Шетел ағартушыларының педагогикалық идеялары

Ренессанс құндылықтарының  дағдарысы байқалуының қызықты  формасы утопизм болды. Идеалды  қоғамды құру алыс және белгісіз уақытқа  жазылған, бұл авторлардың идеалды адамды шұғыл жасау мүмкіндігі утопиясына сенбеуін растайды. Томмазо Кампанеллланың Күн идеалды Мемлекетінде (1568-1639 ж.ж.) автордың Қайта Өрлеудің гуманистік құрылысынан бас тарта отырып, адамдардың барлық өмірін қатаң белгілеудің ұсақ бөлшектеріне дейін таң қалдырады.

Жоғары Қайта Өрлеу  өнері өмірдің тамаша жақтарының гармониялық синтезіне ұмтылу, жалпы  бейне үшін жекеліктен, шамалы нақтылықтардан бас тартады. Бұл - Жоғары Қайта Өрлеудің Ертеден басты айырмашылықтарының бірі. 

Осы кезеңнің европа мәдениеті  үшін мәнін түсіну үшін үш есімді атау жеткілікті: Леонардо да Винчи, Рафаэль, Микельанджело, олардың шығармашылығы  итальян қайта өрлеуінің басты  құндылықтары – зерде, үйлесім, қуатты бейнелейді.

Леонардо да Винчи “Үңгірдегі Мадонна” картинасында толысқан шебер  ретінде көрінеді. “Кеш құпиясы” оның шығармашылығының шыңы болып саналады. Леонардоның қылқаламынан шыққан Мона Лиза портретінде классикалық, яғни қайта өрлеу белгілері – кескін айқындылығы, сызықтардың көзге  көрінетін иілімділігі, физиономия тұрғысынан көңіл-күйдің мүсіндік құлпыруы және жартылай қиял түріндегі пейзажы  бар қарама-қайшы және белгісіз болашаққа  шақыратын портреттің үйлесімі айқын  көрінеді.

Рафаэль сұлулық табиғаттың тазарған және жетілген формасы түрінде  болады деп сенген. Ол адам көзіне көрінеді, суретшінің міндеті оны көрсете  білу болып табылады. Рафаэльдің “Сикстин мадоннасы” өзіне тарту қасиетінің тереңдігімен ерекшеленеді. “Афина мектебінде”  гуманист, антика мәдениетін тамаша білгір ретінде көрінеді.

Микельанджелоның батырлық титанизмінің жалғыз фигурасы – бұл  Давид (1501-1504 ж.ж.). Оның атақты “Қорқынышты  сот” фрескесінде Микельанджело  жердегі барлық пайдасыз істерді, тәннің бұзылуын, адамның тағдыр алындағы шарасыздығын көрсетеді.

Жоғары Ренессанс суретшілерінде адамзат тұлғасы барлығынан биік қойылған. Бұл практиканы венециандықтар ғана бұза бастады, оның ішінде алдымен  Джорджоне, оның пейзажы адамзат  фигуралары бейнеленген терең гармониялық  үйлесімде болады (“Ұйқыдағы Венера”).

Тициан сюжеттің эмоционалдық мазмұнына көңіл аударумен ерекшеленеді. Бұл “Кесарь динарийі” атты атақты картинасында жақсы көрінеді.

Айтылғандардан қорытынды  шығара отырып, Қайта Өрлеу жаңа европалық мәдениетті қалыптастырудың  ұзақ, күрделі және қарама-қайшы  процесі ретінде көрсетіледі. Оның кейінгі орта ғасырдың әлеуметтік және рухани өмірінің терең алғышарттары болды, ол өз кезеңінің көптеген нақты экономикалық, саяси, идеологиялық факторларымен негізделеді. Бұл процесс ескі орта ғасырлық әлеммен күресте және ымыраға келуде болды. Соңында оның дамуы “шіркеудің рухани диктатурасын” бұзып, гуманистік дүниетанымды бекітті, идеология мен мәдениеттің барлық облыстарының революциялық өзгеруіне әкелді.

Итальян Ренессансының өз бастауы, өз жетілуі, өз соңы бар. Ренессанс  дағдарысы оның идеялық бағдарламасының, оның рухани идеалдарының әлеуметтік шындықпен қақтығысуынан туған. Барлық Ренессанс жаңа заманның адамзат  тұлғасының индивидуализмінің бірінші  формасының жеткіліксіздігін және аяқталмауын  ұғынудан туады. Екі стихия Ренессанстың рухани өмірін және өнерін көрсетеді. Бір жағынан, Қайта Өрлеу ойшылдары  мен суретшілері адамзат қайғысын түсінуде және көркем бейнені терең  ұғынуда шексіз күш пен мүмкіндікті  сезеді. Екінші жағынан, олар адамзаттың шектелуін, табиғат өзгерістеріндегі, көркем шығармашылықтағы оның шарасыздығын әрқашан сезініп отырды. Сондықтан  Ренессанс адамның антропоцентризмінің  қуатты негіздемесін тұрақты іздестіру  ретінде көрінеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиет:

Аманжолова М.К., Беркінбекова А.М., Әбілқасов Ғ.М. Мәдениеттану

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық  идеясы мен ағартушылық қызметі (1841-1889)

 

Ы.Алтынсарин аса талантты педагог, ағартушы, дарынды  жазушы, тамаша ақын, көрнекті қоғам  қайраткері Ыбырай Алтынсарин қазақ  қоғамының мәдениет пен экономика  жағынан мешеу кезінде өмір сүріп,  халқымыздың демократиялық мәдениеті  мен өнерінің бір сыпыра саласында  жаңадан өсіп өркендеуіне айқын  жол ашып, баянды негіз жасады.

Жан-жақты  талант иесі Ыбырайдың есімі қашанда  уақыт сынынан мүдірмей өтіп, өз халқымен бірге жасасып келеді. Оның өмірі өз Отанын шексіз сүйіп, оған бүкіл жан тәнімен қызмет етудің тамаша үлгілерінің бірі болып табылады.

Ағартушының өнегелі өмірі мен өрісі биік таланты бір кезде қандай жарқын да жанды қасиеттерімен көрініп, қазақ мәдениетінің тарихында айқын  іздерін қалдырса, қазірде сол  асыл да абзал ерекшеліктерін өз бойында  толық анықтауда. Мұның өзі заңды  да еді. Өйткені әрбір ұлы адамзатпен бірге жасайтын мәңгі өшпес, ескірмес иделарды көтереді. Сондықтан олар арада бірнеше ұрпақтың өткеніне қарамастан, әрбір жаңа ұрпақ, жас  қауымға алыстан қол созып, «жол болсын» айтып тұрғандай болады, уақыт өткен сайын биіктей, мән-маңызы қадір-қасиеті арта түседі. Мәдениетіміздің  тарихында Ы.Алтынсарин дәл осындай, үркердей саңлақтардың бірі болған еді. Ол өзінің бүкіл шығармашылық өмірін бір ұлы мақсатқа арнады. Ол мақсат қазақ халқын ғасырлар бойы езіп келген надандық пен қараңғылықтың шырмауынан босатып, өнер-білімді, мәдениетті елдердің қатарына қосу еді.

Заманымыздың  заңғар жазушысы Мұқтар Омарханұлы Әуезов Ыбырай Алтынсарин туралы былай жазды: «Ыбырай орыстың мәдениет мектебін танымаса, Ушинский бастаған педагогикалық  жаңалықтарды білмесе, орыстың адамгершіл, прогрессшіл классикалық әдебиетінің  нәрінен қорек алмаса, Ыбырай болмас еді… Ыбырай да сол бір бағытта  болумен қатар, өмірі, еңбек еткен  ортасы, әлеуметтік-қоғамдық қайраты, әрекеті жөнінде Шоқанға да, Абайға да ұқсамайды. Ыбырай жаңағы екеуінің де ісін өз өмірінде  еңбегіне түйістіріп, қоса білді. Сөйтіп, ол екеуі де істеген  тың тарихтың ұзақ өрісі бар, зор  келешегі бар істердің үлгісін өз қолымен орнатты. Әрі ол жаңа үлгідегі ақын, әрі сол кездегі Ресейде  батыл жаңалық жасап, «бұратана» елдер үшін тың үлгідегі мектеп ашушы. Қазақтың ең алғашқы мәдениетті мектебін жасаумен қатар, жазушылық пен оқытушылықты ол аса шебер өнерлі түрде қабыстырушы».¹

Кезінде қазақ ха лқының болашақ дағдырын орыс мәдениетімен бірлікте алып қараған  Шоқан, Абай және  Ыбырай секілді  ұлы ағартушы-демократтар тарихымызда  өшпестей із қалдырды.

Осы орайда Ыбырай Алтынсариннің қосқан үлесі  мен еңбегі орасан зор. Қазақ халқының талантты ұлдарының бірі Ыбырай Алтынсарин – аса көрнекті ағартушы-педагог, этнограф ғалым, ақын әрі жазушы, жаңашыл  педагог болған адам.

Ы.Алтынсариннің  сан салалы қызметі мен өмірі  жайлы сақталған деректер мен  материалдар өте көп, олардың  дені ағартушының өз қолынан шыққан.

Ыбырай  Алтынсарин 1841 жылы қазанның 20-шы жұлдызында Орта жүздің қыпшақ руында дүниеге  келген (Қостанай облысының Затобол  ауданы). Әкесі 1844 жылы Кенесары шапқыншылығы кезінде қаза табады да, жас Ыбырайды атасы, белгілі би Балғожа Шаңбыршыұлы  тәрбиелейді.

Балғожа би көзі ашық, көңілі жарқын, заманының  алдыңғы қатарлы адамы еді: ол өз заманының жайын тез байқады. Ендігі үміт артта, ескіде емес, алды, жаңада екенін, Ресей өкіметінің саясатына  ыңғайланып, орыс мәдениетінен азық алудың қажет екенін аңғарды.

ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, патша өкіметі  қазақ даласын бағындырудың, билеп-төстеудің  тағы бір жаңа әдісін қолдана бастады: қазақ балаларына арнап мектептер  ашуға кірісті. Патша өкіметінің бұл мектептерді ашқандағы мақсаты  мектеп туралы ережеде ашық айтылған: «Мектеп құрудағы басты міндет –  шекарадағы басқару ісін атқара алатын адамдарды сұлтан – ел билеушілердің, ордаға аралық бастықтардың ісін жүргізе  білетін және айрықша қызметтерді  атқара алатын адамдарды дайындау»  деп жазылған.

Сонымен, бұл мектеп 1850 жылы 22 тамыз күні Орынбор  қаласында ашылды, оған қазақтың 30 баласы алынды, солардың бірі тоғыз жасар  Ыбырай болды. Ыбырай бұл мектепті жеті жыл оқып, 1857 жылы бітірді. Ыбырай ерекше зерек, ерекше талантты болған.

Орынбор қаласында оқып жүрген кезінде және сонда қызмет етіп жүрген жылдары  Ы.Алтынсарин Орынборда Шекара комиссиясының  төрағасы болып қызмет атқарған белгілі  шығыстанушы ғалым, профессор В.В.Григорьевпен танысып, жақын болып және онымен достасып алады да, оның бай кітапханасын еркін пайдаланады. Соның арқасында  ол орыс және шетел ақын-жазушыларының, ағартушы-ғалымдарының шығармаларын көптеп оқып, олармен мол танысады. Сөйтіп небәрі жетіжылдық мектепті бітіріп  шыққан Ыбырай өздігінен оқып, ерінбей  ізденіп, талмай еңбек етуінің арқасында  жан-жақты мол білімі бар, ой өрісі  өте кең, оқымысты адам болып шығады.

«Қарағым, мұнда жүрсең нетер едің?

Қолыңа  құрық алып кетер едің!

Тентіреп  екі ауылдың арасында

Жүргеннен не мұратқа жетер едің?», - деп, атасы  Балғожа би айтқандай, Ыбырай өз атасы  тәрізді тек ауыл адамы ғана емес, бүкіл бір халықтың мәңдайына  біткен жарық жұлдызы болып, қазақ  мәдениетінің көгіне жарқырап шыға келді.

Ы.Алтынсарин 1860 жылдардан бастап жергілікті жерлерден  мектеп ашу ісімен айналысады. Сол  өңірдегі қазақ балаларына арналған алғашқы мектеп 1864 жылдың 8 қаңтарында Торғай қаласында ашылып, Ыбырайдың  өзі соған мұғалім болады. Сөйтіп Ы.Алтынсарин 1864 жылдан 1889 жылға дейін  жиырма бес жылдық өмірін қазақ балаларына арнап мектеп ашу, оларды оқыту, тәрбиелеу, оларға арнап оқулықтар, оқу құралдары және әдістемелік кітаптар жазу жұмысына сарп етеді. Осы жылдардың ішінде ол қазақ қыздары үшін мектеп-интернат, ауыл шаруашылық және қолөнер училищелерін аштырды. Өйткені ағартушы ғалым, әрі өз халқының ұлы патриоты қазақ халқының жарқын болашағын тек оқу-ағарту ісімен, білім-ғылыммен, сол білім-ғылымды ел ішіне көптеп тарата алатын мектеппен байланыстырған.

Сондықтан да ол: «Мектеп – қазақтарға білім  берудің басты тұтқасы… Үміт мектепте, қазақ халқының келешегі мектеппен  байланысты», - деп жазған болатын-ды.

Ы.Алтынсарин қазақ балаларына арнаған мектеп ашумен бірге онда қызмет істейтін, балаларды оқытып, тәрбиелейтін кадрларға, атап айтқанда, мұғалімдерді даярлауға  аса зор мән берген. Ол мектептегі ең басты тұлға – мұғалім деп  есептеген. Жақсылап салынған мектеп үйі, болуы мүмкін, тамаша жазылған оқу  құралдарын да табуға болады. Бірақ  бұлардың жақсы мұғалімсіз берері  шамалы деп есептеген.

«Халық  мектептері үшін ең керектісі оқытушы. Тамаша жақсы педагогика құралдары  да, ең жақсы өкімет бұйрықтары да, әбден  мұқият түрде жүргізілген инспекторлар бақылауы да оқытушыға тең келе алмайды. Сондықтан да мен жақсы оқытушыны  дүниедегі заттың бәрінен де қымбат көремін»,-деп жоғары балады.

Ыбырай  Алтынсарин орыс халқы мәдениетінің демократияшыл идеяларын, әсіресе, Ушинскийдің педагогикалық мектебінің жаңалықтарын шығармашылық жолмен қабылдай отырып, қазақ даласына білім таратушы, мектеп ашушы, жастарды тәрбиелеуші  мұғалім болды. Ол өз ісінде әрқашан  адамгершілік туын көтеріп, көптеген педагогикалық  мұралар қалдырды. Солардың ішінде оның тамаша өлеңдері мен әңгімелері бар. Бірақ ол – ең алдымен ағартушы педагог. Ал оның ақындығы мен жазушылығы оның негізгі мақсатына – сол  ағартушы педагогтік істеріне бағынған. Әңгімелері мен өлеңдерін балалар  тәрбиесіне арнап, оқу құралдары  мен оқулықтары үшін жазған.

Өзінің  мектеп өміріндегі тәжірибесін Ушинскийдің, Толстойдың педагогикалық озат пікірлерін, тағы басқа да материалдарды қорыта отырып, Ы.Алтынсарин – «Қазақ хрестоматиясы» (1879 жылы) мен «Қазақтарға  орыс тілін  оқыту жөніндегі бастауыш басшылық»  деген екі кітабын жазды. Бұл  еңбектер кезінде қазақ халқының мәдениетінің тарихында аса зор  оқиға, үлкен ғылыми табыс ретінде  жарыққа шығуы өз кезінде қазақ  халқы үшін сирек кездесетін тамаша жаңалық болды.

Ы.Алтынсариннің  шығармашылығына Н.Ф.Бунаков және Н.А.Корфтің жүйесімен Ресейде  құрылған бастауыш халық мектептерінің  тәжірибесінің жемісті ықпалы болды. Ы.Алтынсарин оқу жоспарларын және бағдарламаларын жасауда оқыту  мен тәрбиенің дидактикалық және әдістемелік тәсілдерді қолдануда  оның пайдалы тәжірибелерін пайдаланды.

Ы.Алтынсарин өзінің оқу құралдарын жасауда өзінің идеялық бағыттылығы жағынан  халықтың қағидаларға қызмет етуге  және балаларды өз Отанына сүйіспеншілік рухта тәрбиелеуге ұмтылды. Сондықтан да орыс педагогтары мен жазушыларының шығармаларымен қатар ол хрестоматияға қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін енгізді.

«Қазақ  хрестоматиясымен» жұмыс істеу  барысында Ы.Алтынсаринге К.Д.Ушинскийдің  педагогикалық көзқарасы мен  оның «Балалар әлемі», сонымен қатар  Л.Н.Толстойдың, И.И.Паульсонның, Н.А:Карфтің  және басқалардың оқулықтар жасаудағы  тәжірбиесінің әсері орасан зор  болды.

Ы.Алтынсарин Қазақстанда әйелдерге білім  беруде біршама қадамдар жасады. 1887 жылы Ырғызда бірінші қазақ қыздар мектебін интернатымен ашылды.

Ы.Алтынсариннің  есімімен Қазақстанда кәсіптік-техникалық білім беру ісінің дамуы байланысты. Торғайда кәсіптік-техникалық училище  ашылды,  содан кейін Қостанайда ауыл шаруашылығы училищесін ұйымдастырды. Ы.Алтынсарин өзі оқып, қызмет еткен  жылдары Орынбор, Қазан, Уфа, Петербург  қалаларындағы сол кездегі Шығысты  зерттеуші ғалымдар В.В.Катаринский, А.А.Мазахин, уездік қызметкерлер Яковлев, Караулов, Плотников т.б.тығыз байланыста, достық қарым-қатынаста болады. Солар  арқылы белгілі татар ағартушылары Ш.Маржани, Қ.Насыри, С.Кукляшев, әсіресе, Петербург университетінің оқытушысы, Ш.Уалихановтың досы, белгілі татар  ағартушысы Хұсин Файызхановпен  де танысып, достасады. Олармен хат  алысып, хат жазысып тұрады. Оқу  ағарту ісінде бұлардың қайсысының болса  да, Ы.Алтынсаринге көп көмегі тиген.

Әрине, Ыбырай олармен істес, қызметтес, достас болып  жүргенмен, қазақ халқының тағдыры, келешегіне байланысты барлық мәселелер  жөнінде үнемі пікірлес бола білмеген. Кейбір күрделі, көкейкесті мәселелер  жөнінде Ы.Алтынсариннің өз достарымен келіспей қалатын кездері де аз болмаған. Мәселен, ол Н.И.Ильминский, А.Алектронов, А.Бессонов, т.б.миссионерлік әрекеттеріне қарсылық білдіріп отырған. Ы.Алтынсарин сол кездегі қазақ жазуын (яғни, араб әрпіне негізделген қазақ емлесін) орыс алфавитіне көшіруге мүлде қарсы  болған. Бұл туралы жоғары орындарға  бірнеше рет хат жазып, арыз айтып  ұсыныстар жасаған. Мысалы, ол 1871 жылғы 31 тамызда Н.И.Ильминскийге жазған хатында  былай дейді: «Шапағатты төрем Николай  Иванович! Сіз бұл хатыңызда қазақ  арасына орыс алфавитін енгізу жөнінде  пікір айтқан екенсіз. Бұл талассыз пайдалы пікір ғой. Дегенмен, оны  жүзеге асыру, меніңше, үлкен қиыншылыққа  кездеседі. Орыс әрпімен жазылған кітаптар қазақ арасына, тап біздің ойлағанымыздай жеңіл және тез сіңе қоймайды. Бірінші  жағынан фанатизмнің салдарынан, екінші жағынан, орыс жазуына көзі үйренбегендіктен,  оның таныс еместігінен, оның үстіне, елімізде тарап отырған татар  жазуының әсерінен… Кітаптарды қазақтың өз тілінде, олардың өздеріне таныс  әріппен шығара алу керек. Міне, менің  шын пікірім осы».¹