Акцизді салықты жинау ерекшеліктері

Республикада салықтың 40- тан астам түрі әрекет етті;

1.      Жалпымемлекеттік салықтар

2.      Жалпыға міндетті жергілікті салықтар

3.      Жергілікті салықтар

Салық реформасының кеінші кезеңі «1995 жылдың шілдесінен 1999 жыл арлығында)

                     Бұл кезеңде салықтар саны 11-ге дейін қысқарды. Олар жалпымемлекеттік және жергілікті салықтарға бөлшектенді. 1996 жылдан бастап «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заңына 30 дн астам өзгерістер мен қосымшалар енгізілді. Салықтар мен жиындардың саны 18 түрге дейін өсті.

Салық реформасының үшінші кезеңі (2000 жылдан осы уақытқа дейінгі аралықта). Жаңа Салық Кодексі салық жобасының әзірленуі. Заңның қабылдануына жобаның ғалымдармен, салық органдары мен салық төлеушілердің өзімен талқылануы бойынша үлкен жұмыс әсер етті.

1 кезең

                    Қазақстанның салық жүйесін құүруға өзіндік тәжірибесі болмағандықтан, көбінде көрші мемлекеттер тәжірибесі, бәрінен бұрын Ресей Федерациясының тәжірибесі пайдаланылды. 1991 жылдың 24 желтоқсанында қабылданған «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» тәжірибелік заңы Ресей заңының көшірілген нұсқасы ретінде саналды. Нәтижесінде, Қазақстанда федерациялық мемлекетке тән үш фазалы салық жүйесі құрылды.

                Ол салықтың үш тобынан тұрды;

1.      Жалпымемлекеттік

2.      Жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен жиындар

3.      Жергілікті салықтар мен жиындар

4.      Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму тарихында 1994 жыл ерекше орын алады.

Дәл осы жылы салық жүйесін реформалау жолында алғашқы нақты қадам басылды. Екі ірі салық; жеке адамдардан алынатын табыс салығына және кәсіпорын пайдасының салығына өзгерістер енді. Қазақстан

          Республикасы Президентінің заң күші бар «Жеке тұлғалар табысына салық салу туралы» және «Заңды тұлғалар пайдасы мен кірісі салығы туралы» Жарлықтары қабылданды. Көрсетілген заң шығару актілерінің қабылдануымен екі негізге салықты есептеу радикалдық өзгерістер қалыптасты.

Заңды тұлғалар бөлігінің келесі аспектілерінде өзгерістер болды; пайда салығы ставкасының дифференциасының жойылып, 30 процент барлық заңды тұлғалар үшін және 45 процент банктер мен сақтандыру ұйымдары үшін екі ставка бекітілді. Алғаш рет салық төлеушілер құрамына кәсіпкерлік қызметтен алынған табыс бөлігіндегі бюджеттік ұйымдар кірді, жеңілдіктер ретке келтірілді және т.б.

     1994 жылы Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінде болған өзгерістерді талдау, олардың фискалды сипатының нәтижесін ашуға мүмкіндік туғызады. Сонда да, іскерлік шаралар қолданылмаған, ВВп –ғы салық түсімдерінің үлес салмағы 1993 жылдың 14,8 % -нан 1994 жылы 8,4% төмендеді.

          Салық ставкалары жоғары бола тұра, салық салу базасының қысқаруы кәсіпорын бөлігінің жасырын бизнеске кетуі нәтижесінде, олардан түскен түсімнің төмендеуінен, қатаң салық саясаты «салық қақпанына» әкеп соқты. Осыдан келіп, салық реформасының негізгі идеялары Қазақстан Республикасында келесі кезеңдер өсе бастады.

1.      Нарықтық қатынастарды ынталандыру, дәлірек айтқанда;

-         кәсіпкерлікті белсенді қолдау

-         жеке салық төлеушілерді алған табысын кәсіпкерлік қызметке салуға ынталандыру

-         салық салуға кең заң шығару базасын белгілеу

-         табысқа екі рет, үш рет салық салудан сақтау механизмін құру

2.      Салық салуда белгілі әділеттілікке қол жеткізу, дәлірек айтқанда;

-         жағдайы нашарларды әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету

-         табыс көзінен тыс салық салудың біртұтас шақаласын құру

-         мемлекеттің ұлттық және территориялық мүдднсін есептеу

-         салық салу жүйесін құрудың әлемдік тәжірибесін творчестволық пайдалануға ұмтылу

Осы мақсаттарға сай Қазақстан Республикасының жалпы салық жүйесін өзгерту және оны әлемдік стандарттарға жақындату туралы әрекет жасалды.

2 кезең

                            Кезеңнің міндеттері; салық ауыртпалығын төмендету, салық санын қысқарту, Қазақстанныфң салық жүйесін әлемдік стандарттарға жақындату. Бұл талаптарға көбінде Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 24 сәуірдегі №2235 заң күші бар «Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» Жарлығы жауап берді.

1999 жