Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу ұйымдастыру

 Уақытында  жеткізілмеген тауар үшін келісім  шарт бойынша айыппұл төлеу  жолдары қарастырылуға тиіс. Салық  кодексінің талаптарына сай, борышкер  мойындаған айыппұлдар, үстемақылар,  қорытынды жылдық табыстың құрамына  қосылады. Үстемақы мен айыппұлдардың  сомасы олардың пайда болуынан  бастап емес, қарсы тараптың мойындауынан  кейін табыс болып саналады. Сонымен  қатар, тек қана жылдық табыс  ретінде мойындалған сома ғана (бюджетке төленуге тиісті мөлшерінен  басқасы) шығын есебінде алынып  тасталады.

 Тауарларды  шикізат түрінде алып-сату келісім  шартында, оларды өткізу-қабылдау  шарттары қарастырылады, ол кезде  шикізатты тасымалдау кезіндегі  көлемі мен сапасының өзгеру  мүмкіндіктері ескеріледі(кебу, бұзылу, салмағын жоғалту ж.т.б.). Ондай  жағдайларда салмақты табиғи  себептермен жоғалту нормалары  қолданылады, ал ол нормадан  асып кеткен кезде, өндірістік-техникалық  мақсаттағы тауарларды қабылдау  ережелерінің талаптары пайдаланылады. Құндылықтар есебін жүргізу тәртіптеріне сәйкес, нормаға сәйкес жоғалған көлемі, құндылықтардың өндірістік өзіндік құнына қосылады, ал одан артық кеткен шығындар, жеткіліксіз болған көлемдері мен бұзылған өнімдер, және басқа да өндірістік емес шығындар, сол кезеңнің шығындарына жатқызылады. Ол жағдай салық салынатын табыс көлемін анықтаған кезде, аса маңызды роль атқарады. Мысалы, бухгалтерлік есеп жүргізу тәртібіне сәйкес, сатылған өнімнің өзіндік құнынан, нормаға сәйкес өндірістік шығындар алынып тасталады. Керісінше, нормадан тыс шығындаролардың ішіне кірмейді. Осыған орай, ҚР Салық кодексінің 237 бабы бойынша, бұзылған, жоғалған тауарлардың көлемі өндірістік және өндірістік емес деп бөлінбейтінін айта кеткен жөн. Осыған байланысты, бұзылған немесе жоғалған тауарларға салынған ҚҚС, есептен алынып тасталады(төтенше жағдайларға байланысты бұзылып және жоғалғандардан басқасы).

 Тұтыну  тауарларын жеткізу туралы келісім  шартқа, тауарлардың ерекшеліктерін  көрсететін, түрлері, сорты, олардың  атаулары туралы қосымша құжат  бірге жасалынады. Ондай тауарларды  жөнелткен кезде, әр тауардың  түрі мен сорты көрсетіліп, арнаулы  орам қағаздары толтырылады.

 Сатып  алушының тауарды алғаны жайлы  құжатын бухгалтерлік есеп жүйесіне  енгізу үшін, тауардың бағасын,  атын, түгел екендігін және басқа  да қажетті мәліметтерді көрсететін  тауармен бірге келген құжаттар  негіз бола алады. Жеткізуші  үшін тауарды сату, табысын мойындау  болып есептеледі. Бухгалтерлік  есеп жүргізу үшін, мүліктік құқығын  сатып алушыға беруі, табысын  мойындаудың бір түрі болып  саналады. Әдетте, тауардың меншіктік  құқығы жеткізушіден сатып алушыға,  тауарды берген сәттен бастап  өтеді.

 Тауар  сатып алушының қолына тиген  кезден бастап қана берілген  болып саналмайды, оларды тасымалдайтын  көлік мекемесіне немесе сатып  алушыға жөнелту үшін поштаға  салынған кезден бастап сатып  алушыға берілген болып саналады. Егер жөнелтуші мүліктік құқығын  және мүлік иесінің міндеттерін  сақтап қалса, мәміле орындалмаған  болып саналады, және табыс алынбаған  болып есептеледі. Осы ереже бухгалтерлік  есеп бойынша да табысты мойындамауға  себеп болады.

