Инновацияның экономикалық мəні, түрлері, инфрақұрылымы

Әдетте инновациялық инфрақұрылымның мынадай жүйелік буындарын бөліп көрсетуге болады:

өндірісті–технологиялық: технопарктер, инновациялы–технологиялық орталықтар, бизнес–инкубаторлар және т.б.;

қаржылық: қорлардың әртүрлі  типтері–бюджеттік, венчурлік, қамсыздандыру, инвестициялық;

ақпараттық: орталық–талдау, статистикалық, ақпараттық және т.б.;

кадрлық: дайындау, қайта  дайындау, оқу мекемелері (әсіресе  инновациялық менеджмент саласынан), технологиялық  аудит, маркетинг және т.б.

Бәсекеге қабілеттілік мәселелерін шешу үшін Қазақстанда  көп деңгейлі инновациялық инфрақұрылымның қалыптасуы қарастырылған. Оған мыналар жатады:

білім-инновациялық кешендер  – жоғары оқу орындары, ғылыми–зерттеу институттары, ғылыми орталықтар, оқытатын компаниялар. Бұлардың бәрі білікті кадрлар дайындау мен жаңа ой–пікірлер ұсынады;

бизнес-технологиялық  кешендер – жаңа ғылыми пікірлерді өндіріске енгізу мен жаңа тауарларды әзірлеумен айналысады;

қолдаушы кешендер.

Инновациялық қызметті қолдау және қаржыландыру, маркетинг, көрме жұмыстары, интеллектуалды меншіктерді қорғау мәселелерімен шұғылданатын құрылымдар кіреді.

Инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыру үшін жоғарыда келтірілген  жағдайлар міндетті түрде қажет.  Олардың барлығының жиынтығы аймақтық инновация жүйесін құрайды.

Инновациялық үрдістерге мынадай ерекшеліктер тән:

әрдеңгейдегі қатысушылардың болуы;

қатысушылардың қызығушылықтарының жүйелілігі және келісімділігі;

шығындар мен нәтиже арасында уақыттық, кеңістік, құндылық бөлшек болуы;

болжамдық сипат;

экономикалық және әлеуметтік мән.

Инновациялық үрдістерде қатысушылар ретінде макро-, мезо- және микродеңгейлерде әртүрлі экономикалық субъектілер бар: мемлекет; корпоративтік құрылымдар; кәсіпорындар; академиялық; салалық; ғылыми зерттеу орындары.

Инновациялық инфрақұрылымның  субъектілерінің жұмысы бас кезінде  инновациялық кәсіпорындардың қызметіне  тиісті жағдай жасау, жоғары технологиялар  және оларды өндіріс аясында іс жүзінде  пайдалану.

Қазақстан республикасының  экономикасына байланысты технопарктердің үш үлгісін пайдалану орынды: ұлттық технопарктер; аймақтық инновациялық орталықтар; жоғары технологиялық аумақтар.

Ұлттық технопарктер республикалық бюджеттің қаржысына  құрылады. Олардың ерекшіліктері  болып мыналар саналады:

ғылыми–зерттеу мекеменің негізінде белгілі мамандандыруды құру;

нақтылы ғылыми бағыттарды дамыту;

отандық ғылыми жетістіктерді  пайдалану;

жаңадан өндірілген өнімдердің күрделі дәрежелігі.

Ұлттық технопарктерді құру мақсаты отандық ғылыми–техникалық әуелетті толық пайдаланып өз аясына тарту.

Аймақтық инновациялық орталықтардың инфрақұрылымның  элементі ретінде ерекшеліктері  төмендегідей:

бір инновациялық орталықтың шеңберінде әртүрлі ғылыми бағыттарды дамыту;

орталықтарды жеке аймақтық ғылыми–зерттеу кешенінің негізінде құру;

қызмет нысанасы жеке аймақтық ресурстары мен қажеттілігіне сүйенеді.

Қазақстанда жоғары технологиялық  аумақтарды құрудың алдынғы себептері:

ұтымды географиялық орналасуы;

өндірістік инфрақұрылымының жеткілікті деңгейде дамуы;

бай минералдық ресурстардың барлығы;

экономикалық және саясаттық тұрақтылық.

