Лизинг беруші мен Лизинг алушының құқықтары мен міндеттемелері

   3. Қалдық құны бойынша лизинг пайдалануда болған құрал-жабдықтарды жалға беру. Сондықтан лизинг обьектісі бастапқы құнымен емес, қалдық құны бойынша бағаланады.

   Лизингілік бизнестің дамуы  үшін, лизингке беретін арнайы  лизингілік компаниялар құрылады. Олардың негізгі қаражат көзіне құрал-жабдықтарды сатып алу үшін берілетін банктік несиелер жатады. Құрылып жатқан лизингілік компанияларға қарағанда банктердің артықшылығы-лизингті жүзеге асыру үшін, ұйымдастырылған лизинг жүргізу үшін олар арнайы бөлімдер мен топтар қалыптастырады. Лизинг операциясын жүргізген тиімді: ол жоғары рентабельді, тәуекел дәрежесі төмен, нақты материалдық қамтамасыз етілген.

 

 

 

 

 

II. ОТАНДЫҚ ЛИЗИНГТІҢ ҚАЛЫПТАСУ  МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЛИЗИНГ ШАРТЫ

 

2.1 Қазақстан Республикасындағы  лизингтің қалыптасу кезінде кездескен мәселелер мен қаржылық лизингтің қалыптасу ерекшеліктері

 

   Бүгінгі таңда қазақстандық  өндірушілердің өнімдерін бәсекелестік  қабілеттігінің төмендігіне байланысты  нарықтан сапасы жоғары шетелдік  тауарлар ығыстыруда. Отандық өнеркәсіп техникалық параметрлері бойынша өте артта қалуда, өндірісте 70 – 90 % тозған құрылғылар пайдаланылуда.

   Мұндай жағдайлардың қалыптасуының  негізгі себебі өндіріске инвестицияның  мүлдем жоқтығы болып табылады.Өндіріс  бір қалыпты жұмыс істеп отыру  үшін стандартты жағдайларда негізгі құралдар моральдық тозуы және табиғи ескірулеріне байланысты үздіксіз жаңартылып отырылуы қажет. Инвестициялық процесс және ғылыми-техникалық прогресс өндірісті жоғары техникалық деңгейде қолдап отырады.

   Қазіргі кезде біздің еліміздің өндірушілері қиын жағдайларды бастан кешіруде. Өндірген өнімдердің бәсекелестік қабілеттігінің төмен болуына байланысты олардың қолында өзіндік қаржылық ресурстары өте аз. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығы жағдайында мемлекет отандық тауар өндірушілерге тікелей қолдау көрсете алмайды. Коммерциялық банктердің де қаржылық жағдайларының тұрақсыз болуына байланысты ұзақ мерзімді инвестициялауды жүргізу үшін мүмкіндіктері жоқ. Міне, осындай жағдайларда лизинг Қазақстандағы қаржылық нарықты күшейтудің сенімді құралдарының бірі болып табылады.

   «Лизинг» терминінің қазақ  тілінде нақты болмаса жоқ.  Соған байланысты оның кез - келген анықтамасы қате деп саналмайды және осы икемді несиелік құралдың барлық формаларын ескеру мүмкін емес. Кең түрде алып қарағанда, лизинг деп сатып алу негізінде уақытша пайдалануға берумен байланысты мүліктік қатынастардың барлық кешенін түсінуге болады.

   Лизинг жалға беру қатынастарының  өзіндік үлгідегі формасы ретінде  кәсіпкерлік құрылым қызметіндегі  перспектива қаржылық құрал.

   Көптеген қазақстандық кәсіпкерлік  үшін әлемдік нарыққа бәсекелестік  қабілеттілігі жоғары өнімдерді  шығаруға өту кезіндегі көптеген  мәселелер осы лизинг арқылы  шешілуі мүмкін.

   Лизинг жеке және заңды  тұлғаларға белгілі бір мерзімге  келісімшарт бойынша берілетін мүліктерге уақытша бос ақша қаражаттарын инвестициялауға бағытталған кәсіпкерлік қызметтің бір түрі ретінде анықталады.

