Вытокі беларускага этнасу. Тэорыі паходжання беларусаў

Пры сустрэчы з мясцовым насельніцтвам індаеўрапейцы, якія знаходзіліся на больш высокай ступені сацыяльна-эканамічнага развіцця (панавалі жывёлагадоўля і земляробства, выкарыстоўваўся метал, у той час як мясцовае насельніцтва займалася паляваннем, рыбалоўствам і збіральніцтвам), перамагалі яго і асімілявалі. Вы-ключэннем было насельніцтва Індыі і Кітая. Індаеўрапейцы з'яўляліся вынаходнікамі кола і калёснага транспарту, патрэба ў якім была прадыктавана міграцыяй, іх рухомым ладам жыцця. Кола калясніц рабілі тады з кавалка дрэва цвёрдай пароды, паз-ней - з металу. Новай з'явай стала пахаванне ў курганах, што было звязана з прыходам у Еўропу жывёлаводаў і земляробаў. Індаеўрапейцы прынеслі і больш высокую форму грамадскай арганізацыі — патрыярхат.

Пастулова ў выніку міграцыі і змешвання  з карэнным насельніцтвам, а таксама  пад уздзеяннем розных геаграфічных умоў індаеўрапейцы страчвалі сваё адзінства і нават падабенства і пераўтвараліся ў мазаіку народаў, іх культур і моў.

У рамках індаеўрапейскага перыяду вылучаецца балцкі этап этнічнай гісторыі Беларусі, які храналагічна супадае з эпохай металу (3-2 тыс. гг. да н.э. - IV--V стст. н.э.).

Балты, якія прыйшлі на Беларусь з Сярэдняга  Падняпроўя, засвойвалі мясцовы даіндаеўрапейскі субстрат. На працягу II тыся-чагоддзя да н. э. адбываўся працэс змешвання  балтаў (індаеўрапейцаў) з мясцовым насельніцтвам, асіміляцыі апошняга: "чыстых" этнасаў не існуе, усе этнасы ўтвараюцца ў выніку змешвання народаў. Пер-шапачаткова балты пасяліліся ў Папрыпяцці і Падняпроўі, а на поўначы Беларусі яшчэ тысячу гадоў мела ўплыў фіна-угорскае насельніцтва. 3 рассяленнем індаеўрапейцаў змяніўся не толькі этнічны склад насельніцтва Беларусі, але змянілася і эпоха. Каменны век уступіў месца бронзаваму веку (3-2 тыс. гг. да н.э. - 1 тыс. гг. да н.э.). Старажытная эканоміка, заснаваная на рыбалоўстве, паляванні і збіральніцтве, паступова замянялася земляробствам і жывёлагадоўляй. Індаеўрапейцы займаліся плужным земляробствам. Плуг вядомай канструкцыі, які дайшоў да нас у малюнках таго часу, быў знойдзены ў тарфяніку каля в.Капланавічы ў Клецкім раёне.

Трэба адзначыць, што неалітычнае насельніцтва Беларусі не было поўнасцю асімілявана. Яшчэ існавалі ранейшыя гаспадарчыя і куль-турныя традыцыі. Некаторыя рэгіёны Беларусі былі слаба заселены балтамі. Але на болыпай частцы яе тэрыторыі сфарміраваўся балцкі этнас. Аб гэтым сведчыць той факт, што пераважная болыпасць на-зваў рэк (Верхіта, Волча, Гайна, Грыўда, Друць, Клёва, Лучоса, Мытва, Нача, Палата, Ула, Усяжа, Эса і інш.) захавалі карані і характэрныя канчаткі, якія ёсць у літоўскай і латышскай, г.зн. балцкіх, мовах. Можна прыгадаць і іншыя назвы, якія адносяцца да балцкай гідраніміі: Асвея, Дрысвяты, Лосвіда, Муйса, Нарач, Усвяча і інш. Найболып часта сустракаюцца гідронімы, звязаныя з балтамі, у басейнах рэк Бярэзіны (Мена, Ольса, Серуч, Уса) і Сожа (Рэхта, Рэста, Сноў, Туросна).

, з аднаго  боку, германцы (Ютландыя і Паўднёвая Скандынавія), а з другога — балты (Беларусь, Прусія, Літва, Латвія). У той час на поўнач і ўсход ад сучаснай Беларусі жылі фіна-угорскія плямёны, на поўдзень ад яе - іранамоўныя народы (скіфы і сарматы). Вядома там славян не магло быць. Адзіная тэрыторыя, якую можна лічыць прарадзімай славян, — гэта тэрыторыя паміж Эльбай, Віслай і Нёманам.

