Дзяржаунае права па статутах ВКЛ

      Раздзел 1.2.Аналіз дзяржаўных (канстытуцыйных) норм статута 1529 года

      У першым раздзеле Статута падкрэсліваецца аб адказнасці кожнага чалавека індывідуальна за ўласныя правапарушэнні (арт.1), аб падпадрадкаванасці ўсіх людзей, як багатых так і бедных, законам дзяржавы (арт.2), аб абавязковым і неадкладным разглядзе, з удзелам паноў радных, тых судовых спраў, якія былі ўзбуджаны пры папярэдніх князях (арт.14) і інш.

      “Пацвярджаюцца вялікім князем падараванні (пажалаванні) феадалам зямель, здзейсненныя папярэднімі князямі” [6, с. 22].

      Князь абяцае ў заканадаўча рэгламентаваны тэрмін разглядаць судовыя справы, якія тычацца гонару і годнасці асобы. У тым выпадку, калі б хто не дачакаўся разгляду сваёй справы і памёр, гэта не павінна было шкодзіць яго нашчадкам.

      Таксама у раздзеле ідзе гаворка аб вызваленні жыхароў дзяржавы ад шэрагу павіннасцей “Желаем, чтобы все простые люди, подданные княжат и панов хоруговных, шляхтичей, бояр и мещан тех земель Великого княжества Литовского, были полностью освобождены от уплаты всякой дани и подати, называемой серебщизной, а также от дякол и от всех повинностей по перевозкам, которые называют подводами, от возки камня, дерева или дров для обжига кирпича и извести на наши замки, от кошения сена и от других неостановленных работ” [9, с. 140, 141] і аб захаванні некаторых іх абавязкаў адпаведна звычаёваму праву.

        Пад пагрозай крымінальнага пакарання  павінны выконвацца пастановы  вялікага князя, якія ён прымае сумесна з радай.

      Калі князем быў выдадзены пісьмовы дакумент (грамата) адносна маёмасных правоў адной асобе, а потым на гэту ж маёмасць ён выдаў іншай асобе грамату, то лічыцца законным першы дакумент. Акрамя выпадкаў не ўступлення ў валоданне маёмасцю на працягу дзесяці гадоў.

        Мае вельмі важны характар у сувязі з тым, што Вялікае княства Літоўскае знаходілася ў стане уніі з Польшчай. Закон забараняе вялікаму князю, які адначасова з'яўляўся і каралём Польшчы, нікому нічога на тэрыторыі Княства не дараваць у той час, калі ён знаходзіўся ў Польшчы. Удакладняецца, што граматы на валоданне нерухомасцю ў дзяржаве павінны прымацца толькі разам з панамі раднымі на вальным сойме.

        Забараняецца падданым Вялікага  княства станавіцца на пастой  і браць з княжацкіх двароў пракорм для сябе і коней, акрамя двароў, якія былі размешчаны ў пушчах.

      У другім раздзеле, які прысвечаны воінскаму абавязку жыхароў Вялікага княства Літоўскага, важнымі з'яўляюцца палажэнні, якія рэгламентуюць абавязак усіх ваеннаабавязаных людзей пад час вайны выконваць воінскую службу паводле спецыяльнай пастановы, а таксама парадак з'яўлення ў дзеючую армію (арт.1).

        Вялікі князь грозна прыказвае  збірацца ўсім ваеннаабавязаным  асобам пад павятовымі сцягамі,  акрамя асаблівых гетманскіх прадпісанняў і інш.

        Забараняецца на вайне рабіць  шкоду мясцоваму насельніцтву, браць  у яго розныя рэчы і харч. Пры неадкладнай жа патрэбе  - закон абавязвае кампенсаваць  узятае ў насельніцтва адпаведна  спецыяльнай уставы і інш.

      “Раздзел тры прысвечаны правам і вольнасцям шляхты” [6, с. 23]. Перш за ўсе вялікі князь абавязваецца ў выпадку набыцця права кіравання яшчэ якой-небудзь дзяржавай, не прыносіць шкоды Вялікаму княству Літоўскаму і панам радным (арт.1), не памяншаць тэрыторыю дзяржавы (арт.2), не даваць чужаземцам пасад і земляў у дзяржаве (арт.З), захоўваць папярэдне вызначаныя і дадзеныя пасады ў Княстве і дазваляць службовым асобам дзейнічаць адпаведна старым звычаям, аднак выкарыстоўваць пры гэтым Статут (арт.4).

