Религия как форма культуры

     У гісторыі культуры асаблівае значэнне мела ўзнікненне трох сусветных рэлігій: будызму, хрысціянства і ісламу. Гэтыя  рэлігіі ўнеслі істотныя перамены ў  культуру, уступіўшы ў складанае  ўзаемадзеянне з рознымі яе элементамі і бакамі.

     Ва  ўзаемадзеянні з мастацтвам рэлігія звяртаецца да духоўнага жыцця чалавека па-свойму інтэрпрэтуе сэнс і мэты чалавечага быцця. Мастацтва і рэлігія адлюстроўвае свет у форме мастацкіх вобразаў, спасцігаюць ісціну ініцыятыўна, шляхам азарэння.

     Гістарычна  узаемадзеянне мастацтва і рэлігіі ажыццяўлялася наступным чынам. Для першабытнай культуры была характэрна нерасчлянёнасць грамадскай свядомасці, таму ў старажытнасці рэлігія, якая прадстаўляла сабой складанае перапляценне татэмізму, анімізму, фетышызму і магіі, была злітая з першабытным мастацтвам і мараллю, вагай месца яны з'яўляліся мастацкім адлюстраваннем прыроды, навакольнага чалавека, яго працоўнай дзейнасці. Спачатку, відавочна, з'явіўся танец, які ўяўляе сабой магічныя рухі цела, якія маюць на мэце задобрыць або запалохаць духаў. Затым нарадзілася музыка і мімічнае мастацтва. З эстэтычнай імітацыі працэсаў і вынікаў працы паступова развілося выяўленчае мастацтва, накіраванае на умілажаленне духаў.

     Велізарны ўплыў рэлігія аказала на антычную культуру, адным з элементаў якой з'явілася старажытнагрэчаская міфалогія. З міфаў мы даведаемся аб гістарычных падзеях таго часу, аб жыцці грамадства і яго праблемах. [2, с.24]

     Старажытнагрэцкія міфы паслужылі глебай для стварэння  антычнага тэатра. Правобразам тэатральных прадстаўленняў былі святкаванні ў гонар бога Дыяніса. Падчас свята выступалі хоры убраныя ў казіныя шкуры спевакоў, якія выконвалі асаблівыя гімны - дыфірамбы. З іх і ўзнікла пазней грэчаская трагедыя. З сельскіх свят з жартоўнымі песнямі і скокамі нарадзілася трагічная камедыя. Старажытнагрэчаская міфалогія аказала вялікі ўплыў на культуру многіх сучасных еўрапейскіх народаў. Да яе звярталіся Леанарда да Вінчы, Тыцыяна, Рубенс, Шэкспір. Моцарт і многія іншыя кампазітары, пісьменнікі і мастакі. [2, с.25]

     Біблейскія  міфы, у тым ліку міф аб Богачалавеку Ісусе Хрысце, былі самымі прыцягальнымі ў мастацтве. Жывапіс стагоддзямі жыў трактоўкамі каляд і хрышчэння Хрыста, тайнай вячэры, распяцця, уваскрашэння і ушэсця Ісуса. На палотнах Леанарда да Вінчы, Крамскога, Іванова Хрыстос прадстаўлены як вышэйшы ідэал Чалавека, як ідэал чысціні, любові і ўсёдаравання. Такая ж маральная дамінанта пераважае ў хрысціянскім іканапісе, фрэсках, храмавым мастацтве.

     Храм - гэта не толькі месца набажэнстваў, гэта - крэпасць, сімвал сілы і незалежнасці дзяржавы (горада), гістарычны помнік. Так, самая старажытная царква Ленінградскай вобласці - царква св. Георгія ў Старой Ладазе - была пабудавана ў гонар перамогі над шведамі, аблажылі Ладагу у 1164 годзе, і прысвечана святому Георгію, заступніку ратных спраў. Галоўны храм Пскова - Троіцкі сабор. Помнік зацвярджэння Кіеўскай дзяржавы, галоўны хрысціянскі храм Кіева - Сафійскі сабор, быў пабудаваны Яраславам Мудрым ў XI стагоддзі. У Сафійскім саборы была створана першая на Русі бібліятэка, вялося летапісанне.

     Такім чынам, храмы з'яўляліся культавымі будынкамі, мелі вялікае культурнае значэнне: у іх ўвасобілася гісторыя краіны, традыцыі і мастацкія густы  народа.

     Рэлігія з'яўлялася багатым, шматвяковым пластом  сусветнай культуры, аказала велізарны ўплыў на літаратуру. Яна пакінула свеце Веды, Біблію і Каран.

     Веды - гэта шырокі фонд ідэй, найкаштоўнейшая крыніца старажытнаіндыйскай філасофіі і розных ведаў. На глебе Ведаў ўзнікла і ўся найстаражытная індыйская культура, якая падарыла міру Махабхарата і Бхагавадгіту.

