Порттар. Батырмалар. Шамдар. Порттар

      16-шы  сурет

      Кэш-жадымен  қамтамасыздандырылған жүйелерде оперативті жадыға қарасты әрбір төну келесі алгоритмге сәйкес орындалады:

1. қажетті деректер кеэш-жадыда қалғандығын анықтау мақсатында кэш-жаны құрамы қарастырылады; кэш-жады бағдарланушы емес, сондықтан да қажетті деректердің іздестірілуі құрамы бойынша - "оперативті жадыда мекен-жай" мағыналы тізбегінен іздестіріледі.
2. Егер де деректер кэш-жадыда анықтала жатса, онда олар оқылып, нәтиіже процессорға бағдарланады.
3. Егер қажетті деректер анықталмаса, онда олар мекен-жай көрсеткіштерімен бірге оперативті жадыдан кэш-жадыға көшіріледі де, сұранысты орындау нәтижесі процессорға бағдарланады. Деректер көшірілімін жасау барысында кэш-жадыда бос орын анықталмаса, онда соңғы уақыт аралығындағы төну аз болған деректер  кеш-жадыдан шегеріледі. Егер деректер кэш-жадыда орнығу барысында модицикатталған болса, онда олар бірден оперативті жадыға жөнелдіріледі. Ал егер жоғарыда аталған деректер модификатталған болмаса, онда олардың кэш-жадыдағы орны босағандеп жарияланады.Тәжірибе жүзінде кэш-жадыға тек төну болған жалғыз ғана бөлшек емес, бүтін бөлшектер блогы жазылады. Бұл өз кезегінде "кэшке түсу", яғни кэш-жадыда қажетті деректердің болуын қамтамасыз етеді. 

      Жоғарыаталып  өткен пайымдаулардың барлығы, сондай-ақ оперативті жады мен кэш-жады іспеттес есте сақтау құрылғылары үшін де әділетті келеді. Бұл жағдайда дискіде орныққан деректерге қол жеткізудің орташа уақыты қысқарып, кэш-жады рөлін оперативті жадыдағы буфер орындап отырады.  
 

    ТЖҚ микросхемасы мен BIOS жүйесі.

    Компьютерді қосқан кезде оның жедел жадында ештеңе – деректер де, бағдарламалар да болмайды. Бірақ процессорға әуелі алғашқы қосу кезеңінен кейін командалар керек. Ал жедел жады әзірге бос болғандықтан одан басқару жүрмейді, процессор ТЖҚ-ға қатынасады. ТЖҚ компьютер өшіп тұрғанда да ақпаратты ұзақ уақыт сақтай алады. ТЖҚ-дағы бағдарламалар компьютерді дайындау кезінде жазылады. 

    ТЖҚ-ға кіретін бағдарламалар комплекті  енгізу шығару базалық жүйесін (BIOS – Basic input output system) құрады.

