Экономикалық өсу, оның элементтері және даму кезеңдері. Неоклассикалық және Кейнсиандық үлгілер

Сонымен, акция  курсы өзімен капитализацияланған  дивидендті көрсетеді, оны мына формуламен есептейді:

Берілген  түсініктегі шамалар акция курсының әрдайым тербелінуі, акцияның сұраныс  пен ұсыныс қатынасына тәуелді.

Қоғам акция  ұстаушыға түрлі артықшылықтарды  беретін және атаулы акция түрлерін шығарады. Акция ұстаушы – заңды  түрде компанияның акционері  екенін куәландырады. Атаулы акцияларды шығарғанда, оларды тек акционерлік  кітапқа енген акционерлер иемдене  алады. Әр түрлі елдерде, қоғам қызметін реттейтін түрлі заңдар бар. Біреулерінде ұсынушыға, ал екіншісінде атаулы акциялар көп кездеседі. Акцияның әр түрлі  артықшылықтары мен кемшіліктеріне ие.

Ұсынушыға арналған акция сату операцияларында қолдануға  ыңғайлы. Бұл жағдайда компания акция  иелерінің аттарын білмейді. Осылайша акцияларды сату және сатып алуда  қоғам құрылтайшыларына және акционерлеріне түрлі қиыншылық туғызуы мүмкін.

      Корпорацияны басқаруға қатынасу  құқығы бойынша жай және артықшылықты  акциялар болып бөлiнедi.

Жай акцияларды иеленушiлердiң корпорацияның тапқан пайдасының мөлшерiне байланысты дивидендтер алу құқы, жиналыстарда дауыс беру арқылы корпорацияны басқаруға катысу құқы және корпорация жабылып қалған жағдайда несие берушiлермен есеп айырысқаннан кейiн мүлiктiң бiр бөлiгiн алу құқы бар.

Артықшылықты  акциялар немесе преференционалды – меншiк туралы ерекше сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейiне қарамастан белгiленген мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуiн қамтамасыз етедi. Преференционалды акция дауыс құқын бермейдi. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған байланысты артықшылық дауыс құқы жоқтығының орнына төлеу ретiнде жүредi.

     Артықшылықты акциялар номинал  құны көрсетiлген және көрсетiлмеген  болып екiге бөлiнедi. Бiрiншi жағдайда  дивиденд акцияның номиналына  байланысты процент түрiнде есептеледi. Ал номиналсыз артықшылықты акциялар  сирек кездеседi, оларда дивидендтiң  нақты ақшалы мөлшерi көрсетiледi. Акция номиналының оның нарықтық  бағасына әсерi жоқ.

     Жай акция бойынша төленетiн  дивидендтер сияқты артықшылықты  акция бойынша да дивидендтер  таза пайдадан төленедi. Артықшылықты  акция, әдетте, - атаулы бағалы  қағаз. Корпорация бұл акцияның  бiрнеше сериясын шығаруы мүмкiн.  Әрбiр сериясының әртүрлi көлемдегi артықшылықғы бар. Олар әр сериялы  акцияның сертификатында көрсетiледi.

     Артықшылықты акциялардың өзi, бiрнеше  түр тармағына бөлiнедi. Оларды  былай топтастыруға болады – қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивтiк және кумулятивтiк емес, конвертабельдi және конвертабельдiемес.

Қатысушылар артықшылығы өз иемденушiсiне үстеме пайданы бөлуге қатысуға мүмкiндiк бередi.

     Қатыспаушылар акциясы иесi ешуақытта белгiленген деңгейден артық дивиденд алуға құқы жоқ. Егер артықшылықты акциялар кумулятивтiк болса, онда бұрын хабарланған кейбiр себептермен төленбеген, дивидендтер мiндеттi түрде келесi жылы төленедi. Кумулятивтi емес акциялар бойынша төленбеген дивидендтердi келесi жылдың дивидендтiне қосуға болмайды.

Конвертабельдi артықшылықты акциялар өз иемденушiлерiне кейбiр жағдайларда (егер олар корпорация жарғысында көрсетiлген болса) осы корпорацияның жай акциялардың белгiлi бiр мөлшерiне айырбастауына мүмкiндiк бередi. Айырбастау жөнiндегi талап осы типтi акция шығарған кезде жазбаша түрде корпорация кiтабында көбiсi конвертабельдi. Ал конвертабельдi емес акциялар өз статусын өзгертуге мүмкiндiгi жоқ.