     Біблія  з'яўляецца помнікам старажытнаяўрэйскай  літаратуры (Стары запавет) і раннехрысціянскай  літаратуры (Новы запавет). У Бібліі знайшлі адлюстраванне жыццё  народаў Старажытнага Міжземнамор'я - войны, пагадненні, дзейнасць цароў і палкаводцаў, побыт і норавы таго часу. Таму Біблія з'яўляецца адным з найбуйнейшых помнікаў сусветнай культуры і літаратуры. [1, с.54]

     Каран ўключае ў сябе ісламскае вучэнне пра лёсы свету і чалавека, утрымлівае сход абрадавых і юрыдычных устаноў, павучальных апавяданняў і прытчаў. У Каране прадстаўлены старажытнаарабскія звычаі, арабская паэзія, фальклор.

     Роля  рэлігіі ў гісторыі сусветнай  культуры складалася не толькі ў тым, што яна дала чалавецтву «святыя» кнігі - крыніцы мудрасці, дабрыні  і творчага натхнення, але яна аказала немалы ўплыў на мастацкую літаратуру розных краін і народаў. [7, с18]

     У літаратуры XIX стагоддзя з'яўляюцца вобразы людзей хрысціянскага духу святасці: У Ф. М. Дастаеўскага - князь  Мышкін ў рамане «Ідыёт», Алёша і  Засіма ў «Братах Карамазавых»; у Л. Н. Талстога - Платон Каратаеў ў «Вайне і міры» . А. Блок у паэме «Дванаццаць» наперадзе ахоплены нянавісцю і гатовых на смерць людзей паставіў Хрыста, вобраз якога сімвалізуе надзею людзей на ачышчэнне і пакаянне хаця б калі-небудзь, у будучыні. Пазней Хрыстос з'явіўся ў рамане М. Булгакава «Майстар і Маргарыта» пад імем Іешуа, у Б. Пастэрнака - у «Доктару Жывага», у Ч. Айтматава - у «Пласе», у А. Дамброўскага - у «Факультэце непатрэбных рэчаў». [2, с.36]

     Калі  людзі губляюць духоўныя арыенціры, парывае з вечнымі каштоўнасцямі і пачынаюць жыць толькі імгненнымі праблемамі, клапоцячыся аб ежы, адзежы, жыллі, тады культура і грамадства непазбежна аказваецца ў крызісе. Так было на заходзе антычнасці, так было ў канцы XIX стагоддзя, так адбываецца і цяпер. Выхад з тупіку - у маральным адраджэнні людзей, якое заўсёды здзяйснялася на духоўнай, у тым ліку рэлігійнай аснове.

     Рэлігія была заўсёды сімвалам духоўнага  пошуку, служэння дабру і зацвярджэння хрысціянскай маралі. У той жа час  рэлігія суцяшае, супакойвае тых, каму самотна і дрэнна ў гэтым свеце, дае прыклады жыцця падзвіжнікаў царквы (Сяргей Раданежскі, Серафім Сароўскі, Ксенія Пецярбургская). Рэлігія непарыўна звязана з мараллю, аднак пры гэтым цалкам не варта рабіць выснову, што вернікі заўсёды былі маральнымі людзьмі, а атэісты - наадварот. Чалавек па сваёй прыродзе і добры, і злы, і выдатны, і жудасны. Усё залежыць ад таго, якім шляхам ён пойдзе. [2, с.37]

     У Бібліі гаворыцца, што для кожнага  чалавека заўсёды адкрыты два  шляхі: «шлях вечнага жыцця» - вузкі шлях і «шлях гібелі» - шырокі. Многія ідуць апошнім шляхам. Жаданне зацвердзіць сябе, ганарлівасць і ганарыстасць могуць прывесці да злачынстваў, што бліскуча прааналізаваў Ф. М. Дастаеўскі ў рамане «Злачынства і пакаранне» на прыкладзе лёсу Радзівона Раскольнікава. Вузкі шлях, «шлях жыцця» - гэта шлях духоўнага ўдасканалення, шлях духоўнай чысціні, унутранага спакою, шлях свету, праведнасці і пакаяння. Гэта складаны шлях, і нешматлікія яго знаходзяць.

     Маральныя ідэалы, годныя чалавека, былі падрабязна выкладзены Хрыстом у Нагорнай пропаведзі. Хрыстос апеляваў да вышэйшых матывах паводзін чалавека, да больш высокай ступені духоўнасці. У Нагорнай пропаведзі ён кажа не столькі аб справядлівасці, колькі любові.

     Першая  і галоўная запаведзь - аб любові да Бога, які сваёй пакутніцкай смерцю адкупіў грахі людзей, перамог усё нізкае і злое ў іх. Другая запаведзь - пра каханне да чалавека. Гэтыя дзве запаведзі звязаныя паміж сабой, таму што Бог вобразу і падабенству свойму. [2, с.38]

     Маральная дасканаласць патрабуе рашэння яшчэ больш складанай маральнай задачы: любіць не толькі блізкіх, але і ворагаў сваіх.

     Вельмі  дзіўным для слухачоў Нагорнай пропаведзі было наступнае. Раней лічылася, што  праведнасць узнагародзіць зямнымі  дабротамі, але Хрыстос нічога такога не абяцаў. Наадварот, ён казаў, што праведныя ў зямным жыцці будуць гнаныя і гаротнікі, таму што багацце не ў матэрыяльных рэчах, а ў духоўнасці.

     Чалавек заўсёды шукае вышэйшы сэнс жыцця, імкнецца да нечага вечнага, гарманічнага, выдатнага. Таму галоўнае ў пропаведзі Хрыста тое, што ён прыйшоў, каб у корані змяніць прыродны парадак існавання, абвясціў Царства Нябеснае, новы тып несмяротнага быцця. Яго неабходна актыўна набліжаць. Такім чынам, чытаючы Нагорную пропаведзь Хрыста, можна прыйсці да наступных высноў. Па-першае, неабходна пастаяннае маральнае самаўдасканаленне, адмова ад спакус і дробязяў зямнога жыцця. Гэта звышчалавечыя патрабаванні, яны супярэчаць прыродзе чалавека і ў той жа час заклікаюць яго імкнецца да ідэалу. Па-другое, маральнага самаўдасканалення самога па сабе, без актыўнага пераўтварэння матэрыяльнага свету не недастаткова. Неабходныя актыўныя пошукі новай духоўнай прыроды. Гэты кірунак чалавечай дзейнасці было глыбока развіта рускім рэлігійным мысляром-утапістаў Н. Ф. Фёдаравым (1828 - 1903) у яго "Філасофіі агульнай справы". Сваё вучэнне Фёдараў назваў актыўным хрысціянствам, выявіўшы ў вучэнні Хрыста «касмічны сэнс» - заклік да актыўнага пераўтварэння прыроднага смяротнага свету ў несмяротны, чароўны тып быцця. Ён спрабаваў спраектаваць рэальны мост ад зямлі да неба, ад натуральнага да звышнатуральнага. [2, с.42]

     У VI стагоддзі хрысціянства становіцца дзяржаўнай рэлігіяй і тым самым набывае статус «ахоўнай» ідэалогіі Рымскай імперыі. У гэтай якасці рэлігія падпарадкоўвала сабе і філасофію, і мастацтва, і мараль, і навуку. Рэлігійная вера, забяспечыўшы пэўную цэльнасць сярэднявечнай культуры, уяўляла сабой вышэйшую ісціну, з якой суадносіліся культурныя каштоўнасці. Па меры развіцця культуры мараль паступова пачынала аспрэчваць манаполію рэлігіі на рашэнне «вечных праблем» чалавечага быцця. Бо Бог думаўся адначасова не толькі як стваральнік усяго «існага», наяўнага свету, але і як творца «належнага», крыніца маральных каштоўнасцяў і нормаў, а гэта паставіла перад тэалогіяй праблему «апраўдання Бога». [2, с.66] 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

РЭЛІГІЯ ЯК ФЕНОМЕН КУЛЬТУРЫ  

     Магчыма, пытанні выклікае сама спроба разглядзець  рэлігію як феномен культуры. Ці не прысутнічае тут няяўная спроба выкарыстаць метадалогію марксісцка-ленінскага (альбо «навуковага») атэізму, які тлумачыў рэлігію як ператвораную форму грамадскай свядомасці і ілюзорную форму адлюстравання рэчаіснасці? Альбо ці няма тут нейкай прафанацыі (ад лац. profanatio — апаганенне святыні) рэлігіі, спробы растлумачыць яе толькі і менавіта як вынік культуратворчай дзейнасці чалавека? Такія пытанні ўзнікаюць перш за ўсё ў людзей веруючых. Безумоўна, для хрысціяніна фраза «рэлігія як феномен культуры» гучыць падазрона, а фраза «хрысціянства як феномен культуры» з’яўляецца поўным абсурдам (дарэчы, з апошняй ацэнкай я цалкам згодны). Каб пазбегнуць непаразуменняў, хацеў бы падкрэсліць, што я ўжываю тут не метафізічны (метафізіка разумеецца ў яе класічным сэнсе — як навука аб прынцыпах і пачатках быцця), але метадалагічны падыход. Такім чынам, сцвярджаецца не тое, што рэлігія па сваёй сутнасці з’яўляецца феноменам культуры, але што яе магчыма разглядаць таксама і як феномен культуры. Таксама, напрыклад, чалавек можа вывучацца з пункту погляду яго анатамічнай пабудовы, але нельга сказаць, што чалавек зводзіцца да структуры яго органаў. [5, с.10]

