Ортаңғы сынып оқушыларының өсу мен даму мэселелері

Негізгі зат алмасу

Жүмсалған энергия мөлшері айналадағы температураға, істелген жүмыстың , ішілген астың түріне, оның мөлшері мен құрамына, денедегі зат алмасу қарқынына тағы басқа жағдайларға байланысты.

Энергия жүмсалуы стандартты жағдайда өлшенеді. Денеден шығатын энергия стандартты жағдайда жү_мсалатын энергиямен негізгі алмасу деп аталады.

Негізгі алмасу деңгейі адамның  салмағына, бойына, жасына, жынысына байланысты болғандықтан, ол адамның Ікг салмағына  жүмсалатын орта бойлы (170см) 25-40 жастағы  адам 1 сағат ішінде салмағының эрбір килограмына Іккал (4,2 кДж) энергия жүмсайды. Салмағы 70 кг ер адам тэулігіне денесінен 1700 ккал (7117 кДж) энергия бөліп шығарады. Бүл нормалық энергия мөлшері адамның тіршілігін сақтауға қажет энергияны

11

 

ересек адамнан элдеқайда көп жұмсайды. 20-40 жас аралығында негізгі алмасу деңгейі көп өзгермейді, бірақ жас үлғайған сайын біртіндеп төмендей түседі.

Ер адамға қарағанда эйелде заттар алмасу қарқыны 10% төмен. Негізгі зат алмасу адамның көңіл - күйіне (эмоцияға) қарай да өзгеріп отырады .[5]

Организмнің белоктарға, майларға және көмірсуларға мұқтаждығы

Әр адам жүғымды тамақтану қажет, ал өсіп, қалыптасып келе жатқан бала үшін бүл ерекше маңызды . Өсіп келе жатқан организмдегі клетка мөлшері тез арта береді. Белоктардың катализдік қызметінің маңызы да кем емес, өйткені өсіп даму процестері ферменттік системалардың эрекетімен байланысты. Бастауыш мектеп жасындағы балалар үшін әр түрлі азық-түлік өнімдеріне кіретін белоктардың мөлшері тэулігіне 70-80 г , 11-15 жастағы балалар үшін 90-100 г.болуы тиіс. Ересек адам үшін дене массасының Ікг 1,5 г норма қабылданған,бү_л тэулігіне 100-118 г.деген сөз. Ауыр дене еңбегі кезінде белокқа мүқтаждық дене массасының Ікг 2 грамға дейін артады. Бала организімі неғүрлым жас болса, оның дене массасының Ікг белок соғүрлым көп қажет болады.

Көмірсулар организмдегі негізгі  энергия көзі болып табылады. Адам денесінің қалыпты тіршілік эрекеті үшін қажет болатын бүкіл энергияның жартысынан астамы олардың тотығуынан босап шығады. Көмірсулар тамақтарды (нан, қант кондитер бүйымдары) артық пайдалану семіруге экеп тірейді, өйткені бүл организмде майға айнала алады. Организмге енетін көмірсулардың эрбір артық 25 г 10 г май түзуіне себепші болатын есептеліп шығарылған. Семіруден қалыпты зат алмасуы бүзылады, бүлшық ет, атап

12

 

 

 

 

айтқанда, жүректің қызметі элсірейді, өйткені ішінара бүлшық ет ткані дэнекер май тканімен алмасады.

Ересек адам көмірсуларды белоктарға қарағанда тэулігіне 4-5есе артық, яғни орта есеппен алғанда 400-500 гр пайдалануы тиіс. Ауыр дене еңбек кезінде көмірсулардың тэуліктік нормасы 600-650 г дейін артады. Бастауыш мектеп жасындағы балалар үшін көмірсулар мөлшері тэулігіне шамамен 280-320 г, 11-15 жастағы балалар үшін 360-400 г жэне 15-18 жастағы жігіттер үшін 450 г болады.

Майлар да көмірсулар секілді энергия көзі болып табылады. Майлы көп, бірақ көмірсуы аз тамақтан организмде май жиналатыны, ал көмірсуы көп, майы аз тамақ май жиналуын күшейтетіні анықталған. Тамақ рационындағы майдың мөлшері белоктың мөлшерінен артпауы тиіс. Майдың көптігі бала организіміне ерекше зиянды.

Әр түрлі жастағы  адамдардың майға мүқтаждығы түрліше  болады. Бастауыш мектеп оқушылары  үшін ол тәулігіне 70-80 г, 11-15 жастағы  жігіттер үшін 95-100 г. болады. [3]

 

Витаминдердің маңызы

Кейбір заттар организмге негізінен тек ас арқылы келіп түседі де не пластикалық, не энергетикалық материал болып табылмайды, солай бола түрса да организмнің ойдағыдай өсу мен дамуы, яғни зат алмасу процесінің жүруі мүмкін емес. Бүл заттар витаминдер деп аталады.

Организмге витаминдердің жеткіліксіз түсуі-гиповитаминоз жэне тіптен түспеуі - авитаминоз жэне шамадан тыс артық болуы - гипервитаминоз, барлығы да организм үшін қолайлы емес. Витаминдер организмдегі процестерді тепе - теңдігін қамтамасыз ететін арнайы заттар болып табылады. Сонымен бірге, витаминдер жүқпалы аурулардың алдын алу мен емдеу үшін де керек, себебі олар фермент түзу процесіне қатысып, адам организмі биологиялық жүйесінің беріктігіне эсер етеді.

 

Организмдегі витаминдердің мөлшері сыртқы (экзогенді) ғана емес, ішкі (эндогенді) себептерге байланысты: Мәселен, организмдегі витаминдердің жарым- жартылай немесе толық білінуі, ішекте оларды сіңіру процесінің бүзылуы.

Мектеп оқушыларын тамақтандыруды үйымдастыру кезінде, аста витаминдерінің жеткілікті болуына, әсіресе, табиғи витаминдер - көкөніс, жемістер мен жидектердің жыл бойы үзілмеуіне көңіл бөлгне жөн.

Қазіргі кезде витаминдердің 40-тан астам түрлері белгілі. Олардың бірқатары суда ериді (В, С, Р), кейбір - майда ериді. [8]

Ортаңғы сынып оқушыларының тыныс алу жайындағы

әдеби деректер

Тыныс алу - үздіксіз жүретін биологиялық  процесс. Бүл сыртқы орта мен организм арасындағы газ алмасу; организм ортадан  оттегін қабылдайды, көмір қышқыл газы мен суды сыртқа шығарады. Организмдегі зат алмасу міндетті түрде оттегінің  қатысуы мен өтеді. Оттегі қатысуымен жүретін негізгі биохимиялық процестердің нэтижесінде организмге энергия пайда болады. Сондықтан да организм тіршілігі үшін оттегі қажет, өйткені оттексіз организмде зат алмасу мен тотығу процестері жүрмейді. Тотығу кезінде организмде пайда болған көмір қышқыл газы, су тағы да басқа заттар сыртқа шығарылып отырады. Газ алмасу организмде өкпеде жүреді. [4]

Тыныс алу организмде бір мезгілде өтетін, бір бірімен тығыз байланысқан  үш процестен түрады. Бүл сыртқы тыныс, ішкі тыныс алу және газдардың қанға өту процесі.

Ішкі тыныс алу - бүл тканьдер мен қандағы газдардың алмасуы  нәтижесінде тканьдер жаңа заттарды алып, қажет еместен арылады. Оны  осындай- ақ тканьдердің тыныс алуы деп те атайды.

14

 

Осылайша тыныс алу кезінде оттегін (өкпеден тканьдерге) жэне көмір қышқыл газын (кері бағытқа) тасымалдаушы қызметін атқарады. Бүл қызмет эритроциттердің құрамына енетін гемоглобинмен атқарылады. [8]

Дем алу және оның механизімі

Тыныс алу еттерінің негізгілерінен қабырға аралық, сыртқы қиғаш еттер, көк ет жиырылуы нэтижесінде көкірек қуысы кеңейіп, өкпеге тыныс жолы арқылы ауа кіреді. Тыныс алу еттері босаған кезде көкірек қуысы кішірейеді. Дем алу уақыты дкм шығару уақытынан қысқа. Көкірек қуысы тү_йық. Өкпе сыртқы жэне беткейлік плеврмен қоршалған. Ол екі плевра арасындағы тү_йық қуыста сүйықтық болады. Плевра аралық қуыстағы қысым атмосфералық қысымнан төмен. Сондықтан оны теріс қысым деп атайды.

Тыныс алу кезінде теріс қысым өседі дн, өкпенің пассивтік созылуын тудырады. Сондықтан өкпе альвеолаларына ауа кіреді. Көкірек еттері босағанда қабырғалары төмен түсіп диафрагма күмбезденіп көтеріледі. Көкірек көлемі кішірейіп өкпені сығады да, ауа сыртқа шығады. Тыныштық жағдайында ересек адамдар 1 минутта 16-20 рет дем алу қозғалыстарын жасайды. Жаттықпаған адамдарда жұмыс кезінде дем алу қозғалыстары жиілейді.

