Электронды ақшалар

Электрондық ақшалар ақша массасын ұлғайтпайды, бірақ ақша айналымды жылдамдатады.

Айналымды ұлтаралықтандыру

Электрондық ақшалар халықаралық жекелік операцияларды кедергісіз орындалуға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде интернетте осындай операцияларды жүргізу үшін кредиттік карточкалар қолданылады. Бұл әрине сатушыға да, сатып алушыға да қауіпсіз емес. Интернетте электрондық ақшаларға қарағанда магниттік карточкаларды қолдану да перспективті емес.

Қауіпсіздік

Жақында ғана интернеттегі қауіпсіздік үлкен сұрақ болған. Бірақ өсіп келе жатқан интернеттегі коммерциализацияға байланысты Microsoft және Netscape компаниялары интернет арқылы транзакцияны қауіпсіз іске асыруға мүмкіндік беретін пограмалық қамтамасыз етуді құрастыруға ден қойды.

Электрондық ақшалар және электрондық коммерция

Интернеттегі сатылымның ағымдағы баға көлемі Forrester Research, Garther Group және IDC көрсеткендей Еуропада бұл көлемдер 1997 ж. 1$ миллиардтан 2002ж. 67$ миллиардқа деін, ал бүткіл әлемде 8$ миллиардтан 327$ миллиардқа дейін өсті.

Бірақ қазіргі кезде интернеттегі коммерцияда электрондық ақшалар қолдану және пластикалық карточкаларды қауіпсіз қолдану толығымен қамтылған жоқ. Негізінде қазір басында айтылып кеткендей сатып алушыдан сатушыға  пластикалық карточканың номерін беру арқылы төлем түрлері қолданылуда. Яғни жоғары қауіпті болуына қарай кейбір банктер ондай қызмет көрсетуден бас тартады. Электронды ақшалар мен қауіпсіз пластикалық карточканы қолдану, көптеген сатушыларға минимум шығынмен және ешқандай формальсыз рынокқа кіруге мүмкіндік береді. Бұл өз алдына мыңдаған сатып алушыларды қызықтырады.

Электрондық ақшалар және пластикалық карточкалар

Сонымен жоғарыда айтылғанды ескере отырып, электронды ақшалар интернетте пластикалық картаны қолдануға шек қояды. Бұлар халықаралық төлем жүйесіндегі магниттік карточкалар. Ал электрондық ақшалардың аутентификациясына және оларды сақтауға арналған микропроцессорлік карточкалар сөзсіз алға жылжиды.

Банкоматтағы электрондық ақшалар

Электрондық ақшалар банкоматтарды ерекше қолдануға

итермелейді – пластикалық карточкаларды қолданбай қолма-қол ақшаны алғызады. Әр банкоматтың ішінде жәй ғана персоналдық комьютер орнатылған, оның интернетке қосылғаны иеленушілерге тек клавиатурамен және дисплеймен қолданып ақшаны алуға мүмкіндік береді.

Электрондық ақшалар және чектер.

Сондай-ақ бұл ақшалар чектің ролін атқара алады. Схемасы айтарлықтай оңай – банк бөлімінде интернетке қосылған компьютер болса, кез-келген электрондық ақшаның иесі банкқа электрондық ақшадағы сомасын жіберіп, сол сомадағы қолма-қол ақша ала алады.

Әрине, жоғарыда айтылып кеткен электрондық ақшаларды қолданудың барлық әдістеріне қызмет ететін инфраструктура керек – қолма-қол ақша беретін пунктер, осындай ақша қабылдайтын сатушылар. Бірақ осындай инфраструктураның әр элементін құру әлдеқайда арзанға түседі.

Кейбір интернеттегі төлем жүйелері: Mondex (www.mondexusa.com), SFNB (http://www.sfnb.com), Digi Cash (http://www.digicash.com) және т.б.

Кішкентай американдық Mark Twain Bank  электрондық ақшаны (DigiCash) кіргкзіп, бүкіләлемдік құрметіне ие болды. Осындай тағы бір жергілікті банк Cardinal Bankshares, кәзір де онша танымал емес, алайда клиенттерге тек қана интернет арқылы қызмет істеген бірінші банк атымен бүкіл әлемге танымал.

Банктік қызмететудің жаңа стратегиясы

Жаңа банктік стратегиянсын анықтайтын сөз тек біреу – “технологиялар”, ал аныңтайтын приниптері екеу ғана:

   банкке клиент емес, банк клиентке барады. Яғни банктік қызметті клиентке электрондық канал арқылы жеткізу – Banking Delivery Channels

   әрқашан да клиенттерге жаңарған электронды банктік қызметтерді әкеліп беру.

Осы принциптарға сәйкес жақын болашақта клиенттер банкке тіпті келмейді – олар шот ашу, құрал-жабдықты аудару, тауар және қызметке төлеумен байланысты банктік қызметтермен үйде, офисте немесе магазинде қолдана алады.   /10, 185-196 б./

2.5 Электронды ақшамен біздің болашағымыз

Электрондық ақшалар – бұл банктердің компьютерлеріндегі шоттарда сан түрінде жазылған ақшалар. Бұлар ешқандай қағазсыз, тек электрондық сетьпен жылжиды. Яғни бұлар көрінбейді, оны ұстай да алмайсың. Ал бұған немқұрайлы қарауға болмайды, өйткені бұл көп нәрсені өзгертіп тұр. Жаңа цивилизация құрылып жатыр – ХХ ғасырдың (қағаз ақша ғасырының) цивилизациясынан өте айрықша электондық ақшалар цивилизациясы құрылуда. Бірақ бұл цивилизацияның қандай болатынын әлі де адамдарға шешуге тура келеді. Компьютердегі ақшалар – олар тек универсалды сандардың логикасы. Олар теңге де емес, рубль де емес, доллар да емес – олар тек сандар, оны компьютер есептейді, түзейді, іздейді, біржерге жібереді, салыстырады. Мұндай бәріне ортақ ақшалар дүниежүзілік қаржылық рыноктың жұмысын әлдеқайда жеңілдетер еді. Сондықтан, ортақ валюта тек компьютерлік учеттың талабы ғана емес, сондай-ақ әлемдік экономиканың талабы, халықаралық еңбек бөлісуі глобальді болып келе жатқан жаңа заман экономикасының талабы.

Бұл көпжақты жүйе бізге ақшаны оңай басқа жерге, басқа мемлекетке, тіпті жер шарының басқа бетіне жіберуге мүмкіндік береді. Адам жер айналым  саяхатына тек бір ғана карточкамен шыға алады.

Әлемге ашық ақша адамдарға, тауарға, идеяларға да ашық болады. Электрондық ақшалар ғана адамзаттың ғасырлақ арманын орындай алады.

Онда ХХІ жағыр құқықтық емес қаржылық қоғам болады. жеке адамның іс қимылын оқитын, еске сақтайтын заң бақыламайды. Электрондық ақша кезеңінде көптеген заң бұзушылық мүмкін емес болады, өйткені оны компьютер жібермейді. Мысалы наркотикті сатып ала алмаймыз, өйткені компьютер оған төлемді қабылдамай қояды.

Сонымен, электрондық ақшалар – бұл бостандық қоғамы. Бұл бір-біріне тең адамдардың қоғамы, өйтені олармен компьютер басқарады. Компьютерді адам сияқты ойландыра алмайсың, алдай алмайсың, жұмсарта алмайсың немесе ақша бере алмайсың. Ол адамдар арасында ешқандай айырмашылық көрмейді – мейлі ол сатушы болсын, президент болсын аула сыпырушы болсын. Адам тіпті оған ренжи де алмайды. Заңдылық және қаржылық әлеуметтік құрылымдар арасындағы айырмашылық міне осындай.

Электрондық ақшалар – банктік құрылым

Банктер ең басты, орталық мекеме болады, олар қоғамдық, экономикалық және саясаттық өмірмен басқарушылар болады. Сонда банктер осы әлемде бірінші басшылар болады, ал банкирлер – ең сыйлы, құрметті және ықпалды адамдар болады.

Бір банк мектептке немесе брокерлік компанияаға бір мезгілде қызмет ете алмайды. Сондықтан банктер клиенттер құрамы бойынша бөлінуі тиіс. Банктік жүйелердің діңгегін қоғамдық банктер құру керек. Бұл банктер бюджеттік сфераға қызмет жасауы керек. Яғни бұл банктер мақсатына табыст алуды қоя алмайды, олар қоғамның пайдасын ойлау керек болады.

Азаматтық банк болуы керек. Ондай банк халыққа жақын және өте көп болуы керек. Шамамен500-1000 халыққа 1 азаматтық банк.

Азаматтық банктегі әр салымшы өзінің банк иеленушіснің бірі болады, ол табысының тарату проблемаларын өзі шеше алады.

Электрондық ақшалар – мемлекеттің емес, қоғамның ақшасы.

Егер де қағаз ақша жүйесінде ақшаларды мемлекет шығарып, сосын кәсіпорындарға берілсе, онда мемлекет басты болатын, ал электрондық ақша жүйесінде адам, барлық қоғамның ортағы болады. Сол адамның ақшасы барлық халық шаруашылығында жұмыс істейді. Сонда мемлекет тек ақша жүйесін қолданатындардың біреуі болады.