     Што мы разумеем пад культурай? Існуе  вельмі шмат самых разнастайных яе азначэнняў, некаторыя даследчыкі кажуць аб пяцістах і больш. Але ва ўсіх іх яна тлумачыцца як нешта створанае  чалавекам у супрацьпастаўленне прыродзе, якая існуе сама па сабе. Аб гэтым сведчыць і сама этымалогія слова (лац. cultura — апрацоўка, стварэнне, развіццё, шанаванне). Згодна з ёй, культура — гэта перш за ўсё вынік дзейнасці чалавека. Азначэнне, якое мы выкарыстаем у якасці рабочага будзе гучаць так: культура — гэта спецыфічны спосаб арганізацыі і развіцця чалавечай жыццядзейнысці, які прадстаўлены ў выніках матэрыяльнай і духоўнай працы, у сістэме сацыяльных норм і ўстаноў, у духоўных каштоўнасцях, у стаўленні людзей да прыроды, паміж сабой і да саміх сябе. Такім чынам, паўторымся, культура — гэта спосаб і вынік чалавечай жыццядзейнасці. Ці адносіцца гэта да рэлігіі? Ці можа яна разглядацца як спосаб і вынік чалавечай жыццядзейнасці? Каб адказаць на гэтае пытанне, трэба сказаць, што мы разумеем пад рэлігіяй. І тут справа не ў азначэннях, якіх вельмі шмат, звыш двухсот, а ў тым сэнсавым полі, у межах якога сфарміравалася паняцце «рэлігія». Сам тэрмін паходзіць з лацінскай мовы. Рымскі аратар і філосаф Цыцэрон (І ст да н.э.) выводзіў яго з дзеяслова «relegere» — «ісці назад», «вяртацца», «абдумываць», «баяцца» і характаразаваў рэлігію як богабаязненасць, страх і шанаванне багоў, руплівае абдумыванне ўсяго таго, што тычыцца гэтага шанавання. Хрысціянскій апалагет Лактацый (ІІІ – ІV стст.) — з дзеяслова « religare» — «звязваць», «яднаць» і лічыў, што яно азначае сувязь людзей з Богам праз набожнасць і шанаванне. У еўрапейскай культуры атрымала распаўсюджанне трактоўка Лактацыя. Адзін з Айцоў Царквы, святы Аўгусцін (IV ст.), тлумачыў рэлігію з пункту погляду этымалогіі самога тэрміна як «узнаўленне страчанай сувязі». [5, с.13]

     Трэба адзначыць чыста хрысціянскі  характар такога тлумачэння. Бо менавіта ў хрысціянстве ёсць палажэнне аб тым што калісьці існавала непасрэдная  сувязь чалавека з Богам, а потым з-за грахоў людзей яна была разарвана. Такім чынам, рэлігія — гэта вынік спроб чалавека ўзнавіць страчаную сувязь. Але ў дачыненні да іншых тыпаў вераванняў такая трактоўка не будзе адэкватнай. Напрыклад, ў будызме няма такога паняцця, што калісьці існавала непасрэдная сувязь чалавека з багамі, а потым яна была разарвана. Больш таго, у такім яго кірунку як тхеравада (хінаяна) наогул не прызнаецца рэальнае існаванне багоў, і няма з кім узнаўляць сувязь. Таму доўгі час «рэлігія» атаясамлівалася з «хрысціянствам», і іншыя тыпы вераванняў альбо наогул не разглядаліся як рэлігія, для іх абазначэння існаваў тэрмін «язычніцтва», альбо лічыліся несапраўднай, скажонай рэлігіяй. І толькі ў ХІХ ст. у сувязі з развіццём этнаграфічных і археалагічных даследаванняў узнікла патрэба выпрацаваць больш шырокае азначэнне рэлігіі, якое б охоплівала самыя розныя тыпы вераванняў. Зараз гэтых азначэнняў больш за двесце. Такая вялікая лічба абумоўлена, на наш погляд, дзвюма асноўнымі прычынамі: па-першае, складанасцю самога феномена, які мы азначаем паняццем «рэлігія», па-другое, тыпалагічнай разнастайнасццю тых з’яў, якія азначаюцца гэтым паняццем. Гэтым, дарэчы, абумоўлена цяжкасць дыялогу з прыхільнікамі так званых «нетрадыцыйных» рэлігій. Бо апошнія грунтуюцца на палажэннях, запазычаных з усходніх рэлігій (як правіла, індуізму і будызму), пабудаваных зусім на іншых, нязвыклых для прадстаўнікоў еўрапейскай культуры, прынцыпах. І адсюль, на мой погляд, асноўная крыніца непаразуменняў — размова проста ідзе на розных мовах.