Лизинг беруші мен Лизинг алушының құқықтары мен міндеттемелері

 

КІРІСПЕ

 

   Курстық жобада лизинг  түсінігі мен түрлері туралы  айтылған.

  Бұл тақырыпты тандаған себебім- Қазақстанда қаржылық лизингтің қызметті жедел дамыту үшін экономикалық нақтылықты және несиелеу мәселелерін лизинг арқылы жүзеге асыру себептерін анықтау.

   Тағы бір айта кететін  жағдай экономиканың нақты секторын  қаржылық лизингтін кең түрде  дамуы төмендегідей жағдайлар  арқылы зерттеледі.

   Лизинг Феномені 80-ші жылдардың басында жай ұзақ мерзімді жалгерлік (аренда) ретінде емес, кепілдікпен несиелік қаржыландырудың, борыштық міндеттеме бойынша есеп айырысудың және басқадай қаржылық келешегі зор қаржыландырудың жаңа, дәстүрлі емес, қосымша жүйесі ретінде анықталады.

Лизингілік операция бұл құрылымның іскерлік ортамен өндірісті қаржыландыру бойынша ынтықмақтастық құруына және өзара әрекеттесуіне өз ықпалын тигізетіндіктен бүгінгі қазақстандық экономикаға қажетті операция болып табылады.

   Лизинг идеясы ежелгі замандарда пайда болған. Тарихшылар мен экономистердің пікіріне тоқталсақ, лизингілік мәмілелер біздің дәуірімізге дейінгі көне Шумер мемлекетінде бекітілген. Лизинг идеясы біздің дәуірімізге дейінгі Аристотельдің « Байлық меншік құқығынан емес, пайдаланудан тұрады» дейтін трактатында қозғалғанын тарихшылар растап отыр.

   Лизингтің зерттеу обьектілері- өндірістік циклда жойылмайтын материалдық құндылықтың кез келген түрі лизингілік мәміле обьектісі бола алады. Жалға алынатын обьектінің табиғатына қарай жылжымалы және жылжымайтын мүлік  лизингілері бөліп көрсетіледі. Лизинг түрлері әр түрлі: жедел лизинг, қаржылық лизинг, қалдық құны бойынша лизинг.

   Қазіргі кезде біздің еліміздің өндірушілері қиын жағдайларды бастан кешіруде. Өндірген өнімдердің бәсекелестік қабілеттігінің төмен болуына байланысты олардың қолында  өзіндік қаржылық ресурстары өте аз. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығы жағдайында мемлекет отандық тауар өндірушілерге тікелей қолдау көрсете алмайды. Коммерциялық банктердің де қаржылық жағдайларының тұрақсыз болуына  байланысты ұзақ  мерзімді инвестициялауды жүргізу үшін мүмкіндіктері жоқ. Міне, осындай жағдайларда лизинг Қазақстандағы қаржылық нарықты күшейтудің сенімді құралдарының бірі болып табылады.

   Біздің елімізде 2000 жылдың шілде айында қабылданған «Қаржылық лизингі туралы» Заңға сәйкес лизингілік келісімге қатысушы тұлғаларға анықтамалар берілген.

   «Қаржылық лизинг» туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес бағалы қағаздар және табиғи ресурстардың басқа кәсіпкерлік қызмет үшін пайдаланылатын кез-келген  тұтынылмайтын заттар лизингілік келісім-шарттық негізі болып санала алады.

   Лизинг (ағылын leasing – жалға  алу) заңды немесе жеке тұлғаның  еңбек 

құралдарын сатыып алу орнына басқа  берудің мүмкін пайдалануы, ұзақ пайдалануға  тауар түрінде несие беру нысандарының бірі.

      Лизингілік қызмет  көрсетудің халықаралық нарығы ең серпінді нарық ретінде саналады. Сарапшылардың берген бағасы бойынша, 1988 жылдың басында лизинг жағдайында негізгі құрал-жабдықтар 250 млрд долларға сатылған, ал, 1979 жылы бар-жоғы 50 млрд долларға ғана сатылған.

   Лизинг жылдам өзгертетін  технология мен есептеуіш техника салалдарында, сондай-ақ автомобиль құрастыруда, байланыс құралдарының өндірісінде, электрондық құрал-жабдықта және т.б кеңінен тараған.  

   Қазіргі заманға халықаралық  лизинг институттарының көптеп  құрылуы тән болып отыр.