    Бұл пакеттік бағдарламалардың міндеті  – компьютерлік жүйенің жұмысқа қабілетілігін тексеру және пернетақтамен, монитормен, дискілермен өзара байланысын қамтамасыз ету.Компьютердi қосқан кезде оның ішкі жадысында ештеңе жоқ- деректер де, бағдарламалар да, өйткенi оперативті жады ұяшықтардың секундтың жүзден бiр бөлiгiндей зарядынсыз ештеңе сақтай алмайды, бiрақ компьютерді қоса салған сәттен бастап процессорға бұйрықтар керек.                                                          Сондықтан, қосылған сәттен кейiн процессордың адрестiк шинасынан бастапқы адрес шығады. Процессор қойылған адрес бойынша өзiнiң алғашқы командасына оралады да, өзiнiң бағдарламаларымен жұмыс iстеудi бастайды.                              Iшiнде әзiрше еш нәрсе жоқ оперативті жады алғашқы адреске сiлтей алмайды. Ол басқа тұрақты жадыға сiлтейдi. Тұрақты жадының микросхемасы компьютер сөніп тұрған кезде де ұзақ уақыт бойы ақпаратты сақтай алады. Тұрақты жадыдағы бағдарламаларды қорғалған. Оларды онда микросхеманы дайындағанда жазады.                                                                                                                          Тұрақты жадыдағы бағдарламалар негізгі оқу/жазу жүйесін құрайды (BIOS- Basic Input/Output System). Бұл  бағдарламалар жиынының негiзгi мақсаты компьютердің сыртқы құрылғылармен жұмыс iстеу мүмкiндiгiн, оның пернелiк тақтамен, монитормен, қатты  және жұмсақ дискiлермен дұрыс жұмыс iстеуiн қамтамасыз етедi. BIOS – қа кiретiн бағдарламалар бiзге компьютердiң қосылуымен бiрге көрінетін экрандағы диагностикалық мәлiметтердi қарауды және пернелiк тақтаның көмегiмен қосылуға араласуға мүмкiндiк бередi. Жоғарыда бiз пернелiк тақта сияқты стандартты құрылғылардың жұмысы BIOS – қа кiретiн бағдарламалардың көмегiмен жүзеге асырылатынын көрдiк, бiрақ ондай нәрселермен барлық мүмкiн құрылғылармен жұмыс iстеудi қамтамасыз етуге болмайды. Мысалы BIOS - ты дайындаушылар бiздiң қатты дискiлер мен кейбір жұмсақ дискiлердiң параметрлерi туралы ештеңе бiлмейдi, оларға кездейсоқ есептеуiш жүйенiң құрамы мен қасиеттерi туралы еш нәрсе де белгiсiз. Басқа құрылғымен жұмысты бастау үшiн BIOS – тың құрамына кiретiн бағдарламалар керектi шамаларды қайдан табуға болатынын бiлуi тиiс. Белгiлi себептермен оларды оперативті жадыда да, тұрақты жадыда да сақтауға болмайды.

Қатты диск.

Қатты диск –  бағдарламалар мен деректердi сақтауға арналғаннегiзгi құрылғы. Бұл сырты жабылған, өте жоғары жылдамдықпен айналатын бiрнеше магнит дискілер жиынтығы. Бұл дискiнiң кәдiмгi жұмсақ дискiдей екi жағы емес, 2n – жағы бар. n – топтағы бiрнеше дискiлер саны. (17-ші сурет)                             Әрбiр жағында деректердi жазумен оқуға арналған бастиек орналасқан. Қатты дискiнiң жұмысын арнайы логикалық аппарат – қатты дискiнi тексерушi құрылғы басқарады. Қазiргi уақытта оның жұмысын арнайы микросхемалар атқарады.

Қатты дискiнiң негiзгi параметрiне оның сиымдылығы мен өнiмдiлiгi жатады. Сиымдылығы оның жасалу технологиясына байланысты. Қазiр қатқыл диск шығарушылар IBM компаниясының технологиясын пайдаланады. Бiр пластинаның сиымдылығы ондаған  гегабайт. Оның өнiмдiлiгi оны жасау технологиясына көп байланысты емес. Қазiргi дискілер мәлімет алмасуды  өте жоғары дәрежеде атқарады (30 – 60 мегабайт/с). Олардың типiне байланысты : (EIDE – түрi 13 – 16 мегабайт/с, SCSI – 80 мегабайт/с, IEEE 1394 50 мегабайт/с ) болып

17-ші  сурет 

Сыртқы  жад 
 

 

Программалық  басқару принциптері

Компьютердің  жұмыс істеу принципін жалпы  түрде алғашқы рет 1946 жылы американдық  ғалым Джон Фон Нейман сипаттап жазған.

Программалық басқару принципі – деп аталатын жұмыс істеудің бұл принципі мыналардан тұрады. 
 
 
 
 
 

 

 
 

 

 
 

 
 
 

 
 

 
 
 

 
 

 
 

 
 
 

 
 

 

 

                Осылайша процессор нұсқаулар мен программаларды автоматты түрде орындайды – бұл программалық басқару принципі.

Компьютердегі сандармен орындалатын барлық арифметикалық  операциялар арифметикалық қосу және олардың кодтарын ығыстыру операцияларына саяды 

      Мәліметтерді жинақтауыш – кез келген ЭЕМ-нің қажетті бөлігі – олардың көбінесе информацияны сыртқы сақтауыштар немесе компьютердің мсыртқы жады дейді.

