Қасақаналық және оның түрлері

Мақал-мәтелдердің  осылайша әртүрлі өзгерістерге, түлғалық модификацияларға үшырауы салдарынан пайда болған, тіл практикасында  бір-ақ рет қолданыс табатын түрлерін инварианттар деп атаймыз.

Инварианттық, өзгерістер авторлық тек өз еркіне, асыл тасты ер қырынан бір көрсетіп қүбылта білетін шебердей, мақал-мәтелдердің  көркемдік өрнегін, образы мен бейнелеушілік  әсерін, эмоция-экспрессивтік қуатын бойында сақтай отыра, пайдаланатын талантына байланысты.

Мақал-мәтел  инварианттары бірде олардың  компоненттеріне инверсия жасау  арқылы, бірде оларды түсіріп, иллипсис түрінде айту арқылы, бірде дербес екі түрлі мақал-мәтелдердің элементтерін өзара шебер қиыстыру арқылы, т.б. жолдармен жасала береді.

1. Компоненттерін  өзгертіп айтуға байланысты инварианттар: «Қырық жұт қырғын болса да ажалды өлер, Қырық жыл қырғын болса да ажалсыз адам тірі қалар» деген... (М.Мағауин «Қияндағы қыстау», 37-бет)

«A living dog is better than a dead lion» (From the Bible)

"Haslit was unable to appreciate the writer till he was dead-that he thought a dead ass better than a living lion".

Мақал-мәтелдердің  жеке элементтері ғана сақталатын инварианттар:

«Өтіріктің  құйрығы бір-ақ тұтам, Есеней оңай түсінді... Қазақ айласының құйрығы бір-ақ түтам (Ғ.Мүсірепов Ш.Ж, 5-том, 400-бет)

"The last straw breaks the camel's back" "He can't stand to the last straw" (Martin Eden, p 45)

Компоненттерінің        орнын        ауыстыруына        байланысты инварианттар: Ақсақ қой  түстен кейін маңырайды.

- Уай,  жарандар!  Бұл түстен кейін  маңырайтын ақсақ қой дейсіңдер  ғой. (М.Әуезов, Абай жолы 1-том, 82-бет)

"All is not gold that glitters"

It will be an age not, perhaps, of gold but at least of glitter (Arnold "The

English Word)

Мақал-мәтелдерден  біз белгілі бір халықтың этнос  болмысын, оның рухани-заттық мәдениетін, дүниетанымын, салт-дәстүр, әдет-ғүрып, наным-сенімін, т.б. туралы бай информация табамыз.

Қазақ мақал-мәтелдері  мал шаруашылығына, саятшылық-құс баптауға, кей кездері егіншілікке байланысты болса, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдерінің көп бөлігі бағбаншылық саласын қамтиды.

Мысалы:

The rotten apple injures its nature	Шірік алма табиғатын бұзады	Бірқұмалақбірқарынмайды шірітеді
Acorns were good till bread was founded	Адамның тоғышарлығына байланысты	Тойғандатоқтыныңетітопырақтатиды. Қарын тойса, қарта әлем сасиды.

 

Айтылған  сөздер, үзінділер халықтың көңілінен  шығып, кең қолданысқа  көз   болса  бірте-бірте  қанатты   сөзден  мақал-мәтелге айналады.  Шекспирден алынған кейбір үзінділер қазақ тілінен өз баламаларын тауып жатады: Brevity is the soul ofwit-Аз сөз-алтын.

Rieh gifts are poor when givers prove unkind – Ғайыптан  тапқан алтыннан ақсақал берген  бата артық, қайыры жоқ жақыннан  жаңы жақсы жат артық.

 

A little learing is dangerous To err is human Who shall deeide When doetors disagree

Шала оқу қауіпті

Жолбілмеген адастырады, Жөнбілмеген шатастырады. ЖаңылмастұяқЖоқ. Ауруазайса, тәуіп ауырады.

деген сөздерде де дәл аударылады.

Тілі  бар халық, халық,

Тілі  жоқ халық-балық.       (Шерхан)

Талап, еңбек терең ой,

Қанағат, рақым ойлап қой,

Бес асыл іс, білсеңіз.                   (Абай) /43/

Адасқанның  алды-жөн,

Арты-соқпақ.                               (Абай)

Ағылшын ауыз әдебиетінде көп кездесетін кейіпкерлер мақал-мәтелдерден де өз орындарын тапқан.