   Біздің елімізде 2000 жылдың  шілде айында қабылданған «Қаржылық  лизинг туралы» заңға сәйкес  лизингтік келісімге қатысушы тұлғаларға анықтамалар берілген.

   Лизингтік келісімге қатысушылар ретінде лизингке беруші, лизингке алушы және лизингке берілетін мүлікті сатушы ретінде көрінетін жеке кәсіпкерлік  қызметпен айналысатын жеке және заңды тұлғалар болып табылады.

   Лизингке беруші – бұл өзіндік және сырттан тартылған қаражаттар есебінен лизингке берілетін мүлікті өз меншігіне сатып алатын және оны лизингтік келісім-шарт негізінде лизингке алушыға беретін лизингтік келісімнің қатысушысы. Лизингке беруші бір мезгілде басқа лизингтік келісімге қатысушы ретінде көрінуге құқығы жоқ.

   Лизингке алушы  - лизингтік  келісім-шарт негізінде кәсіпкерлік  мақсат үшін лизингке берілетін  мүлікті қабылдайтын лизингтік  келісімге қатысушы тұлға.

   Лизингке беруші лизингке  алушыға негізгі капитал элементтерін келісім-шартта көрсетілген мерзімге және белгілі бір төлем ақымен бере отырып, шын мәнінде несиелік келісімге тән мерзімділік, қайтарымдылық, төлемділік қағидаларын іске асырады. Бірақ, басқа жағынан алып қарағанда лизингке беруші де және лизингке алушы да ақшалай емес, яғни өндірістік формадағы капиталмен жұмыс істейді. Бұл жағдай лизингті инвестиция түсінігімен жақындастырады және лизингтің халық-шаруашылықтық мәнін жоғарылатады.

   Лизинг обьектісі  болып  нарықта еркін айналуға тиым  салынған негізгі құралдардың жіктелуіне жататын кез-келген жылжымалы жыне жылжымайтын мүліктер болып табылады.

   «Қаржылық лизинг» туралы  Қазақстан Республикасының Заңына  сәйкес бағалы қағаздар және  табиғи ресурстардың басқа кәсіпкерлік  қызмет үшін пайдаланылатын кез-келген тұтынылмайтын заттар лизингтік келісім-шарттық негізі болып санала алады.

   Қаржылық лизинг мәселесімен  айналысатын көптеген Ресей экономистері  лизингті жалға беру және несиелік операцияларды біріктіретін сфера деп қарастырады.

   Кез-келген лизингтік келісімнің негізгі қаржылық нақты айтқанда несиелік операция болып табылады. Мүлік иесі (лизинг беруші) оны пайдаланушыға (лизинг алушы) қаржылық қызмет көрсетеді.Ол мүлікті толық құнына сатып алады және лизингке алушының жарнамалары есебінен ол соманың орнын толықтырады.Осы тұрғыдан алып қарағанда, лизингтің экономикалық мәні – ол мүлікті уақытша пайдалануға беру формасындағы лизинг берушінің лизинг алушыға берген несиесі.  

 Сонымен, лизинг сыртқы тұрғысынан коммерциялық несиемен өте ұқсас, бірақ екеуінің арасында өзгешеліктер бар. Бұл өзгешелік ең алдымен меншік қатынастарынан көрінеді. Коммерциялық несие кезінде тауарға деген меншік құқығы бірден беріледі. Тауарға төлем жүргізу уақыты кейінше шегіндіріледі.

  Қаржылық лизингтік келісім кезінде мүлікті пайдалану құқығы оны иелену құқығын алшақтандырылады, яғни, уақытша пайдалануға берілген меншік құқығы лизингке берушіде сақталынады, ал оны пайдалану құқығы лизингке алушыға өтеді. Пайдалану құқығын иелену үшін лизинг алушы лизинг берушіге алдын-ала келісілген лизингтік төлемдер төлейді. Лизингтік келісім-шарт мерзімі аяқталғаннан кейін уақытша пайдалануға берілген обьект лизинг берушінің меншігінде қалады.

   Коммерциялық несие тауар  формасында беріледі және ақша  формасында өтеледі. Лизингтік келісім негізінде несие тауар формасында беріледі. Келісім-шарт мерзімі аяқталғаннан кейін келісім обьектісі лизинг берушіге заттай формада қайтарылады. Лизингтік келісім компенсациялық сипатта да болуы көмегімен өндірілген өнімдер формасында жүргізілуі мүмкін.

  Сонымен, қаржылық лизинг банктік несиелеудің альтернативі болып табылатын күрделі қаржыны қаржыландырудың ерекше формасы. Ол өндірісті компанияларға көп шығын жұмсамай-ақ қажетті тауарларды алуға және өндірістік құрал-жабдықтардың ескіруімен байланысты тәуекелдіктерден сақтауға мүмкіндіктер береді. Яғни, лизинг – уақытша пайдалануға негізделген мүліктік қатынастар кешені. Бұл кешеннің құрамына жалға беру туралы келісім-шартпен қоса, мүлікті сатып алу – сату туралы келісім-шарттардың лизинг үшін күрделілігі тән. Қаржылық лизингтік экономикалық артықшылықтарын лизингтік қатынасқа қатысушы әрбір жаққа қамтамасыз ету белгілерінен көреміз.

   Лизинг обьектісін сатушылар  үшін оның артықшылықтарын мыналардан  көреміз:

   -лизингтің көмегімен сату  каналын ұлғайту мүмкіндіктері;

   -лизинг – тұтынушы мен  сатып алушы үшін бәсекелестік  күресте жеңісті қамтамасыз ететін  тәсілдердің бірі;

   -дайын өнімдер запасын  азайту жолы және капиталдың  айналымдылығын жылдамдату мүмкіндігі;

   -лизинг арқылы өндіріске  инвестор ретінде ақша қаражаттарын салу арқылы лизингтік бизнеске қатысушылар үшін де лизингтік операциялардың артықшылыұтары бар. Оларға лизинг беруші тұлғаларды жатқызуға болады. Көптеген экономикалық әдебиеттер осы мәселе бойынша лизингтің келесідей артықшылықтары айтылады:

   - лизинг берушілердің тәуекелдіктері  төмен. Себебі, лизинг обьектісі  келісімге кепіл болады. Яғни, лизинг  беруші лизингке берілген мүлікке  меншік құқығын сақтайды;

   - өндіріс салаларына мемлекеттік  қолдау болған жағдайда отандық  бюджет қаражаттарын тарту;

   - көрсеткен қызметтері үшін  белгілі бір мөлшерде пайда  алады.

   Қаржылық лизингтік келісімге қатысушылардың тағы бір тобы – лизинг алушылар болып табылады. Олар үшін тиімділік неғұрлым сезімтал болуы қажет, ондай болмаған жағдайда лизинг процесі өзінің тартымдылығын жоғалтады. Ондай тиімдіктерге мыналарды жатқызуға болады.

   -мүлік лизинг берушінің  балансында болғандықтан лизинг алушы мүлікке салынатын салықтан босатылады. Лизинг обьектісінің жеделдетілген амртизацияның пайдаланылуы оған өндірісті жедел түрде жаңартуға, қайта құруға мүмкіндіктер береді;

   -сыртқы көздер есебінен  капиталдар тарту лизинг ірі  қаржылық ресурстарды жинақтамай-ақ  жаңа өндірісті ұйымдастыруға  көмектеседі.

   Сонымен бірге, лизингтік  төлемдер лизинг обьектісінің  пайдаланудан түскен табыстар есебінен төленетіндігін ескеру қажет және лизингке алынған құрылғылар есебінен өндірілген тауарлар іске асыру мүмкіндіктері бар;

   -маусымдық және күтпеген өндірістік мәселелерді шешудің жеделділігі;

   -келісімді қамтамасыз етудің тимділігі. Себебі, лизингтік мүлік кепіл ретінде алынатын болғандықтан несие алғаннан гөрі, лизинг бойынша мүліктерді алу ыңғайлы;

   -шағын және орта фирмалар  үшін лизинг қаржыландурудың  мүмкін болатын жалғыз әдісі;

   -лизинг алушы үшін мүліктердің  табиғи және моральдық тозу тәуекелдіктерінің азаюы. Мұндай тәуекелділіктер мүліктер уақытша пайдалануға алынатын болғандықтан лизинг берушіге өтеді.

