Мемлекеттік бюджеттің қалыптасуындағы кеден төлемдері

Кеден саясатының мақсаты  мен міндеттерін орындаудың жетістігі  кеден реттеуі әкімшіліктендіру механизмі арқылы жүзеге асуы тиіс. Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстарын кеңейту оны реттеудің тәсілдерін өзгертуді талап етеді. Кеден саясатын реттеу, экономикалық әдістер, оның ішінде, кеден бажы, салық және алымдар арқылы жүзеге асырыла бастады. Ал реттеудің әкімшілік тәсілінің маңызы шұғыл төмендегенімен, олар сыртқы экономикалық реттеуге қосымша қолданыс ретінде пайдаланады. Қазақстанның ұлттық капиталы импорт тауарларына кеден салығын салудың механизмі арқылы мемлекеттік қолдауға әзірше зәру отандық өндіріске арналған мемлекеттік жағдайларды жасауда пайда болуы мүмкін. Алайда Үкіметтің импортталатын тауарға баж салығын белгілеуі, олардың жиі өзгеруі, жеңілдіктер енгізуі бұл механизмді іске қосудың жақсы жағына бет бұруына мүмкіндік туғызбайды. Импортқа кедендік баждың көлемін белгілеуде халықаралық баға мен ұлттық бағаның арасындағы айырмашылық обьективті қиындық болып табылады. Кеден бажының деңгейі осы айырмашылық ескеріле отырып белгіленуі тиіс. Біздің білетініміздей, дамыған мемлекеттерде ұлттық бағаларға әсер ететін еңбек өндірісінің деңгейінде үлкен айырмашылық болмағандықтан, кеден бажының деңгейі де біршама төмен. Ал дамушы елдерде отандық өндірушілерді қорғауда ұлттық шығын жоғары болғандықтан, импорттық тауарларға едәуір жоғары кеден бажы алынады. Халықаралық еңбек бөлінісінің дамуы қоғамдық еңбек өндірісіндегі ұлттық айырмашылықтардың қысқартуымен қатар жүрді. Бұл құбылыс келешекте көптеген мемлекеттерде импорттық тауарларға баж салығының төмендеуіне алып келеді. Жоғарыда аталған процестерді өзі анықтауына мүмкіндік алу үшін, Қазақстан осы елдер қатарына қосылуы қажет. Қазіргі кезеңде Қазақстанда байқалып отырған еңбек өнімділігінің төмендеу құбылысы белгілі бір уақыт аралығында басқа елдерде де кездесуі мүмкін. Ал әлемдік баға бұл уақытта тұрақты қалпында қала береді, тіптен төмендеуі де мүмкін. Ол импорттық тауарларға баждың төмендеуінде алғышарттардың жоқ екендігі көрсетеді. Отандық өндірушілерді қорғау үшін, алдымен, ұлттық шығынның қай деңгейі экономикалық тұрғыдан негізделген қаншалықты дәрежеде және отандық өндірушіні шетелдік бәсекелестіктен қорғаудың қажеттігін айқындағанымызжөн. Бұны, әрине, жеке шығындары орташа ұлттық деңгейден біраз жоғары, техникалық және экономикалық артта қалушылықтың консервациясын білдіретін техникалық жағынан артта қалған кәсіпорындарға қолдануға болмайды. Ұлттық өндірушілердің қайсыбір бөлігі әлемдік нарықта бәсекелестікте төтеп бере алмайтын, әлемдік бәсекеге қабілеттілігі шектеулі тауарларды өндіруге, оларды шетелдік бәсекеден қорғаған жағдайда ішкі нарықта бәсекелес болуға қабілетті. Қазақстанның дамушы экономикасында,сондай-ақ экспорт маңызды рольге ие.