 

Ағылшын	Мағынасы	Баламасы
A good Jack makes a good Jill	Жақсыерадамныңәйелідежақсы	Жақсыәйелжігітке біткенбақ, Жақсыжер, жайлы қамысалтынтаң. Жақсыәйелтеңіжоқ жолдас, түбіжоқсырлас.
Jak off all trades and master of none	Әр істің басын шалу	Аузыменастаушапқан, қолыменжаңқажараалмас.

 

Қай халық  болмасын, билік пен байлыққы сүйенген абырой-атақты мысқылдап отырған. Ағылшын тілінде бұл қаһарлы Цезарьдың атымен байланыстырылса, қазақ әдебиетінде бай-болыстарды мысалға келіп еді.

 

Ceaserfs     wife     is above suspicion

Цезардың әйелі күдіктен жоғары

Аузы қисық болса да, бай баласы сөйлесін.

 

Әр халықтың тәлім-тәрбиеге байланысты мақал-мәтелдері  сол халықтың менталитетінен хабар  береді.

 

Leopard can not change his spots	Колбарысөздақтарынөзгертеалмайды.	Сүтпенсіңгенмінез, сүйекпенкетедінеҚаракиіздіқаншажусаңдаағармайды
As hungry wolf	Қасқыр	Аштық ас талғатпайды

 

Қазақ халқы  отбасы тербиесіне, ұрпақ тәбиесіне, ата-ана қүрметіне, қыз бала тәрбиесіне өте ерекше көңіл бөлген. Сондықтан  да болар, кей мақалдың баламасы болса, мысалы:

 

Like father, like son

Үлы әкесіндей

Әкегеқарапұлөсер, Шешегеқарапқыз өсер.

 

Кейбір  мақалдардың баламалары жоқ.

Мысалы: Қызға қырық үйден тыю,

Қала  берді, есіктегі күңнен тыю, Ұлыңды басқа үйден тойғызба, Қызыңды басқа үйге қонғызба   т.б.

 

 

 

2.3  мақал-мәтелдерді аудару жолдары

 

Фразеологизмдерді зерттеушілердің қай-қайсысы болсын оларды басқа тілге жеткізудің филология  ғылымында үлкен мәселе екеніне  тоқталып отырады Бұл туралы шолу талдауды Ә.Ө. Айтбаевтың «Аудармадағы фразеологиялық құбылыс»/16,147/ +еңбегінде қарастырылған, яғни қай тілдің фразеологиялық бірлігін алсақ та, олардың сол ұлтқа тән бейнелік ерекшелігі, тарихи қалыптасуы болатындықтан, келесі тілге соның өңін өзгертпей, ұлттык бояуын, эмоциялық-экспрессивтік сипатын сақтап жеткізу аудармашыдан үлкен біліктілікті қажет етеді. Сондықтан да фразеологиялық бірліктердің аударылуын сөз етпес бұрын аудармашыға оның тілдік табиғатын түсініп алу қажет болады.

Фразеологизмдердің  бейнелік қасиеті, экспрессивті-эмоционалдық бояуы, құрастырушы сыңарларының бірлігі контекст арқылы айқындалып отырады, сондықтан бұларды контекст аясында қарастырған жөн. Ал аудармада контекстің қызметі өлшеусіз екені өзінен өзі мәлім. Бұған қоса фразеологизмдердің стильдік жіктердегі ролі, жеке автордың стилін анықтаудағы рөлі айрықша.

Көркем  шығармада болсын, саяси, публицистикалық шығармада болсын фразеологизмдер жиі қолданылып, оларда айтылған ойдың ұтымдылығын, ұшқырлығын арттырып отырады. Демек, бұл бірліктер тілдегі лексикалық бірліктер сияқты мағына жағынан түрленіп, белгілі бір стильдік қолданысқа сай пайдаланылып отырады.

Фразеологизмдердің  жалпы сипаттары, өзіндік ерекшелігін  түгендемесек те, ұзын-ырғасын санамалап  шығуға болады:

1. Фразеологиялық бірліктер белгілі бір дәрежеде лексикалық бірлікке ұқсап тұрады, номинативтік, көпмағыналық, ауыспалы мағынаға ие бола алады;

2. Фразеологиялық бірліктер контекстен тыс тұрганда еркін тіркестермен омонимдес болып тұрады. Мысалы: контекст болмаса «бұл кісінің көзі ашылды» деген сөйлемдегі «көзі ашылды» фразеологиялық тіркесінің мағынасын түсіне алмаған болар едік;

3. Көптеген фразеологиялық бірліктердің тууында тарихи себеп, ұлттық салт-дәстүрлік негіз болады. Сондықтан аудармада фразеологизмдердің үлттық бояуын жеткізу елеулі қиындық тудырады. Бұл тұрғыдан фразеологизмдер ұлттық реалия создерге ұқсас жатады;

4. Фразеологиялық  тіркестің компоненттерінің магынасы  олардың тұтас мағынасына тікелей қатысты болмауы мүмкін. Бұл аудармашыны адастыруы ықтимал;

5.  Фразеологизмдер  стилистикалық тұрғыдан әр түрлі топтарға қатысты болады.

Фразеологиялық  орамдар тіл білімінде әр түрғыдан едэуір дәрежеде зерттеледі. Алайда оны жіктеуде, шегін айқындауда тоқтамды түрде келісілген пікір пәтуасы бола қойған жоқ.

Мәселен, оның құрамына күрделі создер де, метафоралық қолданыстар да тіпті қос сөздер де кіріп жүрген жайттар кездеседі.

Фразеологиялық  бірліктер лингвистикада соңғы  кездерде тұтас шығатын мағынаға компоненттерінің қатысы жағынан, компоненттерінің тұрақтылығы жағынан дәлелді түрде жіктеліп жүр. Көпшілік жүгінетін В. Виноградовтың жіктеуі бойынша фразеологизмдер фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек болып болінсе, М.Н. Шанский бұған фразеологиялық сөйлемше дегенді қосады. Қазақ фразеологизмдерінің бірегей зерттеушісі ғалым I. Кеңесбаев бұл бірліктерді негізінен екі арнаға -фразеологиялық түйдек (идиом сипатындағы тіркес), фразеологиялық тіркестерге бөледі. Сонымен қоса фразеологиялық орамдардың мақал-мәтелдерден елеулі айырмасы болатынын ескерте отырып мақал-мәтелдерді де тұрақты сөз тіркесіне жатқызады. /13,218/

Айта  кету керек, кейінгі кезде қазақ  тіл білімінде де байқалып жүрген зерттеу тәсілдері - компоненттік талдау жолымен, этнолингвистикалық жолмен фразеологиялық бірліктерді зерттеу аударма теориясы үшін де мол материал, кең мүмкіндік берер еді. Бірақ бұл жолдармен зерттеу айтарлықтай деңгейге жетті деп айта қою қиын.

Сонымен жоғарыда көрсетілген классификациялардың қай-қайсын алмасақ та құрылымдық-семантикалық тұрғыға - идиомдық және тұрақтылыққа сүйенетінін байқауға болады. Мәселен, тұтастықтар мен бірліктер құрастырушы сыңарлары өзінің номинативті мағынасынан түгелдей немесе жартылай айрылып, ол тіркесті тұтас алғанда жеке сезге бара-бар болып тұрады. Мысалы: қас пен көздің арасында - жылдам (әңгіме қас пен көз туралы болып тұрган жоқ), сол сияқты: жүрек жұтқан - батыл, бос белбеу - былжыр, түйе үстінен сирақ үйіткен - ебдейсіз, пускать пыль в глаза - обманывать, намылить шею - поругать, во всю Ивановскую - очень громко, лясы точить - болтать пустяки т.с.с. Бұндай орамдардың сыңарларының тіркесуі нормадан өзгеше болуы, құрамында мағынасы көмескі сөздердің кездесуі әбден мүмкін. Ескерте кету керек, орыс тіл   біліміндемақал-мәтелдердіфразеологиялық бірлікке де жатқызады./17,56/+

Тіл ғылымында  дәлелденген тұрғы бойынша фразеологиялық тізбектер (Кеңесбаевша, тіркестер) мен сөйлемшелер сыңарлары өзінің лексикалық мағынасын сақтайды да, тек қана сөздердің тіркесу және қолданылу тұрақтылығына қарай тұрақты тізбек құрайды. Бұл топтың құрамына жататындардың қайсы бірі номинативтік қызмет атқарса, қайсы бірі (асқар may, жерден жеті қоян тауып алғандай куану, скалить зубы, құлақ қою, насупить брови т.с.с.) коммуникативтік қызмет атқарады (ум не от возраста, а от головы; у хорошей головы сто рук; сырын білмейтін аттың сыртынан жүрме; пышақ кескендей тыйылды т.б.). Осы тұрғыдан қарағанда тұрақты сөз тіркестерін аударуда екі жүктерге бөлуге болады: идиомдар мен фразеологиялық тіркестер (соңғысына белгілі бір дәрежеде мақал-мәтелдерде дежатқызуға болады). Мақал-мәтелдердің фразеологизмдерге ұқсастығы - оның сөйлеуде дайын күйде қолданылуы. Әрине, бұл жіктердің аударылуын бірдей тұрғыдан қаруға болмайды. Аударма үдерісінде фразеологизмдердің структуралық-семантикалық сипаты ерекше ескерілетіндіктен, бұлардың ауыспалы мағынада жұмсалатындары өзгеше тәсіл қолдануды, тіпті дайын, басқа тілдегі тізбектерді талап етуі ықтимал.