      Закон:

• забараняе па завочнаму абвінавачванню адбіраць пасады і землі, а караць абвінавачаных патрабуе толькі за віну і ў судовым парадку.
• пацвярджае папярэднія заканадаўчыя акты, а новыя абяцае прымаць з мэтай карысці для дзяржавы і толькі з дазволу паноў рады, абяцае ўсіх феадалаў, мяшчан і іх людзей захоўваць пры свабодах і вольнасцях, дадзеных ім гаспадаром і яго папярэднікамі.
• замацоўвае права ўсіх феадалаў свабодна выязджаць за межы дзяржавы для пошуку лепшай долі, або навучанню рыцарскай справе, выключаючы землі непрыяцельскія.
• усталёўвае аб праве феадалаў і мяшчан свабодна наследаваць маёмасць уласных бацькоў.
• забараняе ўзвышать простых людзей над шляхтай. Шляхту ж закон патрабуе заўсёды захоўваць пры свабодах і вольнасцях.
• абавязвае ўсіх падданых дзяржавы выконваць пастановы мясцовай адміністрацыі.

      У шостым раздзеле “четко проводится мысль, что местные врадники (подвоевода, подстароста и др.) судебные функции должны осуществлять с участием избранных «двух земянинов, людей добрых а годных веры», «а без тых панов земян присяжных, естли бы обеих небыло, тыды не мають намес- тникове ани маршалкове судити» (арт. 2 разд. VI). Таким образом, принципы коллегиальности и участия населения в работе судов в качестве присяжных заседателей становятся в XVI в. основными общими принципами организации судебной власти” [7, с. 52].

      Законам:

• замацоўваецца прынцып усеагульнасці права. Службовыя асобы дзяржавы і суддзі абавязваюцца ў сваёй дзейнасці карыстацца толькі пісаным законам. У выпадку неўрэгуляванасці нормамі Статута тых ці іншых грамадскіх адносін, дазваляецца дзейнічаць у адпаведнасці са звычаямі, аднак з умовай, што пазней на сойме новая норма павінна быць прынята.
• замацоўваецца правіла адносна таго, што ў Вялікім княстве Літоўскім чужаземцы не маюць права быць адвакатамі.

      ЧАСТКА 2.        ДЗЯРЖАЎНАЕ (КАНСТЫТУЦЫЙНАЕ) ПРАВА ПА СТАТУЦЕ 1566 ГОДА

      Раздзел 2.1.    Развіццё дзаржаўных (канстытуцыйных) нормаў у статуце 1566 года

      Прыняцце  Статута 1529 года вызначыла мяжу паміж  партыкулярным сярэдневечным правам і новым сістэматызаваным і уніфікаваным заканадаўствам. Пасля ўвядзенне яго ў дзеянне суддзі ўжо спасылаюцца не на звычай, а выносяць судовыя рашэнні "водлуг обычая права и Статута земского", "яко в статуте господарском описуеть". У складаных выпадках, пры неўрэгуляванасці законам грамадскіх адносін суддзі звярталіся "за навукай" да вялікага князя, або часам да княжацкіх службовых асоб (ў асноўным да віленскага ці трокскага ваяводаў). Першы Статут заклаў трывалую аснову для далейшага развіцця заканадаўства Вялікага княства Літоўскага. Аднак новыя сацыяльна-эканамічныя з'явы ў дзяржаве, актыўнае развіццё гарадоў, актывізацыя таварна-грашовых адносін і інш. запатрабавалі ўдасканалення права. Недахопы права адчуваў і сам урад, таму ён неаднойчы спрабаваў абнавіць заканадаўства. Найбольш істотныя захады па падрыхтоўцы праекта новага Статута былі зроблены ў 1551 г., калі была створана адпаведная камісія. Меркавалася, што камісія будзе складацца з дзесяці чалавек - пяці католікаў і пяці праваслаўных, але дакладна сказаць, які сапраўды быў яе склад і ў вогуле ці была яна створана, нельга.

      Статутавая  камісія ўлічыла і перапрацавала  ўвесь сярэдневечны прававы вопыт, як уласны (бо юрыдычная навука і  высокі ўзровень падрыхтоўкі асноўных судовых кадраў уносілі ў судовую  практыку элементы навукі права), так і сусветны. У склад камісіі уваходзілі "асобы певные, рады ... маршалкове, врядники земские, хоружие н нные особы роду и народу шляхецкого, доктори прав чужоземскнх".  “Працай па складанню Статута 1566 г. кіраваў выдатны беларускі дзяржаўны дзеяч ваявода віленскі, канцлер Вялікага княства Літоўскага, маршалак земскі, староста берасцейскі Мікалай Янавіч Радзівіл Чорны. Яго памочнікам у гэтай справе быў маршалак дворны, пісар (потым падканцлер і пазней канцлер), староста магілёўскі Астафей Багданавіч Валовіч” [16, c. 207]. У камісіі працавалі, як мяркуюць даследчыкі прававой гісторыі, такія выдатныя правазнаўцы таго часу, як Павел Астравіцкі, Марцін Валадковіч, Станіслаў Нажускі і іншыя. У працы па складанню Статута бралі ўдзел два «докторы прав чужоземскіх» - Петр Раізій «гішпан з Арагона» і Аўгусцін Ратондус Мялецкі з Вільні, якія былі прыхільнікамі гуманістычнага накірунку развіцця права і садзейнічалі саступленню схаластычнага метаду трактавання права сістэматычнаму і сінтэтычнаму. Значную працу зрабілі ўдзельнікі соймаў і службовыя асобы органаў дзяржаўнага кіравання. Яны выконвалі і ўсе арганізацыйныя справы. Знайшла шмат прыхільнікаў на Беларусі прававая культура эпохі Адраджэння, што знайшло адлюстраванне, напрыклад, у тэндэнцыі развіцця інстытута буржуазнай уласнасці. Той факт, што праект Статута абмяркоўваўся на соймах пачынаючы з 1561 г., сведчыць пра актыўны удзел шляхты ў яго падрыхтоўцы.

      Асноўнымі крыніцамі новага звода законаў  сталі папярэднія заканадаўчыя акты (вядома, у першую чаргу Статут 1529 года), судова-адміністрацыйная практыка, а таксама рымскае права (класічнае і перапрацаванае), кананічнае і царкоўнае права.

      Канчаткова  Статут быў ухвалены на Бельскім сойме 1564 гд. Спачатку меркавалі ўвесці новы Статут у дзеянне з 11 лістапада 1564 г., але справа зацягнулася і ён пачаў дзейнічаць з 1 сакавіка 1566 г. Выдадзены ён быў з дадаткам да яго прывілеяў 1563,1564 і 1565 гг.

      Статут  падзяляўся на раздзелы і артыкулы. Усяго было 14 раздзелаў і 367 артыкулаў.

      “У  першым раздзеле былі сабраны артыкулы, што абвяшчаюць асноўныя прынцыпы права Вялікага княства, а таксама нормы, што належаць да дзяржаўнага права і дзяржаўных злачынстваў. У другім раздзеле змешчаны нормы, якія рэгулююць абарону земскую. У трэцім выкладзены правы шляхты і, ў прыватнасці, арт. 12 абавязвае вялікага князя не прымаць новых законаў без сойма. У чацвёртым гаворыцца пра суддзяў і суды, асноўныя нормы працэсуальнага права; у пятым - нормы шлюбна-сямейнага права; у шостым - аб апеках; у сёмым - аб запісах і продажах, г. зн.  аб праве адчужэння маёнткаў пад умовай закладу і продажу; у восьмым - аб тэстаментах (завяшчаннях); у дзевятым - аб зямельных спрэчках; у дзесятым - аб лясных промыслах. У адзінаццатым, дванаццатым, трынаццатым і чатырнаццатым раздзелах выкладзены нормы крымінальнага права аб гвалтоўніцтвах і злачынствах супраць шляхты, аб злачынствах супраць простых людзей, аб маёмасных злачынствах і іншых злачынствах, - у прыватнасці аб дапамозе збеглым феадальна-залежным сялянам або чэлядзі нявольнай” [16, с. 208].

      Ён  ўтрымліваў нормы ўсіх галін тагачаснага права: канстытуцыйнага, грамадзянскага (у тым ліку абавязацельнага, залогавага, зямельнага, апякунскага, спадчыннага), шлюбна-сямейнага, адміністрацыйнага, крымінальнага, судова-працэсуальнага і інш. Самыя важные, новыя палажэнні Статута тычыліся канстытуцыйнага, грамадзянскага, судова-працэсуальнага і крымінальнага права. Як і ў Статуце 1529 года, канстытуцыйнаму праву былі прысвечаны першыя тры раздзелы новага звода законаў дзяржавы, хаця канстытуцыйныя нормы ўтрымліваліся і ў іншых раздзелах.