У II тысячагоддзі да н.э. тэрыторыя, на якой жылі славяне, значна паменшылася ў сувязі з  міграцыяй германскіх плямён з Ютландыі ўздоўж узбярэжжа Балтыйскага мора. Германскія плямёны злучыліся з балцкімі і адрэзалі славян ад мора, вось чаму ў апошніх марская тэрміналогія неразвітая.

Другая  палова 1 тысячагоддзя н.э. была адзначана  важнымі падзеямі ў гістарычным  лёсе народаў Еўропы. Адыходзіла ў  мінулае рабаўладальніцкая фармацыя, пачынаўся перыяд феадалізму. Славя-не рабілі першыя крокі па перасяленню са сваёй прарадзімы. Пасля другога "вялікага перасялення народаў", звязанага з расладам Рым-скай імперыі, пад націскам плямён готаў і гунаў у IV - VII стст. н.э. адбываецца значнае пашырэнне славянскага арэала, якое суправа-джалася моўнай і этнічнай дыферэнцыяцыяй славян. Вялікія групы насельніцтва прыходзяць у рух. Якія ж прычыны славянскай міграцыі?

1. Значнае  павелічэнне колькасці славянскага  насельніцтва на тэрыторыі паміж Эльбай, Віслай і Нёманам. Узровень развіцця гаспадаркі, перанаселенасць тэрыторыі выклікалі неабходнасць асва-ення новых зямель.

2. Славяне  ў сваім сацыяльна-эканамічным  і палітычным развіцці падышлі  да класавага грамадства —  перыяду ваеннай дэмакратыі. Маёмаснае размежаванне ў іх асяроддзі, грабежніцкія ваенныя напады падводзілі славян да захопу новых зямель.

3. Скарбы  Рымскай імперыі, яе багатыя  абшары вабілі да сябе славян. Акрамя таго, славяне ў той  час адчулі на сабе націск  з боку германцаў, авараў, хазараў і таму вымушаны былі шукаць новыя землі.

На падставе даных гісторыі, мовазнаўства, тапанімікі, археалогіі, антралалогіі і іншых  навук многія даследчыкі сцвярджаюць, што з Паўднёва-Усходняй Еўропы і  Паўночнага Прычарнамор'я індаеўрапейцы мігрыравалі не толькі на поўнач, у Сярэднюю і Паў-ночную Еўропу, дзе далі пачатак балтам, але і на захад і паўночны захад. Прыкладна ў III тысячагоддзі да н.э. яны з'явіліся ў Заходняй Еўропе, асімілявалі мясцовае насельніцтва, у выніку чаго ўтвары-лася яшчэ адна галіна індаеўрапейскай мазаікі народаў — славянская. Да II тысячагоддзя да н.э. працэс фарміравання славян у асноўным закончыўся (прыкладна 500 гадоў дастаткова для ўтварэння новых народаў).

Прарадзіму  славян трэба шукаць паміж тэрыторыямі, якія ў III -II тысячагоддзі да н.э. займалі

На тэрыторыі  Беларусі ў жалезным веку (1 тыс. гг. да н.э. — IV— V стст. н.э.) сфарміравалася некалькі археалагічных культур: днепра-дзвінская (на поўначы), культура штрыхаванай керамікі (сярэдняя і паўночна-заходняя часткі Беларусі), мілаградская і зарубінецкая (на поўдні Беларусі). Культуры жалезнага веку былі дастаткова развітымі. Мясцовыя плямёны асвоілі жалезаапрацоўку, вырабы з жалеза былі дастаткова разнастайнымі: сякеры, нажы, сярпы, зброя, упрыгажэнні і г.д.

Такім чынам, балцкі этап этнічнай гісторыі Беларусі - гэта час распаўсюджання на беларускіх землях індаеўрапейцаў з іх асноўнымі заняткамі —  земляробствам і жывёлагадоўляй, час інтэнсіўнай асіміляцыі мясцовага  неалітычнага насельніцтва, у тым  ліку і фіна-угорскага на поўначы Беларусі. Мясцовае неалітычнае насельніцтва паступова трансфармавалася ў індаеўрапейцаў-балтаў, адначасова аказваючы пэўны ўплыў на іх мову і культуру.

Новы, славянскі  этап этнічнай гісторыі Беларусі пачаўся ў раннім сярэднявеччы. Яго храналагічныя рамкі: IV-V стст. н.э. - да нашага часу.

Хто такія  славяне? Адкуль яны з'явіліся? Дзе  іх прарадзіма? Гэта вельмі складаныя  пытанні, і на іх цяжка адказваць, бо адзінага пун-кту гледжання на час узнікнення славян, пачатковыя этапы іх гісторыі няма. Мноства канцэпцый звязана з недастатковасцю ці поўнай адсут-насцю першакрыніц, недаследаванасцю археалагічных пластоў больш старажытных, чым пласты Х ст. у Ноўгарадзе, Разані і іншых месцах, цяжарам старых канцэпцый, іх жывучасцю і г.д. Розныя пункты гледжання на паходжанне славян і ў прадстаўнікоў сумежных з гісторыяй навук - археолагаў, лінгвістаў, этнографаў і інш.

Пра паходжанне славян вучоныя выказалі мноства  супярэчлівых гіпотэз, асабліва пра  месцазнаходжанне іх прарадзімы. Адны даследчыкі сцвярджалі аб лакалізацыі славян у Прыпяцка-Сярэднедняпроўскім рэгіёне (Ю.Растафінскі, К.Машынскі, Ф.Філін і інш.), другія вучоныя змяшчалі іх прарадзіму ў Вісла-Одэрскім міжрэччы (Т.Лер-Сплавінскі, Ю.Кастшэўскі, Я.Чаканоўскі і інш.), трэція — на шырокіх прасторах ад Одэра да Дняпра (Л.Нідэрле, П.Траццякоў, В.Генсель, Б.Рыбакоў і інш.).

Вучоныя пангерманскага накірунку сцвярджаюць, што славяне прыйшлі на нашу тэрыторыю  з Азіі і паўднёвых стэпаў Усходняй Еў-ропы. Гэта т.зв. канцэпцыя "ўсходняй лакалізацыі славян", якая цалкам пабудавана на здагадках, быццам славяне - азіяты, а немцы заўсёды жылі ў Германіі, дзе расце бук (т.зв. "букавы аргумент"), быццам сла-вяне прыйшлі з Азіі ў Еўропу значна пазней, калі германцы пакінулі гэту тэрыторыю пасля "вялікага перасялення народаў". 

2. Паходжанне  і ўсталяванне назвы “Белая  Русь”. 

Но как же и когда появилось название  «Беларусь», когда закрепилось за всей этнической территорией и что оно обозначало? Ответить на эти вопросы однозначно пока невозможно, ибо у географов, этнографов и историков существуют разные точки зрения. Попробуем ознакомиться с ними.

Термин «Белая Русь» впервые встречается в летописях под 1135 г. по отношению к Владимиро-Суздальскому княжеству. Со второй половины ХII в. этим термином назывались также московские,  смоленские и псковские земли. После XV в. этот термин уже потреблялся для обозначения Московской Руси.     Наши земли впервые выступили под сегодняшним названием только в 1305 г. на страницах Ипатьевской летописи. Первоначально это название относилось только к Полоцкой земле. После оно постепенно начало распространяться на другие земли — Витебщину, Могилевщину и т.д. С первой половины XVII в. это название  уже твердо закрепилось за восточной частью Белоруссии.     Западные белорусские земли до XIX в. Белой Русью не назывались.

У гістарычных  дакументах XII ст. тэрмін "Белая Русь" ужываўся ў дачыненні да Уладзіміра-Суздальскага княства, а ў XIII - XIV стст. - да Маскоўскіх, Смаленскіх і Пскоўскіх зямель. На італьянскіх, нямецкіх, шведскіх картах і ў хроніках XV — XVI стст. многія замежныя аўтары Белай Руссю называлі ўсходнебеларускія землі, а таксама ўжывалі гэту назву ў дачыненні да Наўгародскіх, Пскоўскіх, Кіеўскіх, Чарнігаўскіх зямель, часам пашыралі на Валынь, Задоншчыну, Падмаскоўе. У дачыненні да Беларусі гэты тэрмін спачатку адносіўся толькі да падзвінска-дняпроўскага рэгіёна. 3 сярэдзіны XVI ст. ім сталі абазначаць таксама тэрыторыю Міншчыны, Гродзеншчыны, а потым і паўднёвую зону палрыпяцкага рэгіёна аж да р. Прыпяць. У XVII — сярэдзіне XVIII ст. назва "Белая Русь" усталявалася і замацавалася пераважна за землямі Полацкага, Віцебскага, Мсціслаўскага, часткова Мінскага і Смаленскага ваяводстваў. Адначасова з XVII ст. у гістарычных дакументах у дачыненні да ўсходняй часткі этнаграфічнай Беларусі ўжываецца і назва "Беларусь", якая ў канцы XIX ст. распаўсюдзілася на ўсю тэрыторыю сучаснай Беларусі.