Ұлттық инновациялық жүйенің дамуы барлық компоненттердің  болғанын қажет етеді.

Инновациялық жүйеге бірнеше инфрақұрылымдар кіреді:

мемлекеттік ғылыми ұйымдар  – ұлттық ғылыми орталықтар, ғылыми-зерттеу  институттары, жоғары оқу орындары, жобалау институттары;

ұлттық компаниялар, күрделі  кәсіпорындар жанындағы ғылыми ұйымдар;

меншік ғылыми–зертту және жобалау институттары;

ғылыми зерттеулермен  айналысатын шағын және орта кәсіпкерлік;

ғылыми кадрлар және жеке өнертапқыштар;

материалдық–техникалық база.

Тиімді инновациялық жұмыс мүмкін егерде мынадай функциялар атқарылса:

көпдеңгейлі инновациялық инфрақұрылым (өндірістік, ақпараттық, білім беру) инновациялық қызметті іске асыру үшін тиісті жағдай жасалса;

қаржылық инфрақұрылым инновациялық  жүйенің негізгі  элементерін қаржыландырумен қамтамасыз етілсе.

Сонымен инновацияның құрылымы келесідей: технопарктер, технологиялық инкубаторлар жəне инновациялық орталықтар.

Технопарктер дегеніміз  – ғылымды, білімді  жəне өндірісті территориялық жағынан біріктірудің капиталистік елдердегі жаңа, бірақ қазірдің өзінде кеңінен таралған тиімді нысаны, ол ғылыми–техникалық талдамалардың жəне жаңа технологияның өндірісіне жедел енгізілуіне септігін тигізеді. Жақсы жарақтандырылған ақпараттық – эксперименттік базасы құрылған жəне білікті кадрлар жоғары дəрежеде шоғырланған жағдайда жұмыс істейтін ғылыми, конструкторлық жəне өндірістік бөлімшелердің бірлестігі болып табылады.

Технологиялық инкубатор – ғылыми ұйымдардың, инновациялық кəсіпорындардың, жоғары оқу орындары жəне шағын кəсіпкерлік субъектілерінің əлеуетін бір ортаға біріктіруге мүмкіндік береді.

Инновациялық орталық – конструкторлық–технологиялық  жаңалықтарды жетілдіру мен өндірістерді дайындауға, бəсекеге қабілетті ғылымды қажетсінетін өнімдерді жəне жоғары технологияларды əзірлеу кезінде инновациялық кəсіпорындарды өндірістік–технологиялық қолдауға жəне бұл құрылымдардың ғылыми–техникалық əзірленімдерді жəне маркетингті, жарнамалық жəне көрме қызметін, патенттік – лицензиялық жұмысты жəне интеллектуалдық меншікті қорғауды қоса алғанда, жергілікті жəне шетелдік нарықтарға ғылымды қажетсінетін өнімдерді жылжыту үшін құрылған инфрақұрылымдар [5].

Сонымен инновация –  инновациялық үрдістерді ғана емес, тауарларды өткізу нарықтарын маркетингтік зерттеу, сонымен қатар ақпараттық, консалтингтік, əлеуметтік жəне басқа қызметтерге  деген жаңа зерттеудің нəтижелерін енгізетін техникалық, технологиялық жəне ұйымдық жаңалықтарды құрастыру мен тəжірибелік меңгеру сферасы.

Инновациялар бірігіп  инновациялық жүйені құрайды. Инновациялық жүйе əр алуан қатынастардың – фирмалардың, жаңа білім жасаушылардың технологиялық жəне аналитикалық орталықтардың кешенді үлгісі. Осы орайда зерттеудің негізін қалаушы ретінде өткен ғасырдың 80–ші жылдарының соңында жаңа заманға сай білімдерді жасауға, сақтауға, таратуға, оларды халық тұтынатын жаңа технологияларға, өнімдерге, қызметтерге түрлендіруге қатысушы экономикалық субъектілер мен қоғамдық ұйымдардың күрделі жүйесі ретінде инновациялық жүйе ұғымын енгізуші ретінде К.Фридманды айтуға болады.  Лундвал мен Нельсонның классикалық анықтамаларына сəйкес инновациялар дегеніміз – бір–бірімен көптеген күрделі байланыстар арқылы біріккен жүйе болып табылады [79].

Инновациялық қызметті басқару жүйелерін, тиімді құрылымдар мен институционалдық формаларды əзірлеу  мен дамыту, оларды мемлекеттік қолдау Қазақстанның əлемдік нарыққа өту, ғылымды қажетсінетін тауарларды өндіру мен өткізудің негізгі шарты болып табылады. Алайда ҚР–ның Индустриялық – инновациялық дамуының 2003-2015 жырдарға арналған стратегиясында [17] қазіргі кезде инновациялық инфрақұрылым субъектілері қажетті деңгейде жұмыстарын атқармайтыны жəне Ұлттық инновациялық жүйенің (ҰИЖ) қатысушылары үшін керекті қызметті көрсетпейтініне баса назар аударылып отыр.

Бұл жерде ең негізгі  кемшілік – инновациялық инфрақұрылымда жүйеліліктің жəне негізгі элементтерінің құрылымдығының болмауы.

Отандық ғылымда инновациялық инфрақұрылымның экономиканың дамуына  əсер ету деңгейін зерттеу жөніндегі  материалдар тапшы. Негізінен көптеген зерттеушілер келесі жағдайларды түсіндіре алмайды: ҰИЖ–нің құрылуына жəне тұрақтануына қандай факторлар жағымды əсер етеді, ал қандайлары жағымсыз əсер етеді. ҚР–ның 2006 жылдың 23 наурызындағы №135–ІІІ–ҚР3 «Инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы»

Заңының 15 бабына сəйкес «инновациялық инфрақұрылым» дегеніміз  – ҚР инновациялық қызметінің маманданған субъектілерінің өзара іс–əрекет жүйесі [17]. «Инфрақұрылым» ұғымын [латынның infra– асты, structura – құрылым]  ғалымдар өткен ғасырдың 40–шы жылдарында қолданыла бастады, яғни ол нарық субъектілерінің тиімді  жұмыс жасауына қолайлы орта туғызу дегенді білдіреді. Заңда көрсетілгендей, инновациялық қызметтің мамандандырылған субъектілері – технологиялық бизнес–инкубатор, технологиялық парк, инновациялық қор.

Инновациялық жүйені қалыптастырудың бастапқы сатысында  инновациялық кəсіпкерлікті дамытуда мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі елімізде технологиялық бизнес–инкубаторлар жүйесін құру болып табылады.

Технологиялық бизнес–инкубатор өз бетінше дербес бірлік ретінде, сондай–ақ технопарктің бөлігі ретінде жұмыс істей алады. Яғни технологиялық бизнес– инкубатор дегеніміз – инновацияларды құру, қорғау құжаттарын алуға өтініштерді рəсімдеу жəне инновациялық жобаны дайындау үшін жеке жəне заңды тұлғаларға ұйымдық-құқықтық ақпараттың жəне өзге де қызметтерді ұсынуды жүзеге асыратын заңды тұлға.

Инновациялық қор – инновациялық жобалар мен инфрақұрылымдарды жəне инновацияның қызмет көрсету сферасында қаржыландыру арқылы инновациялық қызметтің дамуына көмектесетін заңды тұлға.

Сонымен қатар ҚР-ның 09.07.2001 №225-2 «Ғылым туралы» Заңының 1 бабында [12] инновацияның келесі мамандандырылған субъектілеріне анықтама берілген:

Технопарк дегеніміз – негізгі қызметі инновациялық жобаларды іске асыру үшін қажетті жұмыстар мен қызметтерді ұсыну болып табылатын біртұтас материалдық – техникалық кешенге меншік құқығы бар заңды тұлға.

Технопарктер əлемдік  тəжірибеге сəйкес 3 түрге бөлінеді:

американдық;

жапондық;

аралас.