Экспортқа салынатын  кеден бажының экономикалық сипаты да басқаша. Ол тауардың шектелген тізбесінен алынып, оның негізгі ұлттық шығын мен әлемдік бағаның төмен болып алынуы шарт. Экспорт бажы, сондай-ақ ежелгі және өнер туынылары мен ұлттық мүраға жататын мемлекет тарапынан қаржыландыратын интеллектуалды туындыларға салынуы тиіс. Экспорт квотасынан және экспортқа салынатын салықтан бас тартуы мемлекет кеденінің экспорт мәмілесіне немқұрайлы қарауы деп түсінбеуіміз керек. Мемлекет тарапынан экспорт-импорт валюта бақылауының күшеюі мелекеттің кеден органдарына сыртқы экономикалық операциялардыбақылап отыруына мүмкіндік берді. 1997 жылдың 1 шілдесінен кеден органдары экспорт,  импорт бойынша мәміле паспорттарын рәсімдеу процедурасына қатысуда. Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге экономикамыз табысты қызмет етіп қарқынды даму жағдайларын жасауды жатқызуға болады,ол үшін қолайлы жағдайда өндірушілерге өндіріс ресурстарына кеңінен жол ашып өз өнімдерін сыртқы нарыққа шығаруға мүмкіндік беру қажет. Мұнымен қатар, Қазақстан Республикасының интеграциясы халықаралық сауданы реттеу механизмінде сыртқы экономикалық байланысқа еркіндік беру сияқты және Дүниежүзілік Сауда Ұйымы ережелерін, басқа да халықаралық міндеттемелердің орындалуын талап етеді.

Кеден саясаты және кеден  органдарының қызмет ету механизмі  осы талаптарға сай келуі тиіс. Бұл реттеуді тек стратегиялық маңызды  шикізат тауарларынан өзге экспорты әкімшілік реттеудің барлық құралдарын өзгертуді талап етеді. Сонымен қатар сыртқы саудада кеден органдарына реттеуші роль жүктелген. Қазақстанның өтпелі кезеңдегі әлсіз тұстары кеңестік кезеңмен мұраға қалған экономикалық құрылымының өзгеруі, экономикалық құрылымның бәсекеге қабілетсіздігі, монополиялық және инфляциялық үрдістердің болуы, ғылыми-техникалық потенциялымыздың әлсіреуі, басқару шешімдерін қабылдағанда лоббизмнің болуы, заңдылығымыздың жалпы жетілмеуі, экономикамызда қылмыстық әрекеттің етек алуы және экономиканы басқару аймағындағы сыбайлас жемқорлықтың етек алуы және т.б. салдарынан болып табылады. Өндірістік кешендерді шетелдік басқаруға жекешелендір жолымен беру, мемлекеттік акция пакеттерін сату жолымен экономиканың мемлекеттік секторын шұғыл қысқарту жағдайды әзірше жеңілдете қойған жоқ. Сөз жоқ, мемлекетіміз табиғи монополияларды анықтауға, қолда бар потенциялды толық пайдалануға, нәтижелі мемлекеттік әкімшіліктендіруге, қоғамдық қатынастарды реттеуде, заңды әрекет етуші құралға айналдыруға заң шараларын қолдану қажет. Қазақстанның күшті жақтары: бай ресурстарының болуымен, өндіріс потенциялымен, кейбір «ақылдың кету» деңгейіне қарамастан, мәдениет пен білімнің айтарлықтай жоғары деңгейімен байланысты. Осы мүмкіндіктер мен артықшылықтарды пайдалану 2030 стратегиямызда көрсетіліп, жүзеге асыру мәселесі мемлекеттік деңгейде көтерілген.

Экономикалық қауіпсіздікті  қамтамасыз етудегі мемлекеттің  ролі ықпал жасаудың икемді тәсілдері  мен нысандары арқылы жүзеге асырылатын стратегиялық міндет ретінде қарастырылуы қажет. Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелеріне қатысты «Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы» Заңында жеке бап қарастырылған. Кеден саясаты ішкі және сыртқы саясаттың туындысы ретінде сыртқы және ішкі экономикалық қатынастардағы оқиғаларды ескеріп, оларға талдау жасау негізінде орнын тапқаны дұрыс. Кеден саясаты және саясат ретінде кеден саласы шекарасына әсер етеді, кедендік территорияны реттейді.

