Ортаңғы сынып оқушыларының өсу мен даму мэселелері

19

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3 Ортаңғы   сынып   оқушыларының   физикалық   өсу   мен   даму мәселесі

Басқа ғылымдарға қарағанда, балалар жэне жасөспірімдердің жас ерекшілігі физиологиясы мен гигиенасында, өсу мен даму үғымдары тым нақтылы,айқын айтылған.

Өсу - бүл анатомиялық жэне морфологиялық көрсеткіштердің, яғни дененің үзындығы мен салмағының өзгеруі.Ол негізгі жас ерекшелік -жыныстық белгілердің бірі болып табылады жэне бала организміндегі сандық өзгерістерді сипаттайды.

Даму - тканьдерінің, мүшелердің, жүйелердің жэне бір уақыт кезеңінде олардың қызметінің жетілуін сипаттайтын сапалық өзгерістердің көрсеткіші.

Бала организміндегі өсу мен даму процестері бір -бірінен белгілі тэуелділікте болады, қарқынды өсетін жэне қызметі өзгеретін тканьдермен байланысты, организм неғүрлым жас болса, соғүрлым қарқынды түрде өтеді. Қалыпты жағдайларда екі процесс те үздіксіз күшею кезеңдері баялау мен үдеу кезеңдерімен алмасады. Бүл бір түтас процестің екі фазасының гетерохрониялығы (эр уақыттылығы ) деп аталады. Сандық өзгерістердің біртіндеп жиналуы белгілі мезгілде секіріске экеледі - организм сапалық жаңа күйге көшеді. Мүнда дененің бір бөлшектері екіншілеріне үйлесуі (сэйкес келуі),бүлшық ет күші мен қимыл белсенділігі ақыл -ой әрекетінде байқалады.

Балалардың өсуі мен дамуында айтылған гигиенада «үзару» және «жүмырлану» кезеңдері белгілі. Балалар мен қыздардың «үзаруы», эсіресе жыныстық пісіп- жетілуі кезеңінде айқын байқалады. Есею жылдарында өсу тоқталады (эйелдерде 23 жасқа дейін, ал еркектерде 25- ке дейін) және «үзару» «жүмырланумен» ауысады. Жас адамдар сымбатты, жинақы, бүлшық еттері шығыңқы, қимылдары үйлесімді бола бастайды. [8]

20

 

Бала организімінің дамуына сыртқы ортаның белгілі бір жағдайы эсер етеді. Орта организмге үздіксіз эсер етіп, оның даму бағытын анықтайды. Сондықтан организмнің өсіп-жетілуі орта жағдайына тікелей тэуклді. Бала организмінің қүрлысы мен қызметінің өсіп жетілуіне элеуметтік ортаның тікелей маңызы бар. Әлеуметтік орта баланың психикасы мен денесінің дамуына белсенді, жүйелі де мақсатты түрде эсерін тигізеді.

Қоршаған табиғаттың әр түрлі факторлары бала организміне түрақты эсер етеді. Мысалы, ауа, температура, жарық сэулесі, судың қүрамы, тамақ жэне тағы басқалары. Осы табиғи жағдайлары балалардың ой-өрісіне жэне денесінің дамуына ықпалын тигізіп, физиологиялық қызметіне әсер етеді: зат алмасуын, тыныс алуына, қан айналымына, тыныс алуына, астың қорытылуына эсер етеді.

Әр түрлі табиғи жағдайларға байланысты, зат алмасу процесінің сан жэне сапа жағынан өзгеруі организмнің өсуі мен дамуына әсер етеді. Сонда, организмнің қызметі сыртқы ортамен байланысты бола отырып, бала оганизмінің құрлысы мен денесінің өсіп - дамуын өзгертеді.

Дене еңбегі мен дене жаттығуларына тэрбиелеуді, оқытуды, тамақтануды, күнделікті өмірді тиімді үйымдастыру арқылы баланың ақыл-ойы мен денесінің өсіп- дамуын дұрыс бағытқа өзгертуге болады. Жүйелі дене еңбегі, эр түрлі жаттығулар мен спорт ойындары, сезім органдары мен нерв системасы қызметін жетілдіре түседі, ой жэне еңбегіне жүмыс қабілетін жоғарылатады, организмнің қүрлысын жэне оның реакция туғызу қабілетін өзгертеді.

