Депозиттік операция

ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ТУРАЛЫ ТҮСІНІК. ДЕПОЗИТТЕР ТҮРЛЕРІ

Банктер өзінің активті операцияларын жүргізу үшін пассивті операцияларды өткізу нәтижесінде пайда болатын тартылған қаржыларды қолданады.

Коммерциялык банктің пассивті операциялары келесі нысанда жүзеге асырылуы мүмкін:

- банк қорын қалыптастыру және ұлғайту үшін банктердің пайдасы есебінен аударулар;

- басқа заңды тұлғалардан алынған несиелер;

-   депозиттік операциялар.

Депозиттік операциялар - бұл заңды және жеке тұлғалардың тартылған қаржылары бойынша белгілі бір мерзімге немесе талап ету салымы бойынша банктердің операциялары.

Депозиттік операцияларды жүргізу кезінде кез келген банк өздері дайындаған депозиттік саясатты ұстанады және олар өз кезегінде келесі ережелерге негізделеді:

-  депозиттік операциялар банктің пайда табуына немесе болашақта пайда табуға мүмкіндік жасауға негізделіп ұсынылады;

- депозиттік операцияларды ұйымдастыру үдерісінде депозиттік операциялар субъектісінің әр түрлілігіне және депозиттердің әр түрлі  нысандарының  үйлесімділігіне  ұмтылыс болады;

- депозиттік операцияларды жүзеге  асыру  барысында осы және депозиттер мен несиелік салымдардың мерзімдері мен сомалары бойынша несие ұсыну операциялары арасындағы өзара  байланыс пен өзара    келісімділіктің болуын қамтамасыз ету қажет;

- депозиттік операцияларды ұйымдастыру  үдерісінде   банк балансының өтімділігін жоғары деңгейде қамтамасыз ететін мерзімдік депозиттерге ерекше назар аударған жөн;

-  депозиттік   операцияларды   ұйымдастыра   отырып,   банк депозиттік шоттардағы  бос каржы резервтерінің (активті операцияға тартылмаған) ең аз болуына талпынуы керек;

- депозиттерді тартуға әсер ететін банктік қызметтерді дамыту және  қызмет көрсету сапасы мен мәдениетін жоғарылату шараларын қарастырған жөн.

Көптеген ұсақ және шағын банктер үшін депозиттер акша қаржыларының басты көзі болып табылады. Банктер қаржы нарығында   қаржылық делдал ретінде басқа кәсіпорындар мен ұйымдардың, тұрғындардың уақытша бос ақша қаражаттарының ірі сомасын орналастырады. Банктер бұл қаржыларды тиімді пайдаланып, олардың сақталуын қамтамасыз етеді және қарыз алушыларға табысты негізде үсынады. Көптеген жеке тұлғалар, іскер фирмалар, акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес ұйымдар, үкімет мекемелері, мемлекеттік кәсіпорьшдар, жергілікті органдар өз қаржыларын коммерциялық банктерге салады

Халықаралық банктік тәжірибеде барлық депозиттер төрт топқа бөлінеді:

-  мерзімді депозиттер;

- талап етілмелі депозиттер;

-  жинақ салымдары;

-   бағалы қағаздар.

Бірінші топ - талап етілмелі депозиттер, олар сондай-ақ чектік депозиттер деп те аталады. Талап ету депозиті түрінде каржы тарту кезінде банк пен салымшы арасында келісімшарт жасалады (1-қосымша). Чектік депозит - бұл міндетті түрде өтелуге тиісті, салымшыға чек жазуға құқы беретін шот. Чектік депозиттердің ыңғайлылығы олардың қауіпсіздігімен және чек жазу арқылы төлем жүргізу қарапайымдылығымен түсіндіріледі. Сонымен қатар олар бірінші талап бойынша нақты ақша алуға мүмкіндік береді. Чектік депозиттерді жүзеге асыру үшін есеп операциялары мен өткізбелерінің айтарлықтай көлемі керек, көптеген банктер осы шарттарды қолданғаны үшін төлем белгілейді. Бұл кезде төлем мөлшері бір ай көлемінде жазылатын чектер саны мен депозиттер мөлшерінің өзгеруімен өзгертіледі. Егер салымшы бір ай көлемінде шотта банктің өзінің коммерциялық мақсаттары үшін қолданылатьш жеткілікті баланстық қалдықты сақтаса, банктер кейбір кездерде бұл төлемдерді алудан бас тартады.