Бұл заң бойынша экономикалық қауіпсіздік – тұрақты джамуы мен экономикалық тәуелсіздігі қауіпті жағдайда  тұрған ішкі және сыртқы жағдайлардан, әрекеттердіңғ және фактіледен Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасының қорғалғандық жайы. Елдің ішкі және сыртқы саясатының туындайтын кеден саясаты мемлекеттің ішкі және сыртқы экономикалық жағдайын есепке алмай, сондай-ақ оны обьективті негізде сараптаудан өткізбей, құрыла алмайды және жүзеге аспайды. Бұл тұрғыдан кеден саясатын сыртқы экономикалық, сыртқы сауда, қаржы, салық, валюта салаларындағы мемлекеттік мүдделердің тоғысуы деп қарастыруға болады. Бұл ретте кеден саясаты мемлекет саясатының катализаторы болып қана қызмет атқара алмайды, оның санау-есептеудегі «аманаты» ретінде қызмет атқарады. Экспорттық импорттық операцияларды реттеудің тарифтік емес жолдары кеден әдістері мен механизмі арқылы жүзеге асырылады. Осыны негізге алсақ, еліміздің сыртқы экономикалық саясаты біртұтас және мақсатты бағытты ұстанған, ал сыртқы экономикалық қызметте мемлекеттік реттеу механизмі тұйықталған қалыпқа ие.

Кеден заңдылығы кеден саясатын жеке анықтамай, оны ішкі және сыртқы саясаттың құрамдас бөлігі ретінде мақсаттарын көрсете отырып қарастырған. Жоғарыда айтылғанды ескерер болсақ, кеден саясаты Қазақстан Республикасының кеден шекарасы арқылы өтетін тауарларға қатысты кедени төлемдерінің біпыңғай, мақсатты жүйесін құрып, жүзеге асыратын мемлекеттік реттеудің сыртқы экономикалық қызметтің бір саласы болып табылады. Қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету, ішкі нарықты реттеу және оны импорттаушылардың әәділетсіз бәсекелестігін қорғау, өндіріске щетел инвесторларын тартып, ынталандыру, отандық тауар өндірушілерді ауыр салықтан босату, шикізатты елден шығаруды ретке келтіру, импорттың ыңғайлы құрылымын құру, тауарлар экспорты мен қызмет көрсетуден келген валюта түсімдерін қамтамасыз ету, Қазақстан капиталының шығуына бақылау жасауды күшейту, кедендегі алаяқтық пен контрабандаға жол бермеу – осының бәрі біздің кеден саясатының ретке келтіріп, жүзеге асырылуы байланысты.

Мүнда кеден органдарының біздің экономикамыздың  нәтижелі қызмет етуі мен оны ішкі және сыртқы жағдайлардан қорғауға дауапты басқа да мемлекеттік құрылымдармен ақпараттық және іскерлік әрекеттігін жөнге салу мен мен оңайлатуға басты мән беріледі. Бірыңғай мемлекеттік саясат шеңберінде және әрекет етуші құқық негізінде ұлттық қауіпсіздік жүйесін осы қауіпсіздікті қамтамасыз ететін, өзара әрекет етуші күштермен, мемлекеттік органармен қатар кеден қызметі де құрайды. Сонымен кедендік реттеу мен сыртқы экономикалық байланысты бақылау ҚР-ның егемендігін қамтамасыз етіп, экономикалық реформалық стратегиямпен қатар экономикалық қауіпсіздігіміздің тығыз үйлесімінде жалпы өндірістің, рыноктың шынайы жай-күйін есепке ала отырып кеден саясатындағы арнайы тапсырмалар мне анық мақсатымызды шешуде басқа да басым міндеттмелерді қамтамасызете алуы мүмкін. Республикалық деңгейде мемлекеттік органдардың бақылау функциясын атқаратын Кеден екомитеті қызмет  етеді. Президенттің басқару нысанында Үкіметіміздің өкілеттіліктері баршылық.