Организмнің өзі И.П. Павлов айтқандай, системалардың системасы болып  есептеледі. Сөйтіп, барлық клеткалар, тканьдер, органдар жэне систеемалар бірлестікте қызмет атқарып, организмнің біртүтастық тіршілік эрекетін қатамасыз етеді.

21

Организмнің өсіп- дауына сыртқы орта факторлармен қатар, ішкі факторларға жағдай мен ішкі секреция бездерінің әрекеті, эсіресе, гипофиз, жыныс бездері, қалқанша безі жэне тағы да басқалары жатады.

Көптеген зерттеулер жұмыстарының нэтижесіне қарағанда сыртқы жэне ішкі орта факторлары үрпаққа тек қана организімі арқылы да жағымсыз эсер етеді.

Әкесі немесе шешесі ішкілікке шалдыққан жағдайда, үрпақтың дамуы жиі бүзылады. Маскүнемге айналған адамдардан дүниеге келген балалардың ақыл- ой қабілеті төмен болады .

Бала организмінің өсуі мендамуының біркелкі болмауы тек дененің өсуіне эсер етіп қоймай, сонымен бірге психиканың дамуына да эсер етеді. Біркелкі жастағы балалардың өзінде психикалық даму дэрежесі эр түрлі болады. Ол тек жеке басындағы ой өрістің дамуына байланысты болып қоймай, сонымен бірге баланың тэрбие жағдайына да тэуелді.

Дененің өсуін антропометриялық эдіс арқылы анықталады. Антрометриялық эдіс арқылы анықталған маңызды жағдай,ол пайдаланатын тэсілдердің жэне қүрал саймандардың біркелкі болуы. Бүл өлшем кезінде бала бойының ү_зындығы, массасы, кеудесінің аумағы жэне басқа да көрсеткіштер еске алынады.

Қазіргі кезде балалар мен жасөспірімдерді зерттеу нэтижесінде алынып, орташа сандарға негізделген таблицалар немесе цифрлар, өлшеу кезінде алынған сандармен салыстырылады. Егер салыстыру кезінде алынған орташа сандар едәуір ауытқу сандар шығатын болса (артық немесе кем), онда дененің өсуінде белгілі кемшілік болғаны. Ондай кемшіліктердің болуына бастан өткен әр түрлі ауру- сырқаулар жэне кейбір факторлар себеп болуы мүмкін. Сондықтан антропометриялық зерттеулер жүргізу, тек дененің өсіп-жетілу дәрежесін анықтау ғана емес, сонымен қатар баланың денсаулық жағдайына жалпы баға беру.

22

 

Организм жеке басының эр бір даму кезеңінде өсу процестердің қарқыны түрліше өзгеретіні белгілі. Сонда бойдың ұзындығы мен дене массасының ең тез өзгеру қарқыны бала өмірінің алғашқы жылдарында байқалады.

Алғашқы жылдары дененің үзындығы орташа есеппен алғанда 25 см жоғарлайды, ал массасы 6-7 кг артады. Организмнің бүл даму кезеңін алғашқы созылу кезең деп аталады. Осыдан кейін өсу қарқыны біршама төмендейді, жүмырдану кезеңі басталады (7-ден 10-11 жасқа дейін).Ары қарай дененің даму қарқыны жыныстық жетілу кезеңінде байқалады,яғни созылудың үшінші кезеңі жалғасады (11-12 жасқа дейін)осыдан кейін өсу қарқыны төмендей түседі де қыздар шамамен алғанда 18-22 жасқа дейін, үлдарда 20-25 жасқа дейін өседі.

Өсіп- даму процесінің сырт көрінісі дене пропорциясының өзгерісінен байқалады: жас жоғарылаған сайын бастың мөлшері біршама кішірейеді де, қол мен аяқ ұзындығы біршама үзарады.

Жыныстық жағынан алғанда қыздар мен үлдардың салмағы 10 жасқа дейін шамалас болады. 11-12 жаста қыздар салмағы жағынан үлдардан біршама жоғары болады, яғни бір жылдың ішінде 4-5кг, ал 14-15 жасында 5-8 кг салмақ қосады. [1]

Балалармен жастардың организмі үнемі өсіп дамуда болады. Организмдегі клеткалардың саны мен салмағының үлғаюына байланысты дене көрсеткіштерінің артуын өсу деп атайды. Оранизмдегі негізгі үш дене көрсеткіші бар: бойы, салмағы, кеуде шеңбері. Баланың бойын антропометр деп аталатын аспаппен, салмағын арнайы медициналық таразымен, кеуде шеңберін сантиметрлік лентамен өлшейді. Дене көрсеткіштерін өлшеуді антропометрия деп атайды.