Ад назвы  падзвінска-дняпроўскага рэгіёна "Белая  Русь" паходзіць і назва яго  жыхароў - "беларусы" ці "беларусцы". Услед за пераменай значэння назвы "Белая Русь" змяняецца і сэнс вытворнага ад яе тэрміна "беларусцы", які з другой паловы XVII — пачатку XVIII ст. стаў абазначаць тых, хто адносіўся ўжо да новага, усходнеславянскага этна-су — беларускага. Ім пачалі называць усходнеславянскае насельніцтва, якое жыло ў арэале распаўсюджвання беларускай мовы і комплексу традыцыйнай беларускай культуры. Побач з формай "беларусцы" з сярэдзіны XVI ст. сустракаецца і сучасная назва беларускага этнасу -беларусы.

Существовали другие исторические названия: Литва, Черная Русь, Русь Литовская, Подляшье (Брестчина) и др. В первой половине XIX в. название «Беларусь» в официальных источниках не употреблялось. Но оно выжило, сохранилось и с конца IIХ в. распространилось на всю территорию современной Белоруссии, а в XX в. было конституционно закреплено в названии Республики. Что же обозначает этноним «Белая Русь»? Происхождение этого названия исследователи в разные времена объясняли по-разному от красоты земли (Макарий, XVI в.), от множества снега (С.Герберштейн, XVI в.), как свободная и независимая (В.Татищев, ХVIII в.), как независимая от монголо-татар (М.Любавский, ХIХ в.), от преимущества белого цвета в одежде населения (Е.Карский, начало XX в.), от светопигментированного и светлоглазого антропологического типа жителей (М.Янчук, начало XX в.). В последнее время появились другие объяснения название «Белая Русь» связывается с более ранним принятием христианства по сравнению с Черной Русью (Я.Юхо), с широким распространением названий со словом «белая» (П.Крапивин) и др. Но наиболее распространенной была версия, что восточные белорусские земли получили название «Белая Русь» в противоположность Черной Руси (западнобелорусским землям), которые попали в ХIII в. в зависимость от литовских феодалов. Эта версия считалась официальной и фигурировала в школьных учебниках и академических изданиях. Но сегодня такое объяснение удовлетворить нас уже не может. Да и термин «Белая Русь» возник раньше, чем «Черная Русь».

Существуют и другие версии. Наиболее вероятным, как считает А.Рогалев, является объяснение слова «белая» как «центральная» (в географическом смысле), а также «важная», «главная», «наиболее значительная» земля, центр (в политическом смысле). Но попытка Рогалева обосновать, что уже в X в. Полоцкое княжество закрепило за собой название «Белая Русь», не имеет оснований. Следующая версия (писатель К.Тарасов) утверждает, что Белой Русью называли земли, население которых было христианское, в противовес Черной Руси, где будто бы долгое время сохранялось язычество. Есть и другой вариант этой версии (журналист П.Шевцов), который противоположные названия «Белая» и «Черная» Русь объясняет разницей конфессионной принадлежности населения Белоруссии — на востоке — православные (белые — от одеяния православных священников), на западе — католики (черные — от черных сутан ксендзов). Другое объяснение происхождению названий «Белая» и «Черная» Русь дает известный белорусский этнограф М.Ф.Пилипенко. Ссылаясь на Я.Юхо, что название «Черная Русь» восточнославянское население не употребляло, а оно было дано этой территории соседями (балтами), Пилипенко утверждает, что согласно балцкой традиции они назвали западные земли Руси (где жили славяне) «Черной Русью», а восточные — «Белой Русью». У балтов черный цвет символизирует Запад, белый — Восток. Сначала, как считает Пилипенко, эти термины использовались в чисто географическом смысле. Позже, когда возникли локальные отличия в разговорном языке и традиционной культуре восточнославянского населения, названия «Черная» и «Белая» Русь, по всей вероятности, стали обозначать два ареала белорусской этнической территории и символизировать этнографические отличия между ее западной и восточной частями. Эти названия сохранялись до конца XVIII в., пока существовало Великое княжество Литовское. После его ликвидации термин «Чёрная Русь» постепенно перестал употребляться, а термин «Белая Русь» закрепился за всей этнической территорией, приняв в русском языке свою западноевропейскую форму — Белоруссия. В белорусском языке сохранилась прежняя, восточнославянская форма — Беларусь.