Тағы бір қызық нәрсе, біз қазір ақшамызды сақтау туралы көп ойланамыз. Қайда сақтасақ дұрыс болады? кімге сенуге болады? деп күнде ойланамыз. Ал теледидарда, жарнамаларда тек әр банк өзіне шақыра береді. Бірақ қаржы әлемі оңай емес.

Ал электрондық ақша кезінде ондайды ойламайсың, өйткені банк таңдамай кез-келген азаматтық банкке сала аласың.

Электрондық ақшалар – соғысты толығымен тоқтатады.

Қағаз ақша не сенде, не менде бола алады. Сондықтан біз оны алу үшін күресуіміз керек. Ал электрондық ақшалар сенде де, менде де, тағы басқасында бола алады. Мұнда аумаққа, мемлекетке күресетін құрал жоқ. Мысалы екі мемлекетті алсақ – біреуі бай мемлекет, екіншісі кедей. Бай мемлекет несиені қажет етпейді, бірақ оның ақшаларының бір бөлігі несиелік ресурс болуы мүмкін, онда бұл несие кедей елдің дамуына берілуі мүмкін.

Сонымен электрондық ақшалар соғысты түсініксіз етеді. Мүмкін емес деп айта алмаймын, бірақ мағынасыз.

Инфляция болмайды.

Электрондық ақшалар ортақ болғандықтан, бүкіл әлемде бағалар да бірдей болады.

1.      Әлем үлкен көлемдегі орта шаруашылықжүйе болады. Егер  мысалы, Мароккода етке баға көтерілсе, онда жергілікті сатушы тез арада баға көтерілуге үлгермеген көрші елден оларды сатып алады. Ал бүкіл әлем масштабында бұл процесті байланыстыру айтарлықтай қиын. Міне сондықтан бағалар тұрақты болады. 18-21бет.

2.6 Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне электрондық ақша мәселелері бойынша толықтырулар енгізу туралы

Қазақстан Республикасының Заңы

1-бап. Қазақстан Республикасының мынадай заңнамалық актілеріне толықтырулар енгізілсін:

1. 2001 жылғы 30 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2001 ж., № 5-6, 24-құжат; № 17-18, 241-құжат; № 21-22, 281-құжат; 2002 ж., № 4, 33-құжат; № 17, 155-құжат; 2003 ж., № 1-2, 3-құжат;
№ 4, 25-құжат; № 5, 30-құжат; № 11, 56, 64, 68-құжаттар; № 14, 109-құжат;
№ 15, 122, 139-құжаттар; № 18, 142-құжат; № 21-22, 160-құжат; № 23, 171-құжат; 2004 ж., № 6, 42-құжат; № 10, 55-құжат; № 15, 86-құжат; № 17, 97-құжат; № 23, 139, 140-құжаттар; № 24, 153-құжат; 2005 ж., № 5, 5-құжат;
№ 7-8, 19-құжат; № 9, 26-құжат; № 13, 53-құжат; № 14, 58-құжат; № 17-18, 72-құжат; № 21-22, 86, 87-құжаттар; № 23, 104-құжат; 2006 ж., № 1, 5-құжат; № 2, 19, 20-құжаттар; № 3, 22-құжат; № 5-6, 31-құжат; № 8, 45-құжат; № 10, 52-құжат; № 11, 55-құжат; № 12, 72, 77-құжаттар; № 13, 85, 86-құжаттар;
№ 15, 92, 95-құжаттар; № 16, 98, 102-құжаттар; № 23, 141-құжат; 2007 ж.,
№ 1, 4-құжат; № 2, 16, 18-құжаттар; № 3, 20, 23-құжаттар; № 4, 28, 33-құжаттар; № 5-6, 40-құжат; № 9, 67-құжат; № 10, 69-құжат; № 12, 88-құжат; № 13, 99-құжат; № 15, 106-құжат; № 16, 131-құжат; № 17, 136, 139, 140-құжаттар; № 18, 143, 144-құжаттар; № 19, 146, 147-құжаттар; № 20, 152-құжат; № 24, 180-құжат; 2008 ж., № 6-7, 27-құжат; № 12, 48, 51-құжаттар; № 13-14, 54, 57, 58-құжаттар; № 15-16, 62-құжат; № 20, 88-құжат; № 21, 97-құжат; № 23, 114-құжат; № 24, 126, 128, 129-құжаттар; 2009 ж., № 2-3, 7, 21-құжаттар; 2009 жылғы 8 мамырда «Егемен Қазақстан» және 2009 жылғы
9 мамырда «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне тауар биржалары мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы
4 мамырдағы Қазақстан Республикасының Заңы; 2009 жылғы 8 мамырда «Егемен Қазақстан» және 2009 жылғы 9 мамырда «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ойын бизнесі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы 4 мамырдағы Қазақстан Республикасының Заңы; 2009 жылғы 15 шілдеде «Егемен Қазақстан» және 2009 жылғы 16 шілдеде «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды қолдау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы; 2009 жылғы 14 шілдеде «Егемен Қазақстан» және 2009 жылғы 11 шілдеде «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне валюталық реттеу және валюталық бақылау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы; 2009 жылғы 21 шілдеде «Егемен Қазақстан» және 2009 жылғы 29 шілдеде «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланған «Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер енгізу туралы» 2009 жылғы 10 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы; 2009 жылғы 28 шілдеде «Егемен Қазақстан» және 2009 жылғы 22 шілдеде «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне балалардың қадағалаусыз қалуының профилактикасы және кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы 10 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы; 2009 жылғы 28 шілдеде «Егемен Қазақстан» және 2009 жылғы 29 шілдеде «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әскери қызметшілердің жауапкершілігі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы 10 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы; 2009 жылғы 18 шілдеде «Егемен Қазақстан» және 2009 жылғы 22 шілдеде «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ақпараттық-коммуникациялық желілер мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы 10 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы; 2009 жылғы 28 шілдеде «Егемен Қазақстан» және 2009 жылғы 28 шілдеде «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне зияткерлік меншік мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы 10 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы; 2009 жылғы 21 шілдеде «Егемен Қазақстан» және 2009 жылғы 29 шілдеде «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қала құрылысын жоспарлаған, жер учаскелерін бөлген, құрылысты жобалаған және салған кезде су қорғау және табиғат қорғау тәртібін сақтау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы 10 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы; 2009 жылғы 12 тамызда «Егемен Қазақстан» және 2009 жылғы 11 тамызда «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне денсаулық сақтау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы 16 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы; 2009 жылғы 23 шілдеде «Егемен Қазақстан» және 2009 жылғы 28 шілдеде «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жеке кәсіпкерлік мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы 17 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы; 2009 жылғы 12 тамызда «Егемен Қазақстан» және 2009 жылғы 11 тамызда «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ветеринария мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы 24 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы):