Өсу мен қатар организмде даму процесі жүріп жатады. Даму сапалық көрсеткіш. Организмнің дамуы деп сан көрсеткіштерінің сапалық көрсеткіштерге айналып, тканьдердің дифференцияланып белгілі бір қызмет

23

 

атқаруға    бейімделуін,    организмнің    оның    жеке    мүшелеріне    ортамен байланысын тексеру арқылы білуге болады.

Кэмілетке келу немесе дамып жетілу дегеніміз ең алдымен жастардың жыныстық жетілуі жэне өзінің үрпағын жалғастыру қабілетінің пайда болуы, яғни түқымын жалғастыруды қамтамасыз ету.

Жыныстық жетілу қыздарда 11-12 жаста, үлдарда 13-14 жаста басталады жынысына сай 16-17 жаста 18-20 жаста толық жетіледі. Осыған байланысты адам организмінің толық жетілуі, яғни кэмелетке келуі аяқталып, кемелденуі басталады.

Өсу мен дамудың барлық адамдарға ортақ бірнеше заңдылықтары бар:

1. Өсу мен даму гетерохронды  болады, яғни біркелкі емес;

2. Мүшелер мен мүшелер жүйесінің  өсу мен даму қарқыны әртүрлі;

3. Өсу мен даму баланың жынысына  байлйысты;

4.  Функциялық мүшелер жүйесі мен мүшелер қызметтерінің биологиялық беріктігі;

5.    Өсу   мен   дамудың   түқым   қуалау   қасиеттері   мен   сыртқы   ортаның жағдайларына  тэуелділігі;

6. Өсу мен дамудың акселерациясы.

Өсу мен адам өмірінде бірде жылдам, бірде баяулайды. Тіпті бір жылдың ішінде де бойдың өсуі бірдей емес.Жазда бала тез өседі де, қыста нашар немесе түнде бой көбірек өседі, күндіз өспейді. Мүны өсу мен дамудың гетерохрондығы дейді (гетерос - эртүрлі, хронос -уақыт).

Организмнің өсу жэне даму қарқыны жыныстық деморфизм, түқым  қуалау қасиеттеріне байланысты болады. Дегенмен, олар сыртқы ортаның жағдайына  байланысты ауытқуы да мүмкін.

1960- 1990 жылдары байқалған  еліміздегі балалар мен жастардың  өсуі мен дамуының, олардың ата- аналарымен салыстарғанда жылдамдауы өсумен дамудың акселерациясы (акселератион-жылдамдау, үдеу,тездеу) деп атайды, яғни қазіргі балалар мен жастардың белгілі бір жас мерзімінде

24

 

олардың ата-аналарының сол жасындағы денесіне ірі болып ерте жетілуін айтады.

Айталық 1976 жылғы Алматы қаласының 13 жастағы оқушыларының бойы шамамен 152,0 см салмағы 44,17 кг, кеуде шеңбері 78,1 см болса (З.М.Алиакбарова, В.Н.Адеева 1980 ж.) 150-нші жлдары ол көрсеткіштер 146,6см 37,03 кг 70,6 см (Шакенов, 1960 ж.) болған, яғни 1980-нші жылдары айтарлықтай айырмашылықты көруге болады.

Өсу мен дамудың акселерациясының бірнеше белгілері бар:

- жаңа туған нэрестелердің ірі болуы;

- белгілі бір жас мерзімінде балалардың денесінің ірі болуы;

- ерте жыныстық жетілу (қазіргі жастарда жыныстық жетілу белгілері, 1,5-2 жыл ерте басталып ерте аяқталады);

- баланың сүйегі ерте қатады (сүт тістёрі ерте шығып, түрақты тістері ерте пайда болады).

Жастардың бойының өсуі ерте тоқталады: қалыпты жағдайда тоқталса,

акселераттарда өсу екі жылдай бүрын аяқталады.