 Салық  есебін жүргізу кезінде сату  мен табысты мойындауға басқаша  көзқарас қалыптасқан. Салық кодексінің  талаптарына сай, салық төлеуші  салық есебін, тауарды сату мақсатында  жөнелткен уақыттан бастап, кіріс  пен шығыс есебін жүргізуге  міндетті. Салық есебі бойынша,  сату мақсатында жөнелтілген,  айырбасқа жіберілген, ақысыз берілген, сонымен қатар кепілге қойылған  тауарды кепілге алушыға жөнелтілген  тауарлардың барлығы, шығысқа  шыққан болып саналады. ҚҚС есептеу  мақсатында сатылған өнім айналымын  анықтау тәртібіне көз салайық.  Тауар айналымының басталуы, тауарды  жөнелткен күннен басталады. Егер  жөнелтілмей, қолма қол берілсе,  тауардың стып алушыға меншік  құқығын берген күн, тауар айналымының  басталған күні болып саналады.

      Жеткізу келісім шарты, алып –сату келісім шартының бір түрі болып табылады.  Жеткізу келісім шарты бойынш, жеткізуші келісілген мерзімде, өзі өндірген болмаса, дайындалған тауарларын, сатып алушыға кәсіпкерлік немесе басқа да мақсаттардам пайдалану үшін джеткізіп беруді міндетіне алады, ол тауарлар жеке мақсатта, отбасының қажеті үшін пайдаланыомайды. Егер тараптар келісім шарт жасалған мерзімде, тауарларды бөліп-бөліп жеткізуді міндетіне алып және оның уақыты  анық көрсетілмесе, тауарлар ай сайын тең бөлініп жеткізіледі. Келісім  шартта, тауарды жеткізу графигі, оларды уақытынан бұрын жеткізу мүмкіндіктері қарастырылады, тек олар сатып алушымен алдын –ала келісіледі.    Бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша, келісімнің ерекшеліктеріне орай, тауарларды сатудан түскен табысты мойындаудың әртүрлі шарттары қарастырылған. Егер тауарды жеткізу, сатып алушының өтініші бойынша кейінге қалдырылса, бірақ сатып алушы меншік иесі болып саналатын болса, келісім орындалған болып есептеледі. Бұл жағдайда сатып алушыға тауар тауар жеткізіліп берген кезден бастап, оның табысы мойындалады; сатып алушыға жеткізуге дайын тұрған тауар бірлігі бар; сатылған тауарды тасымалдау үшін ақы төленген. Тауарды сату жолға қойылған кезде, олар сатып алушы толық есептесіп болғаннан кейін жеткізіліп беріледі. Салық заңдары бойынша бұл жағдайларға байланысты салық есептеудің тәртібі қарастырылған. Тауар құнын ұзақ мерзімдік аралықта төлеу жөнінде келіскен кезде, салық салынатын табыс мөлшеріне келісім шарт бойынша көрсетілген барлық төлемдер кіреді. Салық салынатын табыс көлемі, тараптар келіскен баға мен тарифтердің негізінде, ҚҚС қосылмай есепке алынады.    

Мердігерлік келісім шарт бойынша бір тарап екінші тапсырыс берушінің қалауымен тиісті көлемдегі жұмысты атқарып, келісілген уақытта аяқтап тапсыруды мойына алады. Тапсырыс беруші жұмысты қабылдап алып, ақы төлеуді міндетіне алады. Әдетте мердігер тапсырыс берушінің тапсырмасын орындау жолдарын өзі анықтайды. Жұмыс оның материалдарының есебінен орындалуы мүмкін. Мердігер, заң бойынша және келісім шарт бойынша, басқа жағдай қарастырылмаса, жұмыстарды орындауға үшінші тарапты немесе субмердігерлерді қарастыра алады.

Мердігерлік келісім шартта әр түрлі  жұмыстарды орындаудың бірнеше арнаулы  тәсілдері қарастырылуы ықтимал. Ондай  келісім шарттарға, мысалы үшін күрделі құрылыс жүргізу келісім шартын жатқызуға болады. Ол келісім шарттардың ерекшелігі бас мердігерлік жүйесімен байланысты. Мысалы , тапсырыс беруші,  бас мердігер болып саналатын құрылыс салушы мекемемен келісім шарт жасайды,  ал ол өз кезегінде,  әр түрлі субмердігерлік арнайы құрылған ұйымдармен, әртүрлі жұмыстарды атқару туралы келісім шарт жасасады. Тапсырыс беруші, барлық жұмысын толық көлемде, қажетті деңгейде орындалуын қамтамасыз етуге жауап беретін басмердігермен ғана келісімшарттық қатынастиа болады. Ал субмердігерлер өз міндеттерін толық орындаубарысында, тек қана бас мердігерлердің алдында жауапты. Құрылыс жұмыстарының орындалу деңгейі екі түрлі тәсілмен анықталады. Біріншіден, құрылыс жұмыстарын, белгілі бір мерзімдегі жұмсалған шығындардың көлемін, келісім шарт бойынша көрсетілген жалпы сметалық  шығындарға бөліп, орындалған пайыздық деңгейін есептеп шығарады. Екіншіден, нақты түрде жасалған құрылыс жұмыстарын, келісім шарт бойынша көрсетілген құрылыс жұмысының көлемімен салыстыру арқылы анықтайды. Тапсырыс берушінің жұмыс барысында төлеген аванстары атқарылған жұмыс деңгейін  толық түрде көрсете алмайды ( салық есебінде басқаша тәсілдер қолданылады.). Жалпы тәртіп бойынша, кірістер мен шығыстар,  қай уақытта пайда болса, сол есепті кезеңге жатқызылуға тиіс.  Алынған сома бойынша түсініксіз жағдай туындаса, ол сома пайда мен зиян туралы есепте алдын-ала табыс көлеміне қосылған жағдайда, анықталмаған сома шығысқа шыққан есебінде танылады.  Құрылыс мердігерлік келісім шарты бойынша ол табыс сомасын түзету болып саналмайды.Құрылыс жұмысын жүргізу үшін жасалған мердігерлік келісім шарттар, әдетте ұзақ мерзімге жасалады. Салық кодексінің талаптарына сай, ұзақ мерзімдік контрактілерге қатысты табыстар мен шығындар, салық салу кезінде, оның нақты атқарылған уақытында есепке алынады. Ұзақ мерзімдік контрактілерге бір жылдан артық мерзімге жасалған келісім шарттар жатады. Егер жұмысты орындау мен қызмет көрсету тұрақты түрде  орындалатын болса, онда бірінші орындалған айнылым уақыты есепке алынады: ол счет – фактураның ҚҚС қоса жазылып берілген күні әрбір төлемнің  қабылданған күні.        

  Ақылы қызмет көрсету келісім шарты бойынша, орындаушы тапсырыс берушінің тапсырған қызметін орындауды міндетіне  алады, ал тапсырыс беруші ақысын төлеуді  міндетіне алады. Ондай қызметтер түріне Азаматтық кодекстің 683  бабында көрсетілген қызметтерден басқа, консультациялық, аудиторлық, медициналық және тағы басқа қызмет түрлері жатады.

1.2Тауарларды  жөнелтуді және сатуды, орындалған  жұмыстарды және 

      қызметтерді   құжатпен қамту

      Тауар жеткізушілермен, мердігерлермен есептесу, сатылатын тауарларға, өнімдерге, көрсетілген қызмет пен орындалған жұмыстарға алдын ала төлеу арқылы іске асырылады. Жасалған операцияны растайтын счеттар мен құжаттар есептесуге негіз болып саналады.

    Тауар  жеткізушілермен, мердігерлермен  жасалған есептерді жүргізуге  тауаркөліктік құжаттар, орындалған  жұмыстар мен қабылдап – беру  актілер ж.т.б. негіз болып саналады. Есептесу қаражатты аудару түрінде  де, сонымен қатар ұйым кассасы  арқылы қолма – қол ақшамен  есептесу арқылы да жүргізіле  береді, соған сәйкес есептесу  операцияларының есебін  жүргізуге  банкілік жәнекассалық құжаттар  негіз болып саналады.

      Есептесу операциялары аналитикалық  есепті әрбір тауар жеткізуші мердігер бойынша, сонымен қатар әрбір келіп түскен счет бойынша жеке жүргізуді талап етеді. Аналитикалық есептің арқасында, алынған тауарға, көрсетілген қызмет пен орындалған жұмыстарға ақы төленбей қалған счеттар анық көрініс  табады.