   Әрине, қаржылық лизингтік келісімнің өзіне тән кемшіліктері де бар. Жоғарыда айтылғандай, лизинг беруші үшін мүліктердің моральдық жағынан тез тозу және лизингтік төлемдерді уақытында алмау тәуелділіктері бар. Ал, лизинг алушы үшін лизинг құны сол мүлікті сатып алу бағасынан жоғары болуы мүмкін. Бірақ, барлық елдерде салықтық және амортизациялық жеңілдіктердің енгізілуі, лизингтік бизнестің тез қарқынмен өсуіне әкеледі. Міне осындай жағдайлар қаржылық лизингтік қатынастардың кемшілік жақтарын жауып кетеді.

   Лизингтік төлемдер деп  лизингтік келісім-шарт бойынша  лизингтік мүлікті пайдалану  құқығы берілген лизингке  алушының лизингке беруші төлейтін жалпы сомасы.

   Сонымен бірге, лизингтік  төлемдерді есептеу кезінде мүліктерге  салынатын салықты ескеру қажет.  Себебі, мүлік лизингтік келісімшарттың  барлық мерзімі ішінде лизингке  берушінің балансында болады. Лизингтік  төлемдерді анықтау негізінде төлеу мерзіміне тәуелді лизингтік төлемдердің жалпы сомасы және амортизациялық аударымдарды есептеу әдістері.

   Лизингтік төлемдердің жалпы  сомасы тұрақты өлшем болып  саналмайды, өйткені лизингтік мүліктің  құнын қайтару жылдамдығына тәуелді. Яғни, лизингтік мүліктің құны аванс төлеу немесе алғашқы төлемдерді көбейту жолдарымен неғұрлым тез өтелсе, онда лизингтік мүліктің қалдық құнына есептелінетін өсім ақы сомалары соғырлұм аз болады.

   Қаржылық лизингтік қызметтерді  тұтынушылардың ішінен экономиканың нақты секторларын, соның ішінде шағын және орта кәсіпорындарды ерекше бөліп қарастырудың маңыздылығы зор. Бәрімізге белгілі, шағын және орта кәсіпорындардың өзіндік қаражаттары өндіріске қажетті мүліктерді сатып алу үшін жеткіліксіз. Ал, алғашқы қаржылық жағдайларының және кепілдік қабілеттерінің төмендегі банктік несиелерді алуда кедершілер туғызады. Міне, осындай жағдайларда нақты өндіріспен айналысатын кәсіпорындар үшін лизинг – құтқарушы құрал ретінде көрінеді. Еліміздегі кәсіпкерліктің шағын және орта формаларын қолдауға қызығушылықтары бар лизингтік компаниялар құрылғыларды сатып алуға кететін алғашқы шығындарды өздеріне алады. Кіші кәсіпкерлікті жүргізу үшін қажетті құрылғылар, яғни, сүт, ет сияқты ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өндейтін, өсімдік майларын, сусындарды дайындайтын кіші зауыттар , асхана және байланыс құрылғылары және т.б лизингтік келісімді қамтамасыз ету үшін жеткілікті болып табылады.

   Лизингтік компаниялардың, кіші және орта кәсіпкерлікке көп көңіл бөлу қажеттілігінің тағы бір себебі, кіші бизнес лизингінің обьектілері тәуекелдіктер пайда болған жағдайда оларды басқа қымбат емес келісімдер арасында бөлулеріне мүмкіндіктер бар. Кіші және орта кәсіпорындардың дамуына лизингтік құрылғылар жолымен бағытталған инвестициялық қызмет ақша қаражаттарын пайдаланудың неғұрлым сенімді механизмі болып табылады.

   Сонымен бірге қазіргі  кезде көптеген өнеркәсіптік, транспорттық  және әсіресе ауыл шаруашылық  кәсіпорындарында негізгі құралдарын  жаңартудың, құрылғылар мен машиналар паркін дамытудың қажеттілігі кезек күттірмес мәселелердің бірі болып табылады.