казирги кезендеги колданстагы занга сәйкес жүзеге асырылатын болады.

Мемлекеттік базалық зейнетақы төлемi:

1) 1998 жылғы 1 қаңтарға дейiн зейнетақы алып келген;

2) осы Заңның 9-бабына сәйкес зейнеткерлік жасқа жеткен Қазақстан Республикасының азаматтарына;

3) әскери қызметшілерге, iшкi iстер органдарының, қылмыстық-атқару жүйесі органдарының (мекемелерінің), қаржы полициясы және өртке қарсы қызмет органдарының арнайы атақтар берiлген және ішкi iстер органдарының еңбек сіңірген жылдары үшiн зейнетақы төлемдерiн алуға құқығы бар қызметкерлерi үшін Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртіп қолданылатын қызметкерлерiне төленедi.

Мемлекеттік базалық зейнетақы төлемi Орталықтан және (немесе) жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемін, сондай-ақ мүгедектігі бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алуына қарамастан жүзеге асырылады.

Мемлекеттiк базалық зейнетақы төлемінің мөлшері ең төменгi күнкөрiс деңгейіне кезең-кезеңімен жақындатыла отырып, тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен жыл сайын белгiленедi.

Мемлекеттiк базалық зейнетақы төлемiн төлеу Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын тәртiппен бюджет қаражаты есебiнен жүзеге асырылады.

Зейнеткерлiк жасқа жеткен кезде асыраушысынан айырылу жағдайына және жасына байланысты мемлекеттiк әлеуметтік жәрдемақылар азаматтардың тiлегi бойынша Қазақстан Республикасы заңнамасында белгiленген тәртiппен мемлекеттiк базалық зейнетақы төлемiмен ауыстырылуы мүмкiн.

Орталықтан  төленетін зейнетақы төлемдерінің мөлшерін арттыру Қазақстан Республикасының  Үкіметі белгілеген тәртіппен жыл  сайын жүргізіледі.

Мемлекет еңбек  сiңiрген жылдары бойынша зейнетақы алуға құқығы бар және осы құқығын зейнетақы тағайындайтын немесе оны төлеудi жүзеге асыратын органдарда 1998 жылғы 1 қаңтарға дейiн тiркеген азаматтарды зейнетақымен қамсыздандыруға кепiлдiк бередi, бұл жағдайда оларға қызметтен кеткеннен кейiн төлене бастайтын зейнетақы белгiленедi. 

Орталықтан  зейнетақы төлемдерiн алуға құқығы бар азаматтар санаттары.

1) Орталықтан  зейнетақы төлемдерi азаматтардың  мынадай санаттарына: 

а) 1998 жылғы 1 қаңтарға дейiн зейнетақы алатындарына;

б)  зейнеткерлiк жасына жеткен және 1998 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша кемiнде алты ай еңбек стажы бар адамдарға;

в) еңбек сіңірген жылдары үшін зейнетақы төлемдерін алуға құқығы бар, арнайы атақтар  берілген және Қазақстан Республикасының  Заңдарымен ішкі істер органдары қызметкерлері үшін белгіленген тәртіп қолданылатын әскери қызметшілерге, ішкі істер органдарының, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің, қаржы полициясы мен мемлекеттік өртке қарсы қызмет органдарының қызметкерлеріне еңбек стажына бара-бар мөлшерде төленеді.

Орталықтан зейнетақы төлемдерін алушы, соның ішінде мемлекеттік базалық зейнетақы алушы қайтыс болған жағдайда оның отбасына не оны жерлеген адамға жерлеуге арналған бiржолғы төлем Орталықтан он бес еселенген айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде төленедi.

Ұлы Отан соғысының қатысушысы немесе мүгедегі болған, Орталықтан зейнетақы төлемдерін алушы қайтыс болған жағдайда оның отбасына не оны жерлеуді жүзеге асырған жеке немесе заңды тұлғаға Орталықтан отыз бес айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде жерлеуге арналған біржолғы төлем төленеді.

Орталықтан  зейнетақы төлемдерiн тағайындау.

1998 жылғы 1 қаңтардан  бастап - еркектерге 61 жасқа толғанда, әйелдерге 56 жасқа толғанда;

1998 жылғы 1 шiлдеден  бастап - еркектерге 61,5 жасқа толғанда, әйелдерге 56,5 жасқа толғанда;

1999 жылғы 1 шiлдеден  бастап - еркектерге 62 жасқа толғанда, әйелдерге 57 жасқа толғанда;

2000 жылғы 1 шiлдеден  бастап - еркектерге 62,5 жасқа толғанда, әйелдерге 57,5 жасқа толғанда;

2001 жылғы 1 шiлдеден бастап - еркектерге 63 жасқа толғанда, әйелдерге 58 жасқа толғанда тағайындалады.

2)  төтенше  және барынша радиациялық қатерлi өңiрлерде 1949 жылғы 29 тамыздан 1963 жылғы  5 шiлдеге дейiн кемiнде 10 жыл  тұрған азаматтар "Семей ядролық  сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтiк қорғау туралы" Қазақстан Республикасы занына сейкес: еркектер - жалпы жұмыс стажы 25 жылдан кем болмаған жағдайда 50 жасқа жеткенде; әйелдер - жалпы стажы 20 жылдан кем болмаған жағдайда 45 жасқа жеткенде зейнетақы тағайындалуына құқылы.

5 және одан  да көп бала туып, оларды сегіз  жасқа дейін тәрбиелеген әйелдер  50 жасқа толғанда жасына байланысты  толық көлемде зейнетақы алуға  құқылы, аталған зейнетақы жасы 1998 жылғы 1 шілдеден бастап жыл сайын 6 айға өсіп отырады, бірақ тұтас алғанда 3 жылдан аспауға тиіс.

Орталықтан  төленетiн зейнетақы төлемдерiнiң  мөлшерiн есептеу жұмыста болған үзiлiстерге қарамастан, қатарынан кез  келген 3 жыл жұмыс үшiн орташа айлық табыс негiзге алына отырып, 1995 жылғы 1 қаңтардан бастап жүзеге асырылады.

1998 жылғы 1 қаңтардан  басталған кезең үшiн орташа  айлық табыстың мөлшерi жинақтаушы  зейнетақы қорларына мiндеттi  зейнетақы жарналары жүзеге асырылған  табысқа сәйкес халықты әлеуметтік  қорғау саласындағы орталық атқарушы орган анықтайтын тәртіппен белгiленедi.

1998 жылғы 1 қаңтарға  дейiн қажеттi еңбек стажынан тыс  жұмыс iстеген әрбiр толық жыл  үшiн зейнетақы төлемдерiнiң мөлшерi 1 процентке өсiрiледi, бiрақ ол  зейнетақыны есептеу үшiн ескерiлетiн  табыстың 75 процентiнен аспауға тиiс.

Ұлы Отан соғысының  қатысушылары мен мүгедектерінің, әскери қызметшілердің, Қазақстан Республикасының  ішкі істер органдарының, прокуратура, бұрынғы Мемлекеттік тергеу комитеті қызметкерлерінің және зейнетақы 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін, Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен, өндірістердің, жұмыстардың, кәсіптердің, лауазымдардың және көрсеткіштердің № 1 тізімі бойынша және жұмыс орындарын аттестаттау нәтижелері бойынша жеңілдікті шарттарда тағайындалған адамдардың зейнетақы төлемдері мөлшерін қоспағанда, 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін тағайындалған зейнетақы төлемдерінің ең жоғары мөлшері тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңмен белгіленген 25 еселенген айлық есептік көрсеткіштің 75 процентінен аса алмайды.

Зейнетақы төлемдерiн  есептеу үшiн 3 жылғы жұмыс iшiндегi табыс қатарынан 36 күнтiзбелiк айдағы жұмыс iшiндегi табыстың жалпы сомасын  отыз алтыға бөлу арқылы анықталады. Орталықтан төленетiн зейнетақы төлемдерiн есептеуге арналған табыс тиiстi жылға арналған республикалық бюджет туралы заңда белгiленетiн жиырма бес еселенген айлық есептiк көрсеткiштен аспауға тиiс.

Орталықтан  зейнетақы төлемдерiн тағайындау туралы арыз зейнетақы төлемдерiн  есептеу үшiн қажеттi стажы мен  табысын растайтын құжаттармен  қоса азаматтың тұрғылықты жерi бойынша Орталыққа берiледi. Орталықтан зейнетақы төлемдерiн тағайындауды зейнетақы төлемдерін тағайындаушы орган Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртiппен жүргiзедi. Зейнетақы төлемдерін тағайындаушы орган зейнетақы тағайындау мәселелері бойынша түсiндiрме беруге және азаматтардың тиiстi құжаттарды ресiмделуiне көмек көрсетуге мiндеттi.

Орталықтан  зейнетақы төлемдерiн тағайындауға арналған құжаттарды қарауды халықты  әлеуметтiк қорғау органы құжаттар табыс етiлген күннен бастап он жұмыс күні ішінде жүзеге асырады. Арыз бен қажеттi құжаттарды Орталыққа бiр мезгiлде берген күн Орталықтан зейнетақы төлемдерiн тағайындауға өтiнiш берген күн болып есептеледi.

Қолданыстағы  жинақтаушы зейнетақы жүйесін жаңаша түрде жетілдірудің басты бағыттары:

1. халықтың жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметтерімен қамту аясын кеңейту. Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне бейресми сектордағы қызметкерлерді, ауыл тұрғындарын, өз беттерімен жұмыс істейтіндерді, төмен және орташа бизнес уәкілдерінің  қатысуларын ырықсыздандыру бойынша экономикалық, фискалдық және әкімшілік шаралар кешенін қабылдау ұсынылады. Кәсіпорындардың міндетті зейнетақы жарнасын толық және уақытылы аударуларын қадағалауды күшейту.
2. кәсіпорындардың міндетті зейнетақы жарнасын аударуларын қадағалау бойынша салық органдары жағынан қарастырылатын шараларды қатаңдандыру қажет. Бұл жағынан қарастырылып жатқан іс - шаралардың нәтижелілігін   тәжірибе дәлелдеді.
3. зейнетақы активтерін инвестициялау үшін шешілген қаржы құралдарының көлемін кеңейту: айналымға ұлттық нақыштағы қағаздарды шығару, ішкі рынокта айналымға 10 жыл және одан ары мерзімге арналған құнсыздану деңгейі бойынша индекстелінген облигация шығару, мемлекеттің кепілдемесі бойынша жоспарлы мемлекеттік құнды қағаздарын шығару ұзақ мерзімді мемлекеттік сабақтастырылған саясатын құру және іске асыру.
4. жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы төлеу механизмін жетілдіру. Зейнетақы аннуитет кезеңдерін дамыту.
5. зейнетақы табысына пара-пар жұмысшыларды олардың міндетті және  ерікті зейнетақы жарналарын жинақтаушы зейнетақы қорлары есебінен қамтамасыз ету.