 

Тыныс ауасының құрамы

Атмосфералық, яғни дем алу ауасы қүрамында: оттегі 20,94% көмір қышқыл газы - 0,03%, азот 79,03% болады. Дем шығару ауасы 16,4% оттегінен, 4,1% көмір қышқыл газынан, 79,9% азоттан тұрады. [5]

Тыныс алудың жиілігі мен тереңдігі

15

 

 

 

 

 

Тыныс алудың жилігі кеуде клеткасының немесе қүрсақ еттердің бір минуттегі қозғалу саны бойынша анықтады жэне организмнің оттегіне физиологиялық қажеттілігіне тэуелді. Балаларда алмасу процесінің жоғары болуы нэтижесінде оттегіне қажеттілік ересек адамдармен салыстырғанда, біраз жоғары. Сондықтан тыныс алу жиілігі оларда жоғары болады. Дене еңбегі кезінде оттегінің тез жүмсалуы нәтижесінде тыныс алу жилігі де жоғарылайды. Балалардың жасы неғүрлым жғғары болса, оның тыныс алу жиілігі соғүрлым сирей түседі. Жаңа туған балада минутында 40-60 рет, төмендегі сынып оқушыларында 20-22, 12 жаста -18, ал жоғары сынып оқушыларында ересек адамдардың мөлшеріне жақындайды, яғни минутіне 16 рет.

Тыныс алу жиілігі үлдарда, қыздарға    қарағанда 8 жасқа дейін жоғары болады, ал жыныстық жетілу кезеңінің басталуына сай қыздарда тыныс алу жиілігі жас ерекшелікке байланысты. Әйелдер - мен тең жағдайда болатын ер адамдардың тыныс алуы біршама сирек, ол өкпе көлемінің мөлшеріне байланысты болуы мүмкін.

Тыныс алу жиілігі ой еңбегі күшейген кезде, эмоция күшті өзгеру кезінде, жүйке күйзелісі кезінде өзгеруі ықтимал.

¥йқы кезінде тыныс алу сирей түседі, себебі организм тыныштық жағдайда болғандықтан оның оттегіне мүқтаждығы аз болады.

Терең тыныс алу - организімнің сыртқы тыныс алу аппаратының қызметінің көрнекі көрсеткіштерінің бірі бүл - бір рет дем алған кезде өкпеге баратын ауаның мөлшері де осындай. Өкпеге ауа неғүрлым көп барса, дем алу соғүрлым терең болады. Ересек адамдарға қарағанда, балаларда дем алу үстіртін болады. Дем алу кезінде ересек адамның өкпесіне 500 мл   - ге жуық, төменгі сынып оқушыларында 250 мл - ге дейін, жоғары сынып оқушыларына 450мл   - ге жуық ауа барады. Осылай дем алу кезінде бала организімінің тканьдері оттегінің қажетті мөлшерімен қамтамасыз етіліп, дем алу қозғалыстары жиілей түседі. [3]

16

 

Өкпенің тіршілік сиымдылығы (Ө.Т.С.)

Тыныс алудың негізгі өкпенің тіршілік функциялық сипаты өкпенің тіршілік сиымдылығы болып саналады, яғни адамның алдын ала терең дем алып, дем шығару кезіндегі ауаның максималды дем көлемі. Өкпенің тіршілік сиымдылығы дем алу көлемінен жэне дем шығару резервті көлемінен түрады. Ал максималды дем шығарғаннан кейін де өкепеде ауа қалып қалады, ол қалдық ауа өкпенің тіршілік сиыдылығы спирометр қүралы арқылы анықталады.

Өкпенің тіршілік сыйымдылығы жас жоғарылаған сайын арта түседі. Сөйтіп, 7 жасар ер балалар 1400 мл болса, 9 жасар 1700, 11- жаста 2100, 14 жаста -2700 жэне 16 жаста 3200 мл қыз балаларда 100- ЗООмл тереңдеу болады. Өкпенің тіршілік сиымдылығы бойдың эрбір 5см өсуіне 400 мл жоғарлап отырады, организімнің тыныс алу түрі (тип) мен жаттығу дәрежесіне тәуелді болады.

Өкпенің тіршілік сиымдылығы жас кезінен бастап спорт ойындарымен шүғылданған адамдарда жоғары болады.

Тыныс алу түрлері

Тыныс алу кезіндегі көкірек клеткасы көлемнің өзгеру бағытына байланысты. Тыныс алу үш типке бөлінеді: көкірек, қүрсақ жэне аралас көкірек - қүрсақ. Жаңа туған балаларда қүрсақты тыныс алу типі байқалады. Олардың көкірек клеткасы түрақы дем алу жағдайымен байланысты. Өмірінің екінші жылының кезінде жату жағдайына ауысуына байланысты, тыныс алу көкірек типінен қүрсақ типіне ауысады. 3-7 жаста көкірек типті тыныс алу байқалады, ал 7-14 жаста жыныстық айырмашылықтары эсер ете бастайды. ¥л балаларда көпшілік жағдайда қүрсақ тіпті тыныс алу байқалса, қыздарда көкірек тіпті тыныс алу байқалады.

17

 

 

Газ алмасу

Балаларда зат алмасу сілтілік - қышқылдың тепе - теңдіктің реттелуі түрліше болуына байланысты. Мәселен, 5 жасар баланың дем шығару кезіндегі ауаның құрамында ересек адамдарме салыстырғанда, көмір қышқыл газы үш есе кемдеу.

Дем шығару кезідегі ауаның құрамында оттегінің біршама жоғары болуынан балаларда альвеолдардағы оттегінің қанға өтуі ересек адаммен салыстырғанда аз болады. Мәселен, 6 жасар балада өкпеде оттегінің пайдалану проценті (%) 3,3, ал 17 жаста 4,3.

6-7 жасар балалардың тыныс алу ауасының құрамында оттегі 6,5-8,5% болғаның өзінде 14 минуттен артық тыныс алуға шыдай алмайды. 10 жастағы балаларда оттегі 5,5-6,0% 11,5 минуттке дейін жетеді. Сөйтіп, 12-16 жастағы балаларда ересек адамдарға кейде оттегінің жеткіліксіз болуына төзімді келеді де, ауа оттегінің 5,0 -7,0% өзінде тек 9 минут тыныс алады.

Ал кейде 2200-3000 м биіктікте үзақ уақыт болған жағдайда жасөспірімдер мен қыздардың оттегінің жеткіліксіз болуына сезімталдғы ересек адамдарға қарағанда жоғары болады . Ондай әрекетінде, ересек адамдар мен 3-7 жас аралықтарындағы балаларға қарағанда едэуір өзгерістер байқалады. [1]

Дұрыс тыныс алу ережесі

Мү_рын арқылы тыныс алу гигиеналық түрғыдан дү_рыс. Өйткені ауа мүрын қуыс арқылы өткенде жылытылады, ылғалданады, басқа бөтен заттардың (микроб,шаң-тозаңнан ) тазартылады. Ал ауыз арқылы тыныс алу гигиеналық жағынан дұрыс емес, бүл кезде баланың бет сүйегі мен көкірек қаңқасы дұрыс өспейді, тез шаршайды, басы ауырады.

18

 

 

 

 

Тыныс алғанда,дем алумен дем шығарудың ырғағы дұрыс болу керек. Дүфыс тыныс алу ғана баланың ақыл- ой мен дене тәрбиесінің дүрыс дамуын қамтамасыз етеді. Дем алған кезде, тыныс алу орталығы қозады да, мидың басқа бөліктерінің қозғыштығы төмендейді, ал дем шығару кезінде керсінше. Міне, осыған сай ет тонусы дем алу қозғалыстары үстірт, ретсіз орындалады. Мүндай баланың организмнің дамуы нашар болады.

Тыныс алу гигиенасы

Балаларда бірінші күннен бастап дұрыс дем алуға баулу керек. Ол үшін олардың тыныс жолдарының тазалығын, көкірек клеткасының дүрыс дамуын қадалағау қажет. Көкірек клеткасы дүрыс дамуын қадағалу қажет. Көкірек клеткасы дүрыс қалыптасуы үшін балалар жеке басының гигиенасына сай ережелерді бү_лжытпай орындау керек. Тыныс алу мүшелерінің дүрыс дамуына олардың өлең айтуы мен көркем сөзді мэнерлеп оқуының да зор рөлі бар. Балалардың көкірек клеткасы мен көкіректің еркін қозғалуы үшін олар әнді айтқанда,өлең мен көркем сөздерді оқығанда түрып орындаған жөн.

Салқын ауада, далада, суықта, ылғал, эрі салқын бөлмелерде, серуен кезінде айқайлауға, дауыстап сөйлеуге болмайды, себебі бүл тыныс алу жолдарының қабынуын немесе басқа да ауруларға душар етеді.

Тыныс алу жолдарын түрлі қабыну ауруларын сақтау үшін ауыз қуысының тазалығын сақтау, ауру тістерді мезгілінде емдеуді үмытпаған жөн. [2]