      Көптеген коммерциялық банктер лизингілік келісімшарттарды алға тартып, табысы жоғары тауарлардың (ЭЕМ, бейнетехника, автокөлік құралдары) сатылуы бойынша мәмілелерді жасырады.

      Өзінің заңды формасында  лизингілік мәміле инвестициялық  құндылықтарды ұзақ мерзімді жалға алудың өзінше өзгешелігі бар түріне жатады.

   Лизингтік операция деп  ұзақ мерзімді пайдаланылатын  заттарды (ғимарат, машина, ұшақ, автомобиль, компьютерлерді) жалға беруді айтады.

   Лизинг бірнеше қызмет  атқарады.Осы курстық жұмыс  екі бөлімнен тұрады. Біріншіден, ол негізгі қорларға ақша жұмсау, яғни қаржыландыру формасы.Лизинг алушының өз қаражаттарын бір уақыттық жұмылдыруынсыз немесе тартылған қаражатсызөзіне керекті мүлікті пайдалануға мүмкіндігі болады. Ол мүліктің құнын бір жолғы төлеуден босатылады. Екіншіден, бұл өндірісті жаңа құрал-жабдықпен, алдыңғы техникамен материалды-техникалық қамтамасыз етудің анағұрлым прогрессивті формасы.

   Лизинг мәміледе 3 қатысушы  болады. Олардың өзара қатынастары  мәмілемен реттеледі: бірінші  қатысушы-мүлік иесі (лизинг беруші), екінші- мүлікті пайдаланушы (лизинг алушы), үшінші-мүлікті сатушы. Олардың өзара қатынасы келесідей түрде қалыптасады: болашақ лизинг алушы ақша қаражаттары бар болашақ лизинг берушіні мәмілеге қатысуын сұрайды, ол лизинг алушыға керекті мүлікті сатып алып, одан кейін оны лизинг алушыға төлемді шартымен жалға береді. Коммерциялық банктер бұл жерде мүлік иесі ретінде болады, яғни олар мүлікті өз меншігіне алады және лизинг алушыға (оған қаржылық қызмет көрсете отырып) береді.Бірінші бөлімде біз лизинг операцияларының ұғымы, түсінігі және оның түрлерін қарастырамыз.Яғни, кәсіпорынның лизингілік  операциясының ұғымы мен түсінігі.Екінші бөлімде отандық лизингтің қалыптасу мәселелері мен лизинг шартты туралы айтып өтеміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I. ЛИЗИНГ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ,

ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ

 

1.1 Кәсіпорынның лизингілік операциясының ұғымы және түсінігі

 

   Лизинг (ағылшыл тілінде leasing-жалға алу)-заңды немесе жеке тұлғаның еңбек құралдарын сатыып алу орнына басқа берудің мүмкін пайдалануы, ұзақ пайдалануға тауар түрінде несие беру нысандарының бірі.

   Лизинг затына үйлер,  ғимараттар, машиналар, жабдықтар,  құрал-саймандар, көлік құралдар, жер учаскілері және басқа  да тұтынылатын заттар жатады. Бағалы қағаздар мен табиғи  ресурстар лизинг заты бола алмайды. Лизинг келісімімен барлық әрекет ету мерзімінде лизинг затына меншік құқық лизинг берушіде сақталады.

   Лизингілік операция бұл  құрылымның іскерлік ортамен   өндірісті қаржыландыру бойынша  ынтымақтастық құруына және өзара  әрекеттесуіне өз ықпалын тигізетіндіктен бүгінгі қазақстандық экономикаға қажетті операция болып табылады. Лизингілік бизнес кәсіпкерлік қызметтің айрықша саласы. Оны өзінің мүмкіндігіне қарай қолданатын болсақ немесе іс-тәжірибеге еңгізетін болсақ, ол өндірісті техникалық жағынан қайта жарақтандырудың, қазақстандық экономиканы құрылымдық тұрғыдан қайта құрудың, нарықты сапасы жоғары тауарлармен қамтамасыз етудің аса қуатты импульсіне айналуы мүмкін.

   Лизинг идеясы ежелгі  замандарда пайда болған. Тарихшылар  мен экономистердің пікіріне тоқталсақ, лизингілік мәмілелер біздің дәуірімізге дейін көне Шумер мемлекетінде бекітілген.Лизинг идеясы біздің дәуірімізге дейінгі Аристотельдің « Байлық меншік құқығынан емес, пайдаланудан тұрады» дейтін трактатында қозғалғанын тарихшылар растап отыр.

   XVIII ғасырда Венецияда лизинг  операциясына ұқсас мәмілелер  болған: венециандықтар саудагерлер  мен сауда кемелерінің иелеріне  сол кезде қымбат тұратын якорьды  жалға берген. Жүзу аяқталғаннан  кейін «Шойыннан жасалған құндылықтар»  өз иелеріне қайтарылған, ал олар зәкірді (якорь) қайтадан жалға беріп отырған.

   Экономикалық лексиконға  «лизинг» терминінің (ағылшынша  leasing-жалға беру) енгізілуі «Белл»  телефон компаниясының операцияларымен  байланыстырып қарастырылады: 1877 жыл  бұл компанияның басшылығы телефон аппараттарын сатуды тоқтатып, оларды жалға беру туралы шешім шығарады.

   Алайда, лизингілік операцияларды  негізгі қызметіне айналдырған  алғашқы қоғамдастық 1952 жылы Сан-францискодағы  американдық «Юнайтед стейтс  лизинг корпорейшн» компаниясымен құрылды әрі АҚШ осылайша жаңа бизнес түрінің, ішінара банктік жаңа бизнес түрінің отанына айналды.

   60-шы жылдың ортасында  бұл елдегі лизингілік операциялар  1 млрд долларды құраса, 80-ші жылдың  аяғында 110 млрд доллардан асты, яғни, ғасыр ширегінде 100 еседен көп артты. Жалдау бойынша операциялардың шапшаң өсуіне лизингілік мәміле бойынша серіктестер алатын белгілі бір артықшылықтар себеп болды.

   АҚШ-та лизинг экономикалық  бизнестің негізгі түрлерінің  біріне айналды. Жаңа лизингілік  компаниялардың шапшаң өсуі және лизингілік келісімшарттағы шарттардың әр алуан түрленуі әр түрлі экономика салаларындағы кәсіпкерлердің инвестициялық қаражатты алуына мүмкіндік беретін әр түрлі нұсқаларын анықтап береді.

   Кейін лизингілік компания  «қаржы лизинг» қоғамы атауына ие болады. Ол өндірушілердің өнімдерін жалға беру арқылы өткізіп, мәмілелерді қаржыландырды әрі онымен байланысты қатерді бөлісті.

   Лизингілік компаниялардың  қызметін ынталандыру оларды  салықтан біртіндеп босату, ықтимал  залалдардың орнын толтыруға арналған арнайы қорлар құру және т.б жолдарымен жүзеге асырылады. Францияда аса ірі лизингілік компанияларға «Локафранс», «Слибай», «Локабай», «Софимобай», «Слиминико» және т.б жатады.

   Италияда алғашқы лизингілік  компания 1963 жылы құралды, алайда жалгерлік бойынша операциялардың ең шапшаң өсімі, кейінірек – 70-80-ші жылдары байқалды. Италия жалгерлік мекемелердің көп болуымен ерекшеленеді. 80-ші жылдың екінші жартысында бұл елде жуық шамамен екі мындай лизингілік компания болды, олардың көбісі шағын және орта компаниялар. Олардың ішінде аса ірі лизингілік компаниялардың саны-50.

   60-шы жылдардың басында  лизингілік бизнес Азия құрылғанда  да дамыды.

   Бүгінгі таңда әлемдік  лизингілік қызмет көрсету нарығының  негізгі бөлігі «АҚШ – Батыс  Еуропа – Жапония» үшбұрышына шоғырланған. Батыс Еуропада лизингті көбінесе мамандандырылған лизингілік компаниялар береді. 75-80 % жағдайда оларды банк бақылайды немесе олардың еншілес қоғамы болып табылады.

   Қызмет көрсетулерді қаржыландырудан  сату-сатып алу, лизинг және қарыз компаниясын қамтитын «қызмет көрсетулердің пакетіне» дейін лизингілік операцияларды ұлғайту Жапонияға тән болып отыр. Қызмет көрсетулер кешенді лизинг атауына ие болды.

   Лизингілік қызмет көрсетудің  халықаралық нарығы ең серпінді  нарық ретінде саналады. Сарапшылардың берген бағасы бойынша, 1988 жылдың басында лизинг жағдайында негізгі құрал-жабдықтар 250 млрд долларға сатылған, ал, 1979 жылы бар-жоғы 50 млрд долларға ғана сатылған.