     Нарықтық экономикасы дамыған  елдерде артықшылықты акциялар  саны әлбетте барлық акциялардың  10 %-нен аспайды. Демек, корпорация қаржысында олардың үлесi өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың корпорация iсiн басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлiк қоғамның жиналысында дауыс беретiн жай акция иемденушiлердiң санын өзгертпей-ақ қосымша капитал тартуға мүмкiндiк бередi.

     Қорыты айтқанда, жай акциялар  бойынша дивиденд төлеу корпорацияның  нәтижелi қызмет iстеуiне байланысты  болса, ал артықшылықты акциялар  бойынша корпорацияның шаруашылық  қызметi нәтижелi болмағанына қарамастан  алдын ала жоспарланған кiрiс  бойынша нақты мөлшерде дивиденд  төленедi. Әрине нақты төленген  дивиденд жылдық жұмыс нәтижесiне байланысты түскен кiрiс мөлшерiн өсiруi де мүмкiн және керiсiнше, бөлiнген пайданың мөлшерiн кемiтудi де мүмкiн

             1.2   Акционерлік қоғамның атқару  органы мен басқару принциптері.

Фирманың  стратегиясын және қоғам ісінің негізгі  бағытын акционерлер жиналысы мен  директорлар кеңесі шешеді. Ал барлық шаруашылық – жүргізу процессін  және фирманы басқаруды атқарушы орган жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасының "Акционерлік қоғам туралы" заңына сәйкес қоғамның ағымдағы ісін басқаруды қоғамның жеке атқарушы органы жүзеге асырады.Коллегиялық атқару органының басшысы жеке атқару органы болып табылады.

Атқару органының  өкілеттілігі Заңда анықталып, жалпы  түрде ол: қоғамның ағымдағы ісін басқаруда  барлық сұрақтарға, тек жалпы акционерлік  жиналыс пен директорлар кеңесіне қатысты сұрақтардан басқа сұрақтарды шеше алады. Бас директорлардың және ол басқаратын билеудің өкілеттігіне Заңда көрсетілмеген. Ол қоғамның жарғысында жеке және коллегиалдық атқару органы біркелкі көрсетілген. Билеудің де жүргізу  ісі Заңда қарастыырылмаған. Ол жарғыда  немесе директорлар кеңесімен бекітілген ішкі құжатта анықталған. Заңда тек, атқару органының отырысының протоколына  және билеу отырысы немесе лирекция шешімі негізінде қоғам атынан барлық құжаттарға қол қоятын бас  директор.

Осыған байланысты, қоғам атқару органының ісі Заңда  жалпы түрде берілген. Басқа органдармен  нақты қарым-қатынасын анықтауға  директорлар кеңесіне қалдырылды.

Атқарушы орган:

1. Ағымдағы  қызметке атқарушы орган басшылық  етеді. Атқарушы орган  алқалы  немесе жеке-дара болуы мүмкін.

Атқарушы  орган қоғам қызметінің осы Заңда, Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерінде және қоғамның жарғысында қоғамның басқа органдары  мен лауазымды адамдарының құзыретіне жатқызылмаған кез келген мәселесі бойынша шешім қабылдауға құқылы.

Атқарушы  орган акционерлердің жалпы жиналысы мен директорлар кеңесінің шешімдерін орындауға міндетті.

Атқарушы  органның вето құқығы белгіленген мәселелер  жөніндегі шешімдері "алтын акция" иесімен келісілуге тиіс.

Егер мәміле жасасу кезінде тараптардың қоғам  белгілеген шектеулер туралы білгендігін  дәлелдесе, қоғам өзінің атқарушы органы осы шектеулерді бұза отырып жасаған  мөміленің жарамды екеніне дауласуға  құқылы.

2. Қоғамның  акционерлері және оның акционерлері  болып табылмайтын қызметкерлері  алқалы атқарушы органның мүшелері  бола алады.

Атқарушы  органның мүшесі директорлар кеңесінің  келісімімен ғана басқа ұйымдарда  жұмыс істеуге құқылы.

Атқарушы  орган мүшесінің функциялары, құқықтары  мен міндеттері осы Заңмен, Қазақстан  Республикасының өзге де заң актілерімен, қоғамның жарғысымен, сондай-ақ аталған  адам мен қоғам арасында жасалатын  жеке еңбек шартымен белгіленеді. Қоғам  атынан атқарушы органның басшысымен жасалатын жеке еңбек шартына  директорлар кеңесінің төрағасы немесе осыған жалпы жиналыс немесе директорлар кеңесі уәкілеттік берген адам қол қояды. Атқарушы органның қалған мүшелерімен жасалатын жеке еңбек  шартына атқарушы органның басшысы  қол қояды.

          Атқарушы орган басшысының өкілеттігі:

Атқарушы  органның басшысы:

1) акционерлердің  жалпы жиналысы мен директорлар  кеңесі шешімдерінің орындалуын  ұйымдастырады;

2) үшінші  тұлғалармен қатынастарда қоғам  атынан сенімхатсыз әрекет етеді;

3)  үшінші  тұлғалармен қатынастарда қоғам  атынан өкілдік ету құқығына  сенімхат береді;

4) қоғам қызметкерлерін (атқарушы органның мүшелері болып  табылатын қызметкерлерді қоспағанда) қабылдауды, ауыстыруды және жұмыстан  босатуды жүзеге асырады, оларға  көтермелеу шараларын қолданады  және тәртіптік жазалар қолданады,  қоғамның штат кестесіне сәйкес  қоғам қызметкерлерінің   лауазымдық  айлықақыларының және айлықақыларына  дербес үстемеақылардың мөлшерін  белгілейді, атқарушы орган мен  коғамның ішкі аудит қызметінің  құрамына кіретін қызметкерлерді  қоспағанда, қоғам қызметкерлеріне  берілетін сыйлықақы мөлшерін  айқындайды;

5)  өзі  болмаған жағдайда өз міндеттерін  атқаруды атқарушы орган мүшелерінің  біріне жүктейді;

6) атқарушы  орган мүшелерінің арасында міндеттерді,  сондай-ақ өкілеттік саласын және  жауапкершілікті бөледі;

7) қоғам жартысында  және қоғам акционерлерінің жалпы  жиналысы мен директорлар кеңесінің  шешімдерінде бслгіленген өзге  де функцияларды жүзеге асырады.

Акционерлік компанияның қызметін басқарудың негізгі  принциптері:

Акционерлік компанияны басқару процесін ұйымдастыруда  маңызды роль негізгі принциптерге беріледі. Экономикалық әдебиеттерде принцип түсінігіне экономикалық қатынасқа  қатысушылар арасындағы байланыс заңдылығын көрсететін негізгі ережелер енеді. Жеке авторлар принцип мазмұнына  әр түрлі талқылама береді. Мысалға, К.Джексон принципті «бастапқы  концепция – нарықтық өзара іс қимылға қатысушылардың мінез құлқын регламенттейтін басшының идеясы, деп  анықтайды. Біздің көз қарасымыз  бойынша бұндай анықтама «принципң  мазмұнының түсінігіне өте кең талқылама. Шынында да бұндай кең мағына тауар-ақша қатынасының заңдылығын көрсететін теориялық постулаттар мен концепцияларға қолдануға болады. Л.Хамердің ойынша «бірлескен қызметте немесе  бәсекелістікте, іскерлік шарт жасағанда контрагенттер қолданатын іс-әрекеттің жалпы ережесі мен нормасы, деп принципті түсіндіреді. Біздің ойымызша, Л.Хамердің экономикалық принциптердің мінез-құлқына бағытталған асыра сілтеме талқыламасы экономикалық принциптерді негіздеуі мен өндірімі субъективизмге алып келуі мүмкін. Негізгі принциптер экономикада объективті экономикалық заңдылықтармен байланысты болады. Бірақ сонымен қоса принциптер объективті мазмұннан бөлек экономикалық қатынасқа қатысушылардың белгілі бір дәстүрлеріне сәйкес іс-әрекетін субъективті элементтермен рәсімдейді.

Басқарудың  негізгі принциптерінің түсініктемесін бергенде, әр бір принципті рәсімдеуде субъективті элементтер жалпы экономикалық принциптерге қарағанда маңыздырақ рөл атқарады. Сонда да, маңыздылығына  қарамастан объективті мазмұн шешуші болып табылады. Мысалы, принциптердің  кезкелген нормативтік құқықтық рәсімделуі. Басқару принциптердің  мазмұнының басымдылығы сыртқы формалардың  сақталуында, волюнтаристік елемеушілік  принцип мәнділігінде анық шектеушілік  қызметін атқарады. Мысалыға, компанияның  ұзақ мерзімді стратегиясына байланысты шешім қабылдағанда акционерлердің барлық топтарын, тәуелсіз эксперттер мен консультанттарды тарту арқылы коллегиялдық принципті ұстануға болады, бірақ соңғы шешім акциялардың  басқару пакетін иемденушілердің  мүддесіне сай қабылданады. Ірі  компанияларды басқару тәжірибиесінде, сыртқы көрінісінде заңды талаптармен  формалды процедураларды сақтап, колданған  кезкелген принциптердің мазмұнын бұзатын түрлі «сұр технологиялардың қолдану кезігеді. Сондықтан принциптің формалды процедурасына емес оның мәнін  сақтауға аса маңызды акцент аудару керек.

Басқару принциптерінің құрылымы мен салыстырмалы мәндігі  әр түрлі менеджмент мектептерінің  өкілдері арасында өткір дискуссия  тақырыбы болып табылады. Неотейлоризмді жақтаушылар басқару принциптер жүйесінің көпсатылығын алға тартады. Оған олар жалпы корпоративтік стратегияны  жүзеге асырумен зерттеу принципін  қосады. Екінші сатысына – іскерлік стратегияны жүзеге асыру принципін, үшінші сатысына – функционалды стратегияны  жүзеге асыру принципін, ал төртіншісіне – жеке басқару функциясын регламенттейтін  негізгі ережелерді жүзеге асыруын, яғни ұзақ мерзімді болжамдауды регламенттейтін  ережелер, стратегиялық жоспарлау ережелері, стратегиялық жоспарларды ұйымдастыру  мен координациясын іске асыратын ережелер т.б. қосады. Біздің ойымызша, неотейлоризм өкілдері басқару принциптерінің көпсатылығын ұсына отырып, жалпы корпоративтік  басқару принциптерді қамтитын негізгі  түсініктің түбін қарастырмаған, өйткені  жеке процедураларды жүзеге асырғанда  олардың нақты ережелерін теңейді. Мысалға, ұзақмерзімді жоспарлауды  бірінші дәрежелі, жалпы корпоративтік  басқаруды ұйымдастыру тиімділігін, ұзақ мерзімді мақсаттарды жүзеге асыру процесі ретінде алдын ала анықтау болып табылатын басқару идеясымен теңейді.

Бұл мәселенің  келесі ұшқарлығы стратегиялық менеджменттің  негізгі принциптерін мұқият зерттеумен барлау, объективті қажеттілігін елемеушілік  болып табылады. Мысалы, класикалық болып қалған И.Ансоффаның «Жаңа  корпоративтік стратегия еңбегінде  көрестілген басқарудың негізгі  принципін қолданумен проблематикасын  анықтау шетте қалады. А.Томпсонмен А.Стриклендтің «Стратегиялық менеджмент: стратегияны зерттеумен жүзеге асыру  өнерің деген еңбегінде де басқарудың негізгі принциптерінің проблематикасын  айналып өтеді. Менеджментке мұндай көзқарас жетерліктей қатаң шығармашылық тапқырлықтың шекарасына көңіл адармауына нұсқайды. Бұл әсіресе менеджменттің  негізгі принциптеріне жүгінетін  ірі компанияларды басқаруда  нақ анықталады.

Басқару принциптерінің маңыздылығы бірінші дәрежелі екенін ашық қабылдайтын зерттеушілер арасында да жеке принциптердің мәнділігі, олардың  сандық құрамы, корпорацияны толық  немесе оның бөлек функционалды құрылымдарын басқару кезінде принциптерді маңыздылығы  бойынша тізу жөнінде ортақ пікір  жоқ. Түрлі көзқарастарды талдау түрлі менеджмент мектептеріне жататын  зерттеушілердің пікірінің басқарудағы  жеке принциптерінің мәнділігі мен  олардың өз-ара «салмақ қатынасындаң ажырайтындығын көрсетеді. Сонымен  бірге, егер неотейлоризм өкілдері стратегиялық басқарудың «қатаң жүйесінің негізі ретінде дара басқару принципінің  маңыздылығын алға тартса, «адамдар қатынасың  мектебінің өкілдері дара басқару принципін  абсолюттеуге біршама табандылықпен  қарсы тұрып, оны біртұтас дара басқарумен коллегиялық принциптердің диалектикалық  балансында тек бір әлпеті ретінде  қабылдайды, яғни дара басқаруды міндетті түрде шектеулі қолданып, мүмкіншілігінше  стратегиялық шешімді коллегиялық  түрде қабылдау керек деп санайды. Түрлі мектептер өкілдерінің  басқа принциптерге көз қарасын  талдағанда да пікірлердің алшақтығы  немесе қарама-қарсы пікірлер де кездеседі.