Жанравая своеасаблівасць лірыкі Яўгеніі Янішчыц

                        Пяць  сыноў і пяць магіл...

[ 15, с. 12].

      Пазней  Я. Янішчыц гэты верш вылучыла для  друку ў “Анталогію беларускай паэзіі”, куды ўвайшлі лепшыя, па яе меркаванні, творы з усіх лірычных зборнікаў. Магчыма, на маю думку, лёс бабулі Паланеі стаў першым імпульсам ў звароце паэтэсы да трагічных аспектаў жыцця. Ад “Снежных грамніц”, з вершаў “Пра атаву напомніць прасіла...”, “Ля ложка хворай маці” пачынаецца фарміраванне арыентацыі новага тыпу –мэтаскіраванасць з унутранага на знешні свет, арганічна ўвабраўшы ў сябе адчуванне болю другога.

      Вершы-апавяданні пра жыццё маці сталі той тэмай, што ідзе ад душы, у якой пачуцці  гераіні раскрыліся найбольш шчыра, усхвалявана, празрыста-светла і чыста. Напрыклад, верш “Ля ложка хворай маці” (у ім з глыбокім разуменнем гаворыцца пра цяжар матчынай долі, за якою праглядвае тыповы лёс вясковай жанчыны ) быў адзначаны крытыкамі Д. Бугаёвым, Р. Бярозкіным, Я. Гарадніцкім як удалы ў сэнсавым вырашэнні: “...прыкметна трывожныя ноты гучаць у цудоўным вершы “Ля ложка хворай маці” з яго скразным, як рэфрэн, паўторам кожны раз крыху перайначанай споведзі, у якой эмацыянальнае напружанне, усё ўзмацняючыся, дасягае к канцу твора вялікай сілы” ( Дз. Бугаёў):

                        Мама!

                        Так мне рукі твае не балелі ніколі.

                        ...Мама!

                        Так ніколі твае не балелі мне ногі.

                        Мама!

                        Так ніколі тваё не шчымела  мне сэрца...

     [21, с.175].

      Болем адгукаецца ў сэрцы паэтэсы трагізм  лёсу маладых паэтаў М. Багдановіча  і М. Сурначова (вершы-прысвячэнні “Памяці М. Сурначова”, “Смерць Максіма Багдановіча”):

                        Русая Вера!

                        Сляза-Вераніка.

                        Зорка Венера

                        Да  шыбы прынікла.

                        Зорка Венера!

                        Чорны аловак,

                                          аркуш паперы.

                        Зорка Венера

                        Узышла  над магілай.

[ 21, с. 114].

      Такім чынам, маладая паэтэса кіравалася “святлом душы” у пошуках найбольш прымальнага і ўласцівага яе натуры кірунку самаразвіцця і самавызначэння. Адухоўленая акрыленасць, узвышаны палёт думкі і пачуцця, непасрэдна-светлае  жаданне з’яднацца з прыродай, а адсюль і з усім навакольным светам – на такіх патрэбах душы і розуму здзяйсняліся першыя паэтычныя адкрыцці Я. Яўгеніі Янішчыц. 

     “Дзень  вечаровы”(1974, у 1978 годзе зборнік адзначаны прэміяй Ленінскага камсамола Беларусі) – вобраз-аксюмаран, у якім рамантычная загадкавасць, стрыманая эмацыянальнасць перададзены мілагучнай мовай. Яднанне дня і вечара ў назве нагадвае дзве прыступкі на лесвіцы часу: саступаючы з адной (дня), за якой вера ў шчаслівае наканаванне, паэтэса ўзнімаецца на другую (вечар), якая патрабуе разумення і больш глыбокага асэнсавання праяў свету і чалавека. “Дзень вечаровы” адкрывае новы этап у творчасці Я. Янішчыц. Паэтэса ўпэўнена пазбягае самапаўтораў. У другім зборніку ярка акрэсліваюцца асноўныя напрамкі яе творчага сталення. І Радзіма, якая ў “Снежных грамніцах” выступае ў ролі маці-Беларусі, што “...за руку ўдалячынь павяла”, набывае больш канкрэтнае аблічча ў вобразе Палесся, той зямлі, “што волю мне дала і мову”, умацоўваецца асабістасць у адносінах да свету.