Талап ету депозиттік шотының ерекшеліктеріне мыналарды жатқызуға болады:

-  ақшаны салуға немесе алуға шектеудің болмауы;

-ақша шоттан қолма-қол түрде, сондай-ак чектер көмегімен алынуы мүмкін;

- шот иесі банкке тұрақты айлық мөлшерде немесе әрбір жазылған чек үшін коммисия төлеуі;

- Ұлттық банкке ең аз резервтің мерзімдік депозиттермен салыстырғанда үлкен үлесінің сақталуы.

Талап ету депозитінің бір түрі банктің клиентпен барлык операциялары есептелетін контокоррент бірыңғай шот болып табылады. Контокоррентте банк қарыздары, сондай-ақ шоттан клиент тапсырысы бойынша барлық төлемдер және де шотқа салым аударым және т.б. түрде түсетін барлық қаржы көрсетіледі. Контокоррентті шот ерекше сенімділік белгісі ретінде тек сенімді клиенттерге және бірінші сыныпты қарызшыларға ашылады. Шот иесі шығындардың түсімдерден артуы кезінде әрбір жеке жағдайда, арнайы рәсімдеусіз-ақ банкпен жасалған келісімге сәйкес анықталған сома шегінде несие алуға мүмкіндігі бар.

Талап ету депозитіне сондай-ақ ағымды овердрафт шотын жатқызуға болады, овердрафт - банк пен клиент арасындағы келісімге сәйкес, банк анықтаған мөлшерде шотта бар қаржы көлемінен артьщ соманы алуга мүмкіңдік беретін шот, бұл да несие алмасуды білдіреді. Овердрафттың контокорренттен айырмашылығы кездейсоқ сипатты болуында. Атап өтетін жайт, овердрафт шоты қосымша депозиттік шоттар ашу мүмкіндігін шектемейді. Овердрафт ағымды шоты жеке және заңды тұлғалардың уақытша шығындарын жабу үшін ашылады.

Талап ету депозитінің басқа бір түрі - наушоттар - пайыздық мөлшерінің жоғары шегі жоқ шоттар, чғни ол қалқымалы болуы мүмкін. Супернау-шоттар - бұл қолма-қол ақшаны қолдану шоттары, оларды ашу қызметтер кешенін ұсынады.

Депозиттік шоттардың келесі түрі - автоматтық аудару шоттары (АТ8-шоттар). Жинак шоттарынан ақша қаржыларын автоматты түрде аударуға мүмкіндік беретін, чектерді жабу үшін чектік депозиттерге пайыз әкелетін депозиттің түрі. Банктер салымшының келісімін жетекшілікке ала отырып, пайыз әкелетін шоттарды талап етуге несиенің артуын жабу немесе чектік шоттардағы ең аз балансты көтеру талабы туындаған кезде автоматты түрде қосады. Мұндай тәжірибе салымшыға өте аз соманы салымда талап етуге дейін сақтауға және бір мезетте шоттар бойынша автоматты түрде аударылған пайыздар алуға мүмкіндік береді.

Бүл депозиттерден тыс көптеген банктердің баланстық есеп берулеріне «банк қызметкері жазған чектер және куәландыратын чектер» деп аталатын шағын баптар енгізіліп жүр. Куәландырылған чектер - банк қызметкерлері беретін төлемі кепілденген чектер. Банктер чекті куәландыру кезінде, куәландырылған чекте көрсетілген соманы салымшы шотынан алады және оны жеке шотта ұстайды. Сонымен қатар, чекті банк қызметкерлерінің бірі немесе банктің меншікті шығындарын төлеу үшін кассир жазған жағдайда, соңғысы ол бойынша төлемдердің жүргізілуін күте отырып, қызметкерлер жазған чек сомасына теңестіріп депозит құрайды. Талап ету депозиттері   бойынша  эксплициттік (анык түрде белгіленген) пайыздық кірістер төленбеуіне байланысты банктің көтеген клиенттері осы типтес депозиттердегі қаржыларының мөлшерін төмендетуге тырысады. Шығынды азайтудың осы тұрғыдағы әдістерінің бірі автоматты тазалау шоттары қолданылатын мүмкіндіктерді пайдалану. Мұндай шоттармен ағымды операцияларды жүргізе отырып, банк клиентпен келісілген аз шектен асатын кез келген ақша сомасынан шотты "тазартады" (немесе оларды аударады), оларды пайыздық кіріс әкелетін қаржылық құралдарға орналастырады, мысалы, қайта сатып алу туралы мәмілеге, яғни операцияны банк күнде іскерлік күн соңында орындайды. Мұндай жағдайларда, банкке бұл операцияны өткізуге қажетті чектер төлемге түскенде, қаржылар қайтадан талап ету депозитіне аударылады.