   Төлем  тапсырыстарында көрсетілген сомалар,  тауар жеткізушілердің счеттарында,  өнім жеткізу жөніндегі келісім  шартта көрсетілген сомалармен  сәйкес келуге тиісті.онымен қоса, сатып алынған өнімнің көлемі контрактімен, накладнойлармен және қабылдау – тапсыру құжаттармен салыстырылып отырылады.

      Кейбір мекемелерде көлікпен  жеткізу және тиеп – түсіру  операциялары жүргізілген кезде,  бұрмалаушылықтар жасалып, заңды  бұзуға жол беріледі. Олардың  шығындарының дұрыстығын білу, теміржол  шығындарын ақы төленген түбіртектер,  арнаулымекемелердің атқарған жұмыстарының  көлемін қабылдау актілермен  салыстыра отырып тексеруге болады. Тексеру кезінде орындалған жұмыстың  уақыты, өнім болмаса тауарлармен  қоса жіберілген құжаттардың  нөмірлері және олардың көлемі  салыстырылады. Осыларды тексеру  арқылы әртүрлі заң бұзушылықтарды  анықтауға болады, олардың ішінде  бір құжатты бірнеше рет пайдалану  арқылы, қосымша қаражат алу фактілері,  жеке бас пайдасы үшін жарату, жалған жасалған көліктік құжаттар  бойынша ақы төлеу деректері  кездеседі. 

   Егер  келіп түскен тауарларға немесе  көрсетілген қызмет пен орындалған  жұмыстарға уақытында ақы төлемесе, онда өнім  жөнелтіп, қызмет көрсеткен  ұйымның алдында мекеменің кредиторлық  қарызы пайда болады. Заң талаптарына  сәйкес, кредиторлық қарызды талап  ету мерзімі өтіп кеткен жағдайда, онда ол кредиторлық сома мекеменің  табысы есебінде кірістеледі,  онымен қоса ол сомаға да  табыс есебінде салық есептеледі.

     Сатып алушылар мен тапсырыс  берушілермен әр мекеме өз  өнімін, тауарын сатып, жұмыс орындап,  қызмет көрсетуіне сәйкес есептеседі. Бұл жағдайда өнім жеткізуші  кәсіпорын сатып  алушыларға  счет жіберіп, тауарларын жөнелтеді.  Бухгалтерлік есеп принциптеріне  сай, сонымен қатар салық есептеуді  дер кезінде жүргізу үшін, ақының  қай уақытта төленгеніне қарамастан, тауар жіберіліп, қызмет көрсетіліп  және жұмыс орындалысымен олардан  түсетін табыстың есебі қатар  жүргізіліп отырады. Счет бойынша  уақытында төленбеген сома дебиторлық  қарыз болып саналады,немесе мекемеге  төленбеген қарыз. 3 жыл уақыт  өткеннен кейін, талап етілмеген  дебиторлық қарыз мекеменің зияны  болып шығысқа шығарылады, осы  мерзім өткеннен кейін дебиторлық  қарызға байланысты төленбеген  салық жалпы есептелген сомадан  шегеріліп тасталады. Қарызды  шығысқа шығару үрдісі бухгалтерлік  есеп пен салық есебінде әртүрлі  жүргізілетінін ескеру қажет.  Бухгалтерлік есеп бойынша, азаматтық  кодекстің талаптарына сай, үш  жылдық мерзімнің уақыты, мекеме  өз құқығының бұзылғанын білген  кезден басталады. Ал салық  есебі бойынша, ол қарыздың  бухгалтерлік  есепте көрсетілген  кезінен басталады. 

ІІ. Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі

         2.1 Сатып алушылармен және тапсырыс  берушілермен есеп

              айырысудың жинақтау және талдау  есебі

       Халықаралық және қазақстандық стандарттарға сәйкес сатудан түскен түсім жөнелту әдісі бойынша анықталады,яғни оның төлемінен тәуелсіз болады.Сондықтан сатып алу б/ша дебиторлық берешек дайын өнімді жөнелту кезінен бастап есепте бейнеленеді.

Сатып алушылармен есеп айырысу  есебі үшін шоттар жоспарында екі  шот бөлінген:

1210«Сатып алушылар мен тапсырысшылардың  қысқа мерзімді дебиторлық берешек»

2110«Сатып алушылар мен тапсырысшылардың  қысқа мерзімді дебиторлық берешек»