      Ад  імя вялікага князя Статут 1566 года забараніў карыстанне звычаёвым  правам і патрабаваў з гэтага часу карыстацца толькі статутавымі нормамі; Ён не толькі больш дакладна і поўна  рэгламентаваў дзейнасць такіх  вышэйшых органаў дзяржаваы, як вялікі князь і рада, але канчаткова замацаваў заканадаўчую функцыю сойма. Закон гаварыў аб складзе і кампетэнцыі сойма, аб парадку абрання павятовых дэпутатаў на сойм, аб дзейнасці павятовых соймікаў - органаў т.зв. шляхецкай дэмакратыі і інш. Улада князя абмяжоўвалася не толькі радай, але і соймам, без згоды якога ён не меў права пачынаць вайну, уводзіць новыя падаткі, прымаць новыя законы (р.2, арт.2)., Закон абавязваў вялікага князя ўсіх князёў, паноў радных, феадалаў, службоўцаў, шляхту, мяшчан і "всих людей посполитых... заховатя при свободах и вольностях" (р.З, арт.2).

      “Упершыню ў статутавых нормах праяўляецца тэндэнцыя аддзялення судовай улады ад выканаўчай. Рэгламентавалася дзейнасць новых — падкаморскіх і земскіх судоў, апошнія з якіх з'яўляліся выбарнымі, аддзеленымі ад адміністрацыі. Суддзі, да якіх прад'яўляўся шэраг патрабаванняў і якія прыносілі пры ўступленні на пасаду прысягу аб сумленным выкананні сваіх службовых абавязкаў, выбіраліся на пасады пажыццёва. Гэтым нормы Статута сведчаць аб зараджэнні новых, больш прагрэсіўных праваадносін у дзяржаве” [6, с. 9].

      Аб  зараджэнні буржуазных праваадносін сведчыць і першы артыкул сёмага раздзелу, які дазволіў усім феадалам свабодна распараджацца сваёй нерухомасцю (у адрозненне ад Статута 1529 года, які дазваляў распараджацца толькі 1/3 часткай нёрухомай маёмасці). Тым самым акрэсліўся пераход ад феадальнага права уласнасці да буржуазнага.У гэтым жа накірунку былі ўнесены значныя змены ў спадчынныя праваадносіны. Цэлы новы раздзел быў прысвечаны парадку наследавання маёмасці і афармленню завяшчальныных запісаў (тэстаментаў). Статут нават утрымліваў узоры некаторых юрыдычных дакументаў.

      Як  і папярэднія законы, Статут 1566 года перш за ўсе клапаціўся аб шляхце, заканадаўча  замацоўваў галоўную ролю буйных феадалаў у дзяржаве і іх прывілеі. Менавіта ў гэтым і праявілася супярэчнасць Статута: з аднаго боку ён абвяшчаў самыя прагрэсіўныя ідэі і прынцыпы, звяртаючыся да ўсяго насельніцтва, і удакладняючы: як да багатых, так і да бедных, як да людзей вышэйшага стану, так і да людзей ніжэйшага стану, а з другога боку - перш за ўсё клапаціўся аб феадалах.

        “У Статут увайшлі некаторыя ўстарэлыя нормы, якія не адпавядалі новым эканамічным і палітычным адносінам. Яны былі своеасаблівай данінай мінуўшчыне, таму адразу ж пасля ўвядзення Статута ў дзеянне давялося ўносіць у яго некаторыя змены. Так, ужо ў чэрвені 1566 г. быў зменены арт. 1 раздз. 7. Паводле старой рэдакцыі гэтага артыкула права землеўладальніка-шляхціца распараджацца сваімі маёнткамі было абмежавана ў адносінах спадчынных (фамільных) маёнткаў. Уладальнік такога маёнтка меў права адчужаць, мінаючы сваіх родзічаў, толькі адну трэцюю частку сваіх маёнткаў, астатнія ж дзве трэція часткі можна было перадаць у заклад за суму, што не перавьппала іх кошту, з правам выкупіць родзічам. Згодна ж з новай рэдакцыяй землеўладальнікі атрымалі поўнае права вольна распараджацца сваімі маёнткамі” [16, с. 212].

      Наяўнасць некаторых архаічных нормаў у  першапачатковай рэдакцыі Статута 1566 г. ніколькі не паніжала значэння гэтага гістарычнага помніка права.