   90-шы жылдары машина және  құрал-жабдыққа салынған капитал салымының жалпы сомасында лизинг үлесіне тигені АҚШ-та 25-30 %, Англия, Франция, Щвеция, Испания – 13-17 %, Италия, Голландия – 12-14 %, Австия, Дания, Норвегия – 8-10 %, Жапония – 8-10 %. Жапонияда лизингілік мәміленің мөлшері 1980-1988 жылдары 6 есе өсті, ал, лизингілік операциялар жыл сайынғы өсімі – 25-30 %. Сонымен қатар Еуропалық лизинг нарық шапшаң даму үстінде болса да қарқыны жағынан АҚШ-тан, Азия-Тынық-мұхиты аймағынан әрі Австралиядан артта қалып қояды.

   Австралияда жалпы өнеркәсіптік капитал салымының 33 %-і лизинг негізінде жүзеге асырылады. АҚШ-та баспа және энергия құрал-жабдығының, ЭЕМ-нің көп бөлігі лизинг шартымен сатып алынған. Әуе-көлік құралдарына келетін болсақ, соңғысының үлесі 58 %-ті құрайды, ал жолаушылар мен станоктар – 50 %. Лизинг жылдам өзгертетін технология мен есептеуіш техника салалдарында, сондай-ақ автомобиль құрастыруда, байланыс құралдарының өндірісінде, электрондық құрал-жабдықта және т.б кеңінен тараған.

   Қазіргі заманға халықаралық лизинг институттарының көптеп құрылуы тән болып отыр. Мәселен, Еуропалық лизинг қоғамының бірлестігі (штаб-пәтері Брюссельде) 17 еуропалық мемлекеттің қоғамдары мен одақтарын қамтиды.

   Бірқатар мемлекеттің үкімет  органдары лизингті шағын бизнесті  қолдаудың айрықша формасы ретінде пайдаланады. Мысалы, Жапонияда шағын кәсіпорындарға лизингілік қызмет көрсетуді қамтамасыз ететін органдар жүйесі арнайы құрылған. Ішінара, 1966 жылы мекемеге айналған лизингілік құрал – жабдық жүйесі ұлттық және префектуралық үкіметтің несие берушісі ретінде қатысады.

   Ресейде лизинг көпке  дейін салыстырмалы түрде аз мөлшерде тек халықаралық сауда-саттықта ғана қолданылып келген болатын.

   1989 жылдың I шілдесінде сатып  алынған мүліктің мөлшері 220 есеге  өссе, 1990 жылдың басында – 6 есе, 1991 жылы – 2,9 есе өсті.1996 жылдың 1-қантарындағы лизингілік операциялардың мөлшері 670,5 млрд рубльді құрады, ал, лизингілік компаниялардың саны-250.

   Сонымен бірге, мынаны  да айта кету керек: инфляция қарқынының жоғары болуы, салық заңының тұрақсыздығы, лизингілік операцияларды реттейтін нормативтік актілердің болмауы осылардың соңғысы өте қатерлі сипатта болғандықтан, бұл Қазақстанда қаржылық (капиталдық) лизингтің дамуына кедергі келтіреді.

   Көптеген коммерциялық банктер  лизингілік келісімшарттарды алға  тартып, табысы жоғары тауарлардың (ЭЕМ, бейнетехника, автокөлік құралдары) сатылуы бойынша мәмілелерді жасырады. Коммерциялық банктердің лизингке өзге қызмет түрлерін жатқызуы секілді тенденция (үрдісі) байқалады. Мұны өзінің құрылымы жағынан ең күрделі қаржылық операция болып табылатын лизинг бойынша операцияның ерекшеліктерін олардың жете білмеуін байланыстырып түсіндіруге болады.

   Лизингілік мәміленің мәні әлемдік іс-тәжірибеде «лизинг» термині ұзақ пайдалануға жарайтын тауарларды жалдауға негізделген әр түрлі мәмілелерді белгілеуде пайдаланылады. Жалдау келісімшарты бекітілген мерзімге қарай жалгерлік операцияның үш түрі болып көрсетіледі:

   1.Қысқа мерзімді жалдау (рейтинг) - 1 күннен 1 жылға дейін,