Көптеген банктер өзінің клиенттерінен компенсациялык балансты ұстануды талап етеді, бүл талап ету салымдары бойынша пайыздық кіріс әкелмейтін нысанды, яғни банктерге банктік қызметтерді төлеу үшін қажет. Компенсациялық баланс яғни ақша қорларын тартуға орташа шығындарды азайту жолымен қорлардың орташа құнын төмендету айтарлықтай тиімділік береді. Кейбір жағдайларда компенсациялық баланс несие ұсыну, сондай-ақ банктік қарыз бойынша пайыздық төлемдер туралы келісімді ұстану қызметтері үшін төлемді ұсынады.

Депозитің келесі тобы - жинак салымдары. Жинақ депозит туралы келісім (2, 3-қосымша) негізінде ашылады. Қазіргі кезде жинақ депозиттерінің басты типі жинақ кітапшаларындағы шоттар, жинақ салымының жағдайы туралы жазбасы бар шоттар, сондай-ак ақша нарығының депозиттік шоттары болып табылады.

Жинақ кітапшаларындағы шоттар - бұл жедел алуға болатын, пайыз әкелетін чектік емес депозиттер.

Олардың ерекшеліктеріне мыналар жатады:

-      кітапшалы жинак салымында тұрақты мерзімінің болмауы;

-   банктер   салымшылардан   ақша   қаржысын  алу   туралы алдын ала хабарлауды талап етуге құқылы болса да, бұл шоттардан акша қаржыларын алуда банктер ол талапты аз қояды;

-шоттың жоғары шегін белгілеу мүмкіндігі;

-   салым   иесінің   шоттан   ақша   алу   немесе   салу   үшін жүргізілген   операциялардың барысы жазылатын  жинак кітапшасын ұсыну міндеттемесі;

- шоттағы міндетті ең аз баланстык қалдық мазмұны туралы талаптардың болмауы.

Жинак салымының жағдайы туралы жазбасы бар шоттар жинақ кітапшаларындағы шоттарға ұқсас, алайда олар үшін шот жағдайы туралы кезеңдік жазбалар жазбаның жүргізілу тұрғысынан жинақ кітапшаны ауыстырады. Олар бойынша осындай пайыз төленеді және олар осындай функцияны орындайды.

Ақша нарығының депозиттік шоттары алғаш рет 1982 жылы енгізілген жинақ салымдарының бір түрін ұсынады. Қазіргі кезде оларда жинак кітапшасындағы шоттармен салыстырғанда, ол бойынша пайыз мөлшері нарықтық пайыздық мөлшерлерінің өзгеруімен реттелетіндігін және бұл шоттарды қолдану кезінде операцияларды тіркеу үшін жинақ кітапшасының қосылмайтын-дығын есептемегенде, көптеген үқсас сипаттары бар.

Жинақ салымдарының ерекшелігі мынадай:

-    бұл шоттардың анықталған мерзімдері жоқ;

- салымда ақша нарығының деттозиттік шотынан қаржыларды бірдей ала алады;

- бастапқыда бұл шоттар бойынша ең аз баланстық қалдық талап етілген, қазір банктер оны сақтауды талап етпеуге құқылы;

-осы  шоттар  бойынша  салымшы  чектердің  тек  санаулы шектелген санын жазуға құқылы;

-  бұл   шоттар   қызмет   жасау   мақсатында   емес,   жинақ мақсатында қолданылады;

-банк шығындарын өтеу мақсатында шот иесінен белгіленген төлем алынады;

- егер салымшылар - корпорация болса, банктер осы шоттар бойынша белгіленген резервті сақтауға міндетті.