1) мынадай мазмұндағы 169-2-баппен толықтырылсын:

«169-2-бап. Электрондық ақшаны шығаратын банктердің Қазақстан Республикасының электрондық ақша шығару және пайдалану саласындағы заңдарында белгіленген талаптар мен міндеттерді бұзуы

1. Электрондық ақшаның иелерінен қабылданған ақшаның көлемінен асатын сомаға электрондық ақша шығару, –

үш жүз айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады.

2. Осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көзделген әкiмшiлiк жаза қолданылғаннан кейiн бiр жыл iшiнде қайталап жасалған әрекеттер, –

алты жүз айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады. 

3. Электрондық ақша шығару сомасы бойынша белгіленген шектеулерді орындамау не электрондық ақшаның сәйкестендірілмеген иелері үшін оларды пайдалана отырып операциялар жасау, –

екі жүз айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады.

4. Осы баптың үшiншi бөлiгiнде көзделген әкiмшiлiк жаза қолданылғаннан кейiн бiр жыл iшiнде қайталап жасалған әрекеттер, –

бес жүз айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады. 

5. Азаматтық-құқықтық мәмілелер бойынша ақы төлеу кезінде жеке тұлғалардан заңды тұлға немесе жеке кәсіпкер алған электрондық ақшаны уақтылы және толық өтемеу, –

бір жүз айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады. 

6. Осы баптың бесiншi бөлiгiнде көзделген әкiмшiлiк жаза қолданылғаннан кейiн бiр жыл iшiнде қайталап жасалған әрекеттер, –

екі жүз айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады.»;  

2) 572-баптың 1-бөлігі «169» деген цифрдан кейін «, 169 – 2» деген цифрлармен толықтырылсын.

2. 2008 жылғы 10 желтоқсандағы «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексіне (Салық кодексі) (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2008 ж., № 22-І, 22-ІІ, 112-құжат; 2009 ж., № 2-3, 16, 18-құжаттар; 2009 жылғы 14 шілдеде «Егемен Қазақстан» және 2009 жылғы 11 шілдеде «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне валюталық реттеу және валюталық бақылау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы; 2009 жылғы 18 шілдеде «Егемен Қазақстан» және 2009 жылғы 22 шілдеде «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ақпараттық-коммуникациялық желілер мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы 10 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы; 2009 жылғы 12 шілдеде «Егемен Қазақстан» және 2009 жылғы 11 шілдеде «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне денсаулық сақтау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы 16 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы; 2009 жылғы 28 шілдеде «Егемен Қазақстан» және 2009 жылғы 23 шілдеде «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жеке кәсіпкерлік мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2009 жылғы 17 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы):