Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу ұйымдастыру

1210ж/е2120 шоттары активные,расчетные,дебеті  б/ша сатып алушылар мен тапсырысшыларға 

сатылған өнім,орындалған жұмыс,қызметтер  үшін қойылған шоттар сомасы бейнеленеді.

Кредиті б/ша алдын-ала төленген аванстар ж/е сатып алушылардың төлеген  сомалары бейнеленеді.

Дебеттік қалдық сатып алушылардың  ай басына төленбеген шоттары б/ша қарыздарын көрсетеді.

Сатып алушылармен есеп айырысу  есебін бухгалтерлік шоттарда бейнеленеп көрейік:

1.Сатып алушыларға өнім үшін  шоттар қойылды            Дт                         Кт

             Келісім құнына                                                       1210                      6010

             ҚҚС сомасына                                                        1210                     3130

             Акциз сомасына                                                    1210        3140

2.Сатып алушылардан аванс сомасы  қабылданды          1030                    3510

3.Сатып алушылардан түсім қабылданды                       1030                    1210

4.Алдын-ала алынған аванс сомасы  есепке алынды        3510                     1210

 

1210,2110 шоттардың кредиттік айналымы  ж/о№11де ,ал аналитикалық есебі  сатып алушылар ж/е тапсырысшылармен  есеп айырысу ведомісінда бейнеленеді.Ведоміске  жазбалар шот-фактуралар ,бұйрық-накладнойлар,банк  үзінділері немесе кассалық есептер  негізінде енгізіледі.

Сатып алушыға жазылған әрбір шотқа  ведомісте бөлек жол беріледі,онда сатылған активтер б/ша сандық мәліметтер бейнеленеді,өнім тобы,аты,қойылған шоттар б/ша сомалар,төленген ж/е есепке алынған  аванс сомалары.

         Кәсіпорын  өзінің ақшалай қаржыларын үнемдеу  үшін сатып алушылармен есеп  айырысу кезінде бағадан ж/е  сатудан жеңілдіктер қолданады.Олар  ақшалай жеңілдіктер және саудалық  жеңілдіктер болып бөлінеді.

Ақшалай жеңілдіктер сату көлемін  көтеру және сатып алушыларды анағұрлым  ертерек   төлемге ынталандыру  үшін қолданады. Саудалық жеңілдіктер мерзімді сатылымдар  кезінде көтерме сатулар немесе тұрақты клиенттерге ұсынылады. Сатып алушыларға өнім немесе тауарларды сатқан кезде тауарларды қайтару жағдайлары болуы мүмкін.Кез келген жеңілдіктер немесе тауар қайтарымдары сатудан түскен пайданы азайтады.

Жеңілдіктер немесе тауар қайтарымдарын  есепке алу үшін шоттар жоспарында активті

6020«Сатылған өнімді қайтару»ж/е  6030«бағадан ж/е сатудан жеңілдіктер»шоттары  қарастырылған.

Шоттардың дебеті б/ша ұсынылған бағадан  ж/е сатудан жеңілдіктер сомасы бейнеленеді.

Есепті кезең соңында 6020 ж/е 6030 шоттары 5610«Қорытынды пайда(қорытынды залал)шотымен  жабылады.6020 ж/е 6030 шоттар б/ша жазбалар №11 журнал ордерде бейнеленеді.

Сатып алушылардан қайтарымдарды  есепке алу кезінде келесі жазбалар жүргізіледі:

1. Сатып алушылардан сатылған тауарлардың қайтарымы   

                                                               Дт                  Кт

өнім,тауардың сатылу құнына                    1330,1320         7010                                                                       

ҚҚСсомасына                                               3130                1210                                                                                 

Тауардың келісім бағасына                          6020                 1210                                                              

Шотты төлегеннен кейін                              3390                 1030,1330

Сатып алушылар мен тауар жеткізушілердің  арасында есептесу қаражатты аудару және қолма қол ақшаны қолдану  арқылы жүргізілуі мүмкін. Есептесу формасы  келісім шартта көрсетіледі.

Ұйым дайын өнімдерін сатып  алушыларға арнаулы құжат (накладной) бойынша босатады. Құжатта жіберілетін  өнімнің негізгі сипаттамалары, оның ішінде өнімнің (тауардың) коды, сорты, көлемі, маркасы, түрі ж.т.б. көрсетіледі. Дайын өнімдер қоймасынан өнімді босату үшін, мекеме басшысының босату туралы жарлығы мен мекемелер  арасында жасалған келісім шарт негіз  бола алады. Тауарды босатумен бірге  жасалатын құжат, өнімнің (тауардың) қозғалысын бақылау үшін, қанша дана етіп жасау керек болса, сонша  жасалады. Ұйымның дайын өнімді тасымалдауға байланысты шығынын, сатып алушы  төлемейтін болса, ол 7110 “Өнімдерді және көрсетілген қызметтерді сатудың  шығындары ” деп аталатын счеттар  тобының дебитінде есепке алынып, көрсетіледі.

Сатып алушылармен есептесу 3510, 4410, 3510, 4410, 3510, 4410 счеттар тобы бойынша  жүргізіледі.

Аванспен алынған ақы ақша қаражаты есебінің дебиті және 3510, 4410, счеттарының  кредиті бойынша көрсетіледі, ал қайтарылып берілген пайдаланылмаған  аванс сомасы – Дт 3510, 4410 – ақша қаражатының есебі счетының кредиті  арқылы көрсетіледі.

Бухгалтерлік есеп жүйесінде кірістелген  аванс сомасы 3510, 4410 счеттарының  дебиті және 1210, 2210; 1280, 2180; 1220, 2120; 1230, 2130 счеттарының кредиті бойынша  көрсетіледі.

Тауарларға алдын ала ақы  төленіп, жұмыстар мен қызметтер  де ақы төленгеннен кейін барып  орындалғанмен, кей кездері тауарлар мен өнімдердің ақы төленбей тұрып  жөнелтілетін кездері болады.  Немесе, сатып алушы тауар құнының  бір бөлігін ғана төлеп, қалғаның төлемей қоюы мүмкін. Мұндай жағдайларда  азаматтық заң кодексінде әртүрлі  жазалау шаралары қарастырылған. Мысалы, ҚР АК 353 бабы бойынша, борышкердің қаржылық міндеттемелерін орындамаған жағдайдағы, кредиторлар алдындағы азаматтық -  құқықтық жауапкершілігі ескерілген. Ос бапқа сәйкес, қаржысынан айырылған  тұлғаның өзінің мүліктік құқығын қалпына  келтіру жолдары қарастырылған. Қаржылық міндеттемелерін орындамаған  тұлғаға, заң бойынша қосымша  азаматтық – құқықтық жауапкершілік  жүктеледі. Оған қоса, құқығы бұзылған тарап, қосымша мүліктік төлемақы талап  ете алады.

Аталған бап бойынша жауапкершілік, талап ету кезінде ақы төленбесе  немесе төлеу мезімі асып кеткен уақытта  қолданылады. Мысалы, келісім шартта көрсетілгендей, сатып алушы жеткізушіге  келісілген соманы, тауарларды қабылдап алғаннан кейін 10 күннің ішінде төлеуге  тиісті болатын. Сатып алушы тауар  қоймаға келіп түскеннен кейін, 6 айдан соң барып ақысын төлеген. Ескере кететін жай, егер келісім  шарт бойынша, уақытыңда есептеспеуге байланысты басқа да айыппұл төлеу  шаралары қарастырылған болса, тараптар сол талаптарды орындайды. Мысалы, дебитор  тауар жеткізушіге алынған тауардың құнын, келісілген уақыттан 6 ай кешіктіріп төлеген, қайта қаржыландырудың  шілде айындағы ставкасы 8%, ақпан  айында ақы төленуге тиісті кезде  – 9 пайыз болған. Алайда, келісім  шарт бойынша айыппұл деңгейінің жылдық мөлшері 15% болып көрсетілген. Мұндай жағдайда, айыппұл көлемі келісім  шарт бойынша төленеді. Азаматтық  кодекс бойынша айыппұлдан басқа, заңды  бұзушыдан шеккен зиянды да талап  етуге құқығы берілген. Мысалы, зиян мөлшері 120 мың теңге болып, айыппұл  сомасы 80 мың теңгені құрады делік. Бұл жағдайда, зиян шеккен тұлға, борышкерден 80 мың теңге айыппұлдан басқа, оның сыртындағы шеккен зиянның көлеміндегі  соманы, яғни 40 мың теңгені талап  етуге құқылы.

Айыппұл төлеу мөлшері, міндеттемені орындау күнгі қайта қаржыландыру ставкасына байланысты болады. Егер даулы  мәселе сот арқылы шешілетін болса, сот шешім қабылдаған кезде, талап  арыз берушінің сотқа шағымданған  күнгі ставканы, болмаса сот шешім  қабылдаған күнгі ставканы қолдануы мүмкін. Сонымен қатар, сот заң  бұзушының төлем ақыны нақты  төлеген күнгі қайта  қаржыландыру ставкасын қолдануды талап ете  алады.

Талап ету  мерзімі аяқталмаған, сонымен қатар  басқа да қайтарылуы мүмкін емес дебиторлық қарыздар, әрбір  міндеттеме бойынша жасалған инвентаризация материалдарына сай, мекеме жасала отырып, 1290 немесе 7210 счеттар тобы бойынша  көрсетіледі.

Инвентаризация жасаудың жалпы  тәртібі бухгалтерлік есепті жүргізу  Ережесінде көрсетілген, соған орай дебиторлық және кредиторлық қарыздар, талап ету мерзімінің өткендерін ескере отырып, сомаларының заңдылығы  және дұрыстығы анықталады. Тауар  жеткізушілермен есептесу жүргізілетін счеттар мұқият тексеріледі, олардың ішінде жолда келе жатқан тауарлар, келіп түскен, бірақ құжаттармен келіп жетпеген тауарлар да тегіс тексеріледі.

Есептесулерді инвентаризациялау  төмендегі жағдайларды ашып көрсетуге  тиіс:

1.	Әрбір қарыз бойынша талап ету  мерзімін анықтау.
2.	Қарыздарды қайтару үшін қолданылатын шаралар.
3.	Есептесудің салыстыру актілерін  жасау.
4.	Қарыздарды қайтару туралы график жасау және дебиторлық қарыздарды мойындайтын  ресми құжаттардың болуы.
5.	Талап – арыз беру жұмыстарының жағдайы.
6.	Келісім шарттың орындалысын бақылау  жағдайы.

 

Инвентаризация кезінде қарыздардың  пайда болған уақыты, пайда болған себебі, мерзімі өтіп кеткен қарыздар бойынша жауапты тұлғалар анықталады. Барлық сатып алушылар мен дебиторларға қарыздарының мөлшері көрсетіліп, алдын  ала хабарлама жіберген жөн. 3310, 4110 счеттар тобы бойынша, келіп түспеген тауарлардың тиісті құжаттары корреспонданциялатын счеттармен  салыстырылып тексеріледі. Сол арқылы дебиторлық қарыздардың  арасында, ақысы төленіп алынған  тауарлардың бар жоғы тексеріледі. Есептесуге байланысты жүргізілген  инвентаризацияның нәтижесі актімен  рәсімделеді. Актіде тексерілген счеттар  көрсетіліп, мерзімі өтіп кеткен дебиторлық және кредиторлық қарыздардың сомалары анықталады. Жіберілген тауарлардың  бағасын инвентаризациялау кезінде, ақы төлеу мерзімі келіп жетпеген тауарлар бөлек көрсетіліп, жіберілген, бірақ ақысы уақытында төленбегендері бөлек көрсетіледі. Бухгалтерлік есепті жүргізу Ережесіне сәйкес, инвентаризация жыл сайын жүргізіліп, нәтижесі бойынша  күмәнді талаптар резерві қалыптастырылады.

             

2. ХҚЕС №18 ҚЕҰС №2 сәйкес сатып алушылардың және  тапсырыс берушілердің дебиторлық қарыздарын тану

Кәсіпорындар  мен ұйымдардың 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы»  деп аталатын бөлім шоттары сатып  алушылар мен тапсырыс берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі  қарыздары жайлы  ақпараттарды қорытындылау үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей  шоттар қаралған:

1210 «Алынуға тиісті шоттар»

1210«Алынған вексельдер»

1210«Сатып алушылар мен тапсырыс  берушілердің өзге де борыштары»

Бұлар активті  шот болып табылады. Сондықтан  да бұл шоттардың дебитінде борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттар (дебиторлық борыштар шоты) сатып  алушы заңды немесе жеке тұлғалардың  сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен қызметі  үшін қарыз сомаларын білдіреді.

«Алынуға  тиісті шоттар» деп аталатын шотта  тиеліп жіберілген өнімдер (тауарлар), атқарылған жұмыстары мен көрсетілген  қызметтері үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған  есеп айырысу құжататары бойынша төлеуге тиісті сомасы есептеледі Жалпы «Алынуға тиісті шоттар» шотын сипаттай келе олардың қысқа мерзімді активтер екендігін және олардың сату нәтижесінде  пайда боатындығын аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір уақыттарда «саудалық міндеттемелер» деп те атайды. Олар тауарларды несиеге сату кезінде де пайда болады. Міндеттемелердің өтелу көздеріне басқадай нұсқаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан алынды деп санайды. Халықаралық тәжірибеде кез келген адамға тауарларды несиеге сату кең көлемде етек алған, сонымен бірге сатып алушылар үшін сатып алған тауарларының төлемін бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу (өтеу) құқығы да берілген. Мұндай несиені коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиісті уақытында төлеу қабілеттілігі бар болатындығын бақылау  шараларын жүргізілулері қажет. Сол үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер жұмыс істейді. Бұл бөлімдер арқылы, жеке және заңды тұлғалардың немесе бермеу жайлы мәселені шешуге керкті ақпараттарды білуге болады, сонымен қатар тауарлар сатушының арнаулы ақпараттың несиелік бюролар арқылы да клиент жайлы басқадай мәліметтер алуға мүмкіндігі бар. Осындай несиелік ақпарат бөлімдерінің мәліметтері бойынша да несиеге тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс  берушілерден несиені уақтылы өтеуді қамтамасыз ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орай  кәсіпорындар мен ұйымдардың таңдап алынған ережелері мен негізгі қағидалары есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар және тағы да басқа дебиторлық борыштар есептеледі.

1210 «Сатып  алушылар мен тапсырыс берушілердің  борышы» шоттарына қатысты бухгалтерлік  есепте мынадай корреспонденциялар  жазылады:

Мысалы: сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге 300000 (үш жүз мың) теңгенің дайын өнімдері 500000 (бес жүз мың) теңгеге сатылды. (соның ішінде 80000 (сексен мың) теңге  ҚҚС сомасы).

Сатылған  тауарлардың өзіндік құнына:

 Дт 7010                 Кт 1320           300000 тг                                                                      

Сатылған  тауарлардан алынатын сомаға:

Дт 1210                 Кт 6010             420000 тг

Сатылған  тауарлар үшін есептелеген ҚҚС сомасына:

Дт1210                   Кт3130             80000 тг

Сатылған  тауарлар үшін алынатын сома келіп  түскенде:

Дт 1030          Кт1210                  500000 т

  Жоғарыда екі жақты жазудан көріп отырғанымыздай кәсіпоырндар мен ұйымдардың тарлары, атқарған жұмыстары мен көрсеткен қызметтеріне байланысты қосылған құн салығы есептелгенде 1210 «Алынуға тиісті борыштар» шоты дебиттелініп,1320«Қосылған құн салығы»шоты кредиттелінеді.

Ал сатылған материалдық емес активтер, негізгі  құралдар, бағалы қағаздар бойынша  дебиторлық борыштардың пайда болуына 1210 «Алынуға тиісті борыштар», 1210 «Алынған вексельдер»,  1210 «Сатып алушылар мен  тапсырыс берушілердің өзге де борыштары» деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, оған сәйкес 6210 «Материалдық емес активтердің есептен шығарылуынан алынатын кіріс», «Негізгі құралдардың  есептен шығарылуынан алынатын кіріс» және «Бағалы қағаздардың есептен  шығарылуынан алынатын кіріс» деп аталатын шоттардың тиістілері кредиттелінеді.

Сатылған  материалдық емес активтер, негізгі  құралдар, бағалы қағаздар бойынша  қосылған құн салығы есептелгенде 1210 «Алынуға тиісті борыштар», «Алынған вексельдер», 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары» деп аталатын шоттардың  тиістілері дебиттелініп, «Қосылған  құн салығы» шоты кредиттелінеді.

Шетелдік  валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға айырмашылықтарының пайда болуына 1210 «Алынуға тиісті борыштар», «Алынған вексельдер», 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге  де борыштары» деп аталатын шоттардың  тиістілер дебиттеліп, «Бағамдық  айырмашылықтан алынатын кіріс» шоты кредиттелінеді.

Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың  сомаларына 1210 «Алынуға тиісті борыштар», «Алынған вексельдер», 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары» деп аталатын шоттардың  тиістілері, 6010, 6280 «Негізгі емес қызметтен  алынған басқадай кірістер» шоты кредиттелінеді.