Кең тараған топтардың бірі - мерзімдік салымдар, оған мерзімдік салымдар және салымды алу туралы алдын ала хабарлауы бар салымдар кіреді. Бұл салымдар неғұрлым ұзақ мерзімге, яғни бір айдан кем емес мерзімге салынады. Салымшылар басқа депозиттерге карағанда неғұрлым үлкен пайыз алады және салым салымшыға алдын ала келісімде көрсетілген мерзімде қайтарылады. Банктер салымды өз қарауы бойынша келіскен мерзім ағымында толық пайдалана алады. Депозиттің бұл типін ашу үшін мерзімдік депозит туралы келісім жасалынады ( 4.5- қосымша).Бұл салымдар қабылданатын мерзім 4 топқа бөлінеді:

-     30 күннен 89 күнге дейін;

-       90 күннен 179 күнге дейін;

-      180 күннен 359 күнге дейін;

-       360 күннен жоғары.

Мерзімді салымнан қаржы алу үшін банкке күні бұрын хабарланған салымшының арнайы өтінішінің түсуі талап етіледі, онын мерзімі келісімде көрсетіледі. Бұл мерзімге сәйкес пайыздык мөлшер белгіленеді. Егер клиент банкті қаржы алу туралы хабардар етсе, банк болатын өзгерістерді ескере отырып, өзінін активті операцияларын басқа көз есебінен қайта каржыландырады, каржыларды алу кейбір шығындармен байланысты, сол себепті банк клиент кірісін азайтуға құқылы.

Депозиттердің төртінші тобы - бағалы кағаздар, депозиттер түрі ретінде былайша бөлінеді:

-  аталған банкке тиесілі кәсіпорындар мен ұйымдардың. кооперативтің, акционерлік коғамдар мен компаниялардық акциялары және облигациялары;

- сақтаудағы  және қарызды  камтуға  қабылданған акциялар мен облигациялар;

-  шетел операциялары бойынша күндылықтар мен құжаттар (шетел валютасындағы аккредитивтер);

-  депозиттік сертификаттар.

Депозиттік сертификаттар каржылық құралдардың ең бір кең тараған түрі.

Депозиттік сертификат - эмитент банктің ақша қаржыларының салымы туралы, салымшы немесе оның құқық қабылдаушының мерзімі аяқталғанда салым бойынша салым сомасын және өзі бойынша пайыз алу құқын куәландыратын жазбаша куәлік.

Депозиттік сертификат - кірісті бағалы қағаздың бір түрі, сол себепті ол сатылған тауар немесе көрсетілген қызмет үшін есег айырысу немесе төлем құжаты болып саналмайды. Сондай-ақ оларды бір заңды тұлғадан екіншісіне жолдауда шектеулер болады Талап ету құқын ұсыну - цессия, ол депозиттік сертификаттыт сыртқы бетінде екі жақта мәмілемен рәсімделеді: өз құқық ұсынушы тұлға - цедент пен кұқық алушы цессионарий. Сертификатты қайтару мерзімі жеткенде, банк сертификатты және қаржы түсетін шот көрсетілген салымшы өтінішіне қарсы төлем жасайды. Банк талап ету құқын ұсыну туралы келісімнің үздіксіз орындалуын, сондай-ақ өкілетті тұлғалар аты-жөнін, мөрінің жәні қолдарының сәйкестігін тексереді.

Депозиттік сертификаттардың екі түрі болады:

- жолданбайтын - салымшыда сақталады және төлем мерзім жеткенде банкке ұсынылады;

- жолданатын   -  екінші   нарықта   сатылуы   немесе   басқ тұлғаға өтуі мүмкін.

Жолданатын депозиттік сертификаттар капиталды кез келгең мерзімге тиімді инвестициялауға көмектеседі, ал қажет болған жағдайда сертификаттарды тез қолма-қол ақшаға ауыстыруға болады.

Сертификаттар келесі белгілері бойынша бөлінеді: .