Кеден Одағына мүше елдердің кеден саясаты бір-біріне ұқсас. Мәселен, отандық нарықты қорғау, отандық өндірушілер мен тұтынушыларды қорғау, экономиканы және экспортты дамытуды жандандыру, импорттың орнын баса алатыни өндірісті қолдау, шетелдік инвесторларды тарту, сауда саясатын мәселелерін шешу т.б. мақсаттар ортақ. Бұдан мүддедлер қайшылығыболатынын жасыруға болмайды, бірақ олар алдын ыла келісілген келісімдермен шешілуге тиіс.

Тауарлар мен көлік  құралдарына қатысты кеден баждарын ретке келтіріп, оларды кеден тарифіне біріктіру Қазақстан ТМД елдерінің, Кеден одағының ішінде, ең алдымен, Ресейдің кеден тарифіне біртіндеп көшкенде оңайлаған болар еді. ТМД-ныңинтеграциялық комитетінің мәліметтеріне қарағанда, Қазақстанда кеден баждарының 60%-ға жуығы Ресейдікімен сәйкес келеді, дегенмен жалпы 15 мың тауар түрлеріне қатысты тарифтерді қайта қарау керек.

3. Қорытынды

Қазақстан өзінің 2030стратегиясын әлем қауымдастығында  өз орнын алу мақсатында мемлекеттіңкүшті және әлсіз жақтарын және проблемаларын  жасырмастан ашық жария етті. Қазақстан  кеден саласындағы проблемаларына назар аударудың обьективті себебі жаңадан тәуелсіздігін алған мемлекеттің өзіне тән мемлекеттік атрибуттарын, егемендік, дербестік қалыптастыруды қамтамасыз ететін әр мемлекеттің өзіне тән салалары мен құрылымдарын талап етуімен түсіндіріледі.

Кеден саласы кейде  тек қана дербес мемлекеттің өзіне  ғана тән, сондықтан кеден саясаты  мен кеден ісі тек тәуелсіз мемлекеттерге ғана тән.

Кеден саласындағы  дамуды, кеден саясаты мен кеден  ісі тұрғысынан алғанда, екі кезеңге  бөлуге болады: біріншісі – Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан бастап, яғни 1991 жылы желтоқсан айынан бастап 1995 жылдың шілде айына дейін, ал екіншісі  - 1995 жылдың шілде айынан қазіргі уақытқа дейін.

Сонымен әрбір  дербес мемлекетке кеден ісі саласы – кеден саясатын қолдану арқылы мелекеттік саласы ретінде қажет. Сондай-ақ сол мемлекеттің әрбір азаматы кеден саласынан,кеден саясатын жүзеге асырудан хабары болуы керек деп ойлаймын.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы
2. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексі (Салық кодексі). Алматы, 2008ж.
3. Қазақстан Республикасының Кеден кодексі. Алматы , 2007ж.
4. Мадиярова Д.М. «Кеден ісін ұйымдастыру және басқару». Алматы, 2000ж.
5. Әлібекова С.Т. «Қазақстанның Кеден құқығы». Алматы, 2002ж.
6. Үмбеталиев А.Т., Керімбек Ғ.Е. «Салық және салық салу». Алматы, 2006ж.
7. Худяков А.И., Бродский Г.М. «Теория налогооблажения». Алматы, 2006ж.
8. «Бухгалтер бюллетені» журналы. №3 қаңтар 2003ж.
9. «Бухгалтер бюллетені» журналы. №1 қаңтар 2006ж.
10. «Бухгалтер бюллетені» журналы. №2 қаңтар 2006ж.
11. www.kzref.at.ua