Аударма үшін керекті нәрсе фразеологиялық орамдардың қорытынды мағынасы немесе соны құрастырушы сыңарлардың тұтас мағынаға қатысы, сыңарлардың айқындық я көмескілік, ерекше маңызға ие болады.

Аударма зерттеушісі  Ө. Айтбаев:«... фразеологизмдерді екі  топқа бөліп қарап олардың  аудармасын соған орай тексеру қажет. Біріншіден, мағынасы жағынан жеке сөздер мен сөз тіркесіне бара-бар  фразеологизмдер. Бұларға жататындар -идиомдар. Екіншіден, синтаксистік құрамы бір тұтас, тиянақты аяқталған ойды білдіретін фразеологизмдер. Яғни мақал-мәтелдер және басқа түрлері. Бұлай бөліп қарауда мән бар. Зерттеу нәтижесін байқатқандай, фразеологизмдердің бұл екі түрінің аударылғыштық сипаты осылай бөлек қарауды талап етеді» - дейді./16,17/+

Сол сияқты Р. Сәрсенбаев аталмыш мақаласында фразеологиялық бірліктерді табиғаты жағынан әр түрлі екенін ескере отырып аударуда стильдік қызметін сақтау мақсатымен фразеологизмдерді екі топқа бөліп қарауды ұсынады.

1. Идиомдарды  аудару;

2. Тұрақты метафоралық тізбектер мен мақал-мәтелдердің аударылуы. (Сәрсенбаев Р. - Көрсетілген еңбек.)/18, 177/.+

Байқап  отырғанымыздай, бұл жіктеуде айырмашылық шамалы. ұсынылып отырған еңбекте біз де осы жолды ұстанбақпыз. Өйткені идиом дайын, одан өзгелері - сөз құраудың нәтижесі. Міне, осы тұрғыдан біз аудармаға қатысты фразеологиялық мәселелерді екіге бөліп қарағанды дүрыс санаймыз: 1. Идиомдарды аудару; 2. тұрақты фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдерді (фразеологиялық сөйлемшелерді) аудару.

F. Мүсірепов  үлгісін келтіріп отырған себебіміз  идиомдарды қанша жерден «аударылмайды»  дегенмен, «қалауын тапса, қарды  да жандыруға» болатыны. Осындай  қалька тәсілімен аударуға келетін бір идиом «ит үреді, керуен көшеді» - «Собака лает, караван движется». Бұған мысал ретінде «Собака на сене» деген идиомнан жасалған шығарма атының «Шөп қорыған ит» болып аударылғанын да келтіруге болады. Алайда бұл - идиомдардың аударылуындағы өнімді тәсіл деп айтуға болмайды. Олай дейтініміз басқа тілге бір тілдің идиомдарын қайтсе аударам деп орынсыз талпынулардан шыққан жансақтықтар да аударма тәжірибесінде баршылық. Мәселен, белгілі лингвист Қ. Жұбанов А. М. Самойловичтің қазақ тіліндегі «қой үстіне бозторғай жұмыртқалау», «тайға таңба басқандай» деген фразеологизмдерін «заставить жаворонка нести яйца на овце», «ясно, как то, на жеребенка положили тавро» деп аударғанын кешірімсіз олқылыққа санайды. Бұндай жансақ аудармаға бірталай мысал келтіруге болады. «Вот где собака зарыта» - «Иттің көмілген жері - осы»; «Перегнуть палку в другую сторону» - «Таяқты басқа жаққа майыстырып жіберу»; «Держать нос по ветру» - «Мұрнын желге тосу» т.с.с. Бұлардың мағынасы түсініксіз екені өзінен-өзі белгілі болып отыр.