      Заўважу, што спецыфіка паэтычнага самавыражэння Я. Янішчыц у першых зборніках заснавана на лірычным мастацкім грунце. Яе лірычнае, мяккае слова не набыло публіцыстычнага напалу і выкрывальнай энергетыкі, гэтыя якасці аўтарскага самараскрыцця з’явяцца ў апошняй паэме (“Зорная паэма”). А ўшчуванні не набылі палымянага пратэсту супраць несправядлівасці светабудовы і не перараслі ў заклікі да прамога дзеяння. Гэта таленту Янішчыц не патрабуецца, у такой іпастасі яна чужая. Можа, таму і не імкнецца пазбаўляцца паэтэса дэкламацыйнасці і пафаснасці ў шчырых прызнаннях вечнага служэння Радзіме, якраз у ім – грамадзянская веліч паэтэсы, якая і ў паэтычнай палымянасці простая, шчырая, нязмушаная і застаецца сабой:

                        Ёсць  міг такі,

                        Калі  не страх памерці,

                        А страх –

                        Цябе  сабой не засланіць...

      Ёй  не трэба было абжываць ролю вернай дачкі сваёй радзімы, гераіня  Я.Янішчыц ёю была. Радзіма для паэтэсы – усеагульны сімвал праўды, бездакорнасці.

      Жанравая  палітра вершаў зборніка “Дзень вечаровы”  ахоплівае творы рознага ідэйна-тэматычнага выражэння і стылістычнага афармлення. На змену пафаснасці выказаных думак раптам прыходзіць філасофская разважлівасць, узнімаюцца адвечныя пытанні быцця: “Хто я ў лясах тваіх, // Радзіма, // Радзіма, // Хто я ў палях?”Пытанні ўнутранага парадку адыходзяць на другі план, калі ўзнікае філасофская праблема асэнсавання свайго месца сярод іншых людзей. Янішчыц таксама адчувае сябе чужой і ў іншым прыродна-быццёвым асяроддзі, акрамя роднага Палесся. У паэзіі яе радзіма – дамінантны, у адносінах да альтэрнатыўных іншых, кантэкст чалавечага існавання. І прырода – аўра чыстага асяроддзя (вершы “Заві... Ужо цяпер не важна...”, “Зіма. Снягі. Мяцелі...”, “Сані, сані...” і інш.).

     Прыём персаналізацыі ў вершы “ Я вярнуся туды...” надае вобразу песні рысы жывой істоты. Песня – сімвалічная структура душэўнага стану паэтэсы, у якой вылучаюцца свае ўзроўні і семантычная напоўненасць. Удала сказанае слова выклікае геданістычную асалоду. Увогуле, вершы, прысвечаныя тэме паэта і паэзіі, у Я. Янішчыц адрозніваюцца ад твораў іншых аўтараў тым, што яна ўмее перадаць тонкія нюансы свайго настрою: “Прывяла песня на губах // Ці не таму, што знала страты?”. А калі душа радуецца, цвіце: “Ох, вясёлая песня мая празвініць // Серабрынкай-расой над зацішшам імшастым...” Шчасце творчасці адбіваецца ў вобразах песні аўтаркі, якія гавораць.

     Узнікае верш “Рамяство”, што нарадзіўся з  творчага супрацьдзеяння, як нараджаюцца  ўчынкі або пачуцці паэтэсы. Тэхніка  пісьма – складаны і адказны працэс, адваротны бок творчага гарэння:

                       Аддадзеная  доўгу аднаму – 

                       Паспець бы ў ночы выпрасіць  чарніла,

                       Якому легчы на паперу так,

                       Каб стаць на месца  кожнаму шматкроп’ю

                       І даўняя з гартані  немата

                       Пералілася  ў музыку і крокі.

[17, с.121]

     Паэтэса не толькі абазначае сутнасць праблемы “паэт-паэзія”, а і імкнецца зафіксаваць трансфармацыю слова з ірэальнага стану ў рэальны, з небыцця – у быццё твора.