Технополис – бұл қаланың немесе аймақтың өмірін қамтамасыз ететін технопарктер, инкубаторлар жəне құрылымдар кешені. Яғни, басқаша айтқанда, технополис жекелеген аймақ немесе қала негізінде құрылған жəне сол аймақтың өмірлік қызметін қамтамасыз ететін дамыған инфрақұрылымы бар ғылыми өндірістік кешенді білдіреді.

ҚР-ның Индустриялық–инновациялық стратегиясында мамандандырылған субъектілердің өзгеше тізімі берілген:

ұлттық технологиялық  парктер;

аймақтық технологиялық  парктер;

технологиялық бизнес–инкубаторлар;

ғылыми қалашықтар.

Инновациялық инфрақұрылым 8 элементтен тұрады (сурет 1.1). Олардың

ең маңыздысы қаржы  инфрақұрылымы болып тыбылыды. Өз алдына қаржы

инфрақұрылымы келесі элементтерден  тұрады:

мемлекеттік даму институттары;

венчурлық қорлар;

кəсіпорындар;

жеке кəсіпкерлер;

екінші деңгейдегі банктер.

Дүние жүзінде жаһандану  үрдісінің күрделенуіне байланысты бәсекеге қабілетті экономиканы  қалыптастыруда әрбір мемлекет өзінің ұлттық инновациялық жүйесі мен инновациялық инфрақұрылымынын дамытуға басымдық беріп отыр. Өйткені ұлттық экономикасы қалыптасқан және дамыған елдердің тәжірибелеріне сүйенсек, олардың жеткен жоғары жетістіктеріне   инновациялық инфрақұрылымның оңды әсер еткенін байқаймыз. Олардың әлемдік нарықтағы үлесі де қомақты. Сондықтан да, дамыған елдердің қатарына кіруге талпыныс білдіріп отырған Қазақстанның өзінің мүмкіндіктері мен стратегиялық мақсаттарына сай ұлттық инновациялық жүйесі мен инфрақұрылымын дамыту өзекті мәселе болып отыр.

 

Сурет 1.1 – Инновациялық инфрақұрылым элементтері

 

 Әлемдік экономиканың қарқындап дамуы –  адами және интеллектуалдық ресурстардың нәтижелі еңбегінің жемісі екені белгілі. Қазіргі заман талабына сай дамыған елдерде тиімді әзірлемелер жүйесі және түрлі қызмет сфераларына жаңа технологиялық шешімдерді енгізуге негізделген инновациялық экономикаға өту үрдісі байқалады. Сонымен бірге, табиғи ресурстардың молдығын пайдалану маңызды болған дәуір өтіп барады, оның орнына экономиканың технологиялық тұрғыдан дамуын тездету, үдету мақсатында тиімді тетіктерді қолдану мүмкіншілігі үлкен мәнге ие болып отыр. Арзан, сапасы төмен еңбекке негізделген өндіріс кезеңі аяқталуда. Дәл қазіргі қоғам – адамның интеллектуалдық ресурстарына, оның инновацияларды қабылдауы мен жүзеге асыру қабілетіне негізделген қоғам болып қалыптасуда.

 Өнеркәсібі жан–жақты дамыған елдер индустриялдық әлеуеті қалыптасқан топқа кіреді. Дәл осы топ құрамына кірудің арнайы ережемен белгілемеген шарттары да бар. Солардың қатарына, өнеркәсіптік өнімнің жылдан-жылға артуы, тек оның көлемінің ғана емес, сапалық және ассортименттік құрамының да көбейуі, шикізаттық сектордың жалпы экономикадағы үлесінің қысқаруы сияқты және басқа да көрсеткіштер бойынша нәтижелі болу жатады. Мұның барлығы да инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыру мәселесіне жете мән беріп, оны мемлекеттің арнайы стратегиялық мақсаттарының бірі етіп белгілеуді міндеттейді.

Инновациялық инфрақұрылым – ғылыми идеяның өндірісте қолдау тауып, нақты өнім, қызмет, жұмыс түрінде көрініс табуына дейінгі барлық кезеңдерді қамтитын іс-шаралардың жүруіне ыңғайлы жағдай жасайтын, қажетті жұмыстар мен қызметтерді орындайтын ұйымдар жиынтығынан тұрады.