Өсу мен дамудың акселерациясының себептері туралы бірнеше болжамдар бар (генетикалық, гетерозистік, гелиогендік, урбанизациялық, элеуметтік- экономикалық тағы да басқалары),бірақ олардың әрқайсысы жеке алғанда өсу мен дамудың акселерациясын толық дэлелдей алмайды. Сондықтан соңғы кезде өсу мен дамудың акселерациясы комплексті себептерге байланысты пайда болады деген тұжырымдар шындыққа үйлеседі.

1.4 Балалар мен жасөспірімдердің қан айналымы жүйесінің функционалдық қызметінің өзгеруі

Қай ағзаны алсақ та оның қызметі қүрлысына, оның кейбір ерекшеліктеріне тоқтай кетелік.

25

Жүрек (лат.сог грекше согёіа) - қалың жолақты еттен тұрады. Жүрек көкірек қуысының сол жағына қарай төмендеу орналасқан. Жүрек конус пішінді бүлшық еттен тұратын мүше. Адам жүрегінің массасы 250- ден 300 грамм мөлшерінде болады.

Адамның жүрегі төрт бөлімнен түрады екі жүрекшеден (агіішп), екі қарыншадан (уепігікиіит). Жүректің оң жэне сол жақ бөліктері пердемен бөлінген. Әрбір жүрекше мен қарынша тесік арқылы өзара жалғасқан. Бүл тесіктердің жиектері жақтулары қақпақшалармен жабдықталған. Жүректің сол жақ қақпақшасы екі жақтаулы, ол оң жақ қақпақшасы үш жақтаулы болады. Жақтаулы қақпақшалар қарыншаларға қарай ашылып - жабылып түрады да, олар сіңір арқылы бекіген. Жүректен шығатын өкпе артериясы мен қолқаның тесіктерінде айшық қақпақшалары болады. Осы қақпақшалар қанды артерия мен қолқадан қарыншаға кері қарай өткізбей бір бағытқа қозғалып отырады.

Жүрек жақталары үш қабаттан түрады: ішкі-эндокард, ортаңғы -миокард, сыртқы- эпикард. Эпикард серозды, эндокард жүрек қуысын астарлай жатқан эндотелийлі қабат. Бүл екеуінің арасындағы миокард көлденең жолақты ет талшықтарынан түзілген. [5]

Балалардың эпикарды ересектердікіне қарағанда жүқа жэне дэл сондай мөлдір. Сондықтан оның астына орналасқан қан тамырлары анық көрінеді.

Бала жүрегінің эндокарды элде қайда іркілдек келелді, эрі ағзадан өзгешілігі болады. Ең күшті қабат миокард болып табылады. Оның талшықтары баларда анағүрлым жіңішке, нэзік келеді, ол нашарлау дамыған, қысқа эрі тығыз болады. Балалар миокардында май клеткалары жоқ. [8]

7-12 жас аралығындағы балаларды жүрек өсуінің жалпы жылдамдығы салыстырмалы түрде баяулайды, қарыншалар жүрек қарыншаларынан жылдамырақ өседі, ер балалар мен қыз балалардың жүректерінің салмағы бірдей өседі. Осы мерзімде қан тамырларының шеңбері де артады, сөйтіп 11-

26

 

 

12    жасқа дейін өсіп келе жатқан жүрек пен    қан тамырларының тесігі арасында түрақты қатынас сақталады.

Жыныстық пісіп жетілуі кезінде жүрек қан тамырларынан гөрі жылдамырақ өседі, сол себепті қан элде қайда жіңішке тамырлармен жүреді. Бүл миды оттегімен қамтамасыз етуге жэне нэрлендіруге қолайсыз жағдайлар туғызады, қан қысымы жоғарлайды, жүректің қағуы, тез қалжырау пайда болады. Бүл қүбылыстар қыздарда анағүрлым күрт көрініс береді,өйткені олардың жүрек салмағының өсуі ерте басталады да,ертерек аяқталады. Ер балалар жүрегінің жалпы салмағы қыз балалардікінен гөрі көбірек. Алайда бүл қүбылыстардың бэрі уақытша және олар жыныстық пісіп жетілуі аяқталған соң басылады.

Жас өспірімдер жүрек- қан тамырлары жүйесінің ерекшеліктері физкультура, еңбек сабақтарын, экскурсиялар үйымдастыруда мұқият есепке алынуға тиіс.

Жүрекке шектен тыс салмақ салудан аулақ болу үшін эмоциялық тітіркенуден, спорт жаттығуларын шамадан тыс орындаудан бас тартқан ДҮ-рыс.