     Таксама вельмі істотна адзначыць у “Дні вечаровым” і пэўнае імкненне Янішчыц  да новых для яе творчасці, рэдкіх для беларускай паэзіі ўвогуле жанравых форм лірыкі. Маюцца на ўвазе невялікія рубаі. Яны цікавыя перш за ўсё тым, што ў фармальна-выяўленчых адносінах, гэтая звыклая для літаратур Усходу і запазычаная ад іх жанравая разнавіднасць лірычнай паэзіі можа натуральна гучаць і па-беларуску. Зрэшты асобныя рубаі ўражваюць і сваёй змястоўнасцю, глыбінёй пачуцця:

                       Садралі белую кару

                       З бярозкі юнай не ў  пару.

                       Здаецца мне, што не бяроста,

                       А я у полымі гару. 

     Паэтычнае асэнсаванне жыцця  і асабовая праблематыка

     (патрыятычная  і грамадзянская лірыка) 

     Новае аблічча атрымала муза Яўгеніі Янішчыц  у зборніку “Ясельда”, хаця асноўныя прыхільнасці натхнёнай душы засталіся ранейшыя. Любімай тэмай і тут выступае роднае Палессе (патрыятычная лірыка). Паэтэса звяртаецца да Палесся як да зямлі, што ўзгадавала фізічна, узнясла духоўна і дала талент.

     Напрыклад, верш “Вёска”: лірычная гераіня паходзіць з вёскі і выхавана ёю ж, таму ў ёй вельмі моцная ўнутраная повязь з вясковым укладам жыцця, глыбінная каранёвая сувязь з зямлёю:

                       Да  цябе не з ціхім жалем, вёска,

                       Еду не тады, калі баліць.

                       Да  цябе – той вечнаю бярозкай,

                       Што ніхто не змог перасадзіць.

     [ 17, с.66].

     Я заўважыла, што эпітэт “вечны” становіцца своеасаблівым рэфрэнам у творчасці Я. Янішчыц: у ім вера ў стабільную мэтазгоднасць, жыццёвую неўміручасць вясковых каштоўнасцей, а галоўнае, у сваю ( і лірычнай гераіні), ад вёскі, выверанасць і правільнасць абранага шляху:

                       Я думаю, лёсам мне  дадзена многа,

                       І многае, праўда, і не лёс падарыў;

                       Вось  гэтую вечную ў  вёску дарогу

                       І тую бярозку як памяць між ніў.

(“За  дзень пехаты прытаміліся ногі...”)  [17, с. 122].

     Як  бачна, праз мастацкую дэталь робіцца  акцэнт на тых сімвалічна вечных з’явах рэчаіснасці, якія неабходны чалавеку на працягу ўсяго жыцця. Вернымі спадарожнікамі паэтэсы становяцца народна-песенныя сімвалы ракі, перавозу, кладкі,, што традыцыйна абазначаюць нейкі важны рубеж лёсу. Так, рака Ясельда выступае крыніцай духоўнай і душэўнай падтрымкі, у размове з ёю правяраюцца на сапраўднасць каштоўнасці асабістага жыцця. Рака стала ўвасабленнем прыроднай мудрасці, яснасці і праматы, гармоніі і хараства, таму пры сустрэчы з ёю душа напаўняецца вясной, з’яўляецца ўнутраная раўнавага і ўпэўненасць у думках, якія заўсёды ўзнікаюць пры судакрананні з вечным, сапраўдным:

                       Калі  ж душа зліваецца  з ракою – 

                       Няма  тады спадманнага  спакою – 

                       Ёсць  ціхіх думак вольны веснаход.

     (“Вось так –  з адкрытым небам – заначую...”)  [17, с. 5].

     Таму  і назва зборніка мае выразны  сімвалічны сэнс.

     У “Ясельдзе” выразна адлюстравалася тая акалічнасць, што маральна-этычныя каштоўнасці народнага жыцця, роднага свету Палесся з’яўляюцца галоўнымі арыенцірамі паэтэсы і яе лірычнага героя. Так, у вершы “Ты вучыла мяне сеяць жыта і лён” Я. Янішчыц піша:

                 Мама, сею не жыта я, сею  не лён.

                 Але з лёну і жыта я  словы складаю.

                 І калі углядаюся ў  парасткі дзён – 

                 Чую крокі твае. І свае вямяраю.(патрыятычная лірыка).

     [ 17, с. 75].

     Жыта, бяроза, сцяжына, зоры выступаюць вечнымі, нязменнымі катэгорыямі быцця і  маюць у творах эстэтычнае значэнне.