      Магниттік дискідегі жинақтауыштар (МДЖ) екі түрлі болады: иілгіш магниттік дискідегі жинақтауыш (ИМДЖ) және қатты магниттік дискідегі жинақтауыш (ҚМДЖ)Қатты диск – орнына алынбайды, ауа кірмейтіндей жабық корпусқа салынып, жүйелі блокта орналасады. Ол екі жағына да мәлімет жазылатын бір дестеге  біріктірілген бірнеше дискілерден тұрады. Дискетке қарағанда вичестерге өте көп мәлімет көлемі сияды, сондықтан оны пайдалану өте ыңғайлы.

      Иілгіш дискідегі жинақтауыштар – бір компьютерден екінші компьютерге мәлімет ауыстыру үшін, әзір жұмысқақажет емес информацияны сақтап қою үшін, қатты дискідегі мәліметтердің архивтік көшірмесін алу үшін керек болады. Дискеттің негізгі параметрі – оның диаметірі, қазіргі шығарылған дискеттер үшін екі ғана стандарт бар – олар 3,5 және 5,25 дюмдік дискеттер, яғни дискеттің диаметрі 89 және 133 мм болады.

      5,25 дюмдік дискеттер істелу сапасына қарай 360 не 720 кб, әйтпесе 1,2 Мб информация сақтай алады.

      3,5 дюмдік дискетте екі түрлі көлемде информация жазылады, 1,44 Мб және 720кб, 1,44 Мб мәлімет жазылады. Соңғы шығып жатқан ДЭЕМ –дерде 3,5 дюмдік дискеттер ғана қарастырылады.Қапшықтар компьютерде белгілі тәртіппен орналастырады, оны иерархия деп атайды. Қапшықтар иерархиясын Бастауыш қолданбасының терезесінің сол жағында немесе келтірілген схемадан көруге болады. Windows 98-дің қапшықтарының иерархиясының шыңы Жұмыс орны қапшығы болып табылады. Бұл қапшық қалған барлық қапшықтардың маналық қапшығы болып табылады. Оның бірқатар ерекше қасиеттері бар. Жұмыс орны барлық терезелердің астында болады, ол барлық терезелер жималанған кезде ғана толық болады.Жұмыс орны қапшығында Мой компьютер және себат (Корзина) қапшықтары салынған. Өз кезіндегі Мой компьютер қапшығында  бес қапшық бар. Олар: бар дискілердің белгішелері А:, С:, Д: және екі жүйелік қапшықтар: Басқару тақтасы мен Принтерлер .  Дискілердің ішінде басқа қапшықтар, файлдар мен таңбашалар болуы мүмкін.

CD-ROM компакт- дискiсi

CD-ROM (Compact Disk Read-Only Memory ) аббревиатурасы қазақ тiлiне- компакт-диск негiзiнде тұрақты еске сақтау құрылғысы деп аударылады. Бұл құрылғы әрекетiнiң негiзгi мiндетi, диск бетiнен бейнеленетiн сандық деректердi лазерлiк сәуленiң көмегiмен есептеу жүргiзу. Компакт-диск 650 Мбайтқа жуық деректер сақтай алады. Үлкен көлемдi деректер мультимедиалық ақпараттарға тән (графика, музика, бейне). Лазерлi диск арқылы таратылатын программалық өнiмдердi, мультимедиалық баспалар деп атайды. CD-ROM дискжетегініњ негiзгi кемшiлiгi, деректердi жазудың мүмкiндiгiнiң болмауы. Бiрақ сонымен қатар, бiр рет жазу CD-R (Compact Disc Recorder) және көп рет жазу CD-RW құрылғысы бар.       CD-ROM дисководының негiзгi параметрi, ол деректердi оқу жылдамдығы болып табылады, яғни екi есе жылдамдықпен оқу 300Кбайт/сек өнiмдiлiгiн, ал төрт есе жылдамдықпен-600 Кбайт/c және т.с.с өнiмдiлiгiн қамтамасыз етедi. Қазiргi кездегi құрылғылардың бiр рет жазу құрылғысы 4x-8x, ал көп рет жазу құрылғысы 4х-ке дейiнгi өнiмдiлiгi болады.

Флэшка-карталар.

  Ақпаратты тасымалдау үшін компакт- дискi қолдану осы күнде қалып барады. Оның орынын «флэш –карталар» басуда. Ол ақпаратты бірнеше рет қайталап жазуға, сыйымдылығы компакт- дискiден қараған әлде-қайда көп мағұлмат сияды. Және тағы бір басымдылығы ол тиімді және ыңғайлы.(18-ші сурет)

  

  18-ші  сурет 

      Бейнекарта.

      Бейне карта монитормен бiрiгiп дербес компьютердiң iшкi бейнеж‰йесiн құрайды. Қазiргi кезде  ойнату таңдауына байланысты еркiн  экран шешуiн (640x480, 800x600,1024x768,1152x864; 1280x1024 нүктелер) таңдау арқылы 16.7 миллион түстi қамтамасыз ететiн SVGA видеоадаптерi қолданылады. Экран шешуi iшкiвидеожүйенiң ең маңызды параметрлерiнiң бiрi. Неғұрлым ол жоғары болған сайын, соғұрлым экранда көп ақпаратты бейнелеуге болады, бiрақ әр нүктенiң өлшемi кiшi,яғни бейнеленген элемент өлшемi кiшi болады. Таким образом, для каждого размера монитора существует свое оптимальное разрешение экрана, которое должен обеспечивать видеоадаптер . Көптеген қолданбалы программалар 800x600 экран шешуiне негiзделген. Сондықтан кең тараған монитор өлшемi 15 дюймдi құрайды. Түстiк шешулер (түс тұнықтығы) экранның әрбiр нүктесi қабылдайтын түстер санын анықтайды. Экран шешуiне және түс тұнықтығына тәуелдi қажеттi видеожады көлемiн келесi формуламен есептеуге болады:                

       P=((m·n)·b)/8,

         Р - видеоадаптердiң қажеттi жады көлемi; m - көлденең экран шешуi (нүктелер); n - тiк экран шешуi (нүктелер); b - түстi кодтау разрядтылығы (бит). Бейне жылдамдық- компьютердiң негiзгi процессорында бейне тұрғызу бойынша кейбiр операциялар математикалық есептеулердi жүргiзбей, аппаратты жолмен -видео жылдамдатқыш микросхемаларында деректердi өңдеудi орындауға болатын видеоадаптердiң негiзгi қасиеттерiнiң бiрi.

Дыбыстық  карта

  Дыбыстық  карта дербес компьютердің ең соңғы өңдеулерініің бірі. Ол аналық тақшаның слотына жасырын карта ретінде жалғанып, дыбыс, музыка сияқты операцияларды өңдеуде қолданылады. Дыбыс дыбыстық картаның шығысына жалғанатын дыбыстық колонкалар арқылы ойнатылады. Арнайы жалғастырушы тетік дыбыстық сигналды сыртқы үдеткішке жіберуге мүмкіндік береді. Сөзді немесе музыканы жазуға болатын және кейін қолдану және өңдеуге болатындай қатқыл дискке сақтауға болатын микрофонға арналған разьем бар.                    Дыбыстық картаның негізгі параметрі сигналдарды аналогті пішімнен цифрлі және керісінше аудару үшін қолданылатын, биттер санын анықтайтын разрядтылық болып табылады. Неғұрлым разрядтылық жоғары болса, соғұрлым цифрлеуге байланысты қателік аз, соғұрлым дыбысталу сапасы жоғары. 
 

IV-ші  тарау

Сыртқы  құрылғылар.

        Дербес компьютердің (ДК) процессоры мен жедел жадынан басқалары оның сыртқы құрылғылары болып табылады. Олар: монитор, пернетақта, принтер, маус, модем т.б. Әрбір сыртқы құрылғы компьютердің процессорымен арнайы блоктар – адаптер немесе контроллер арқылы жалғасады.

        Жүйелік болкқа ДК-дің  негізгі құрылғылары жинақталған, олар деректерді  өңдеуді, электр тогының қосылуын, қосымша құрылғыларды қосуды қамтамасыз  етеді.

        Дисплей (монитор) – компьютердің экранына ақпаратты шығаратын құрылғы. Сыртқы пішіні бойынша дисплей кәдімгі түрлі түсті теледидардан аумайды, сондықтан оны жиі телевизиялық техникадағыдай монитор деп атайды.

        Дисплей – компьютердің «көзі» ол оның көмегімен өзінің жұмысы туралы барлық қажет ақпаратты беріп  отырады.

        Дисплей(19-шы сурет) электронды-сәулелік   түтікшеден, қоректендіру блогынан және сәулені басқарушы электрондық блоктан тұрады.

        Монитор түрлі түсті  немесе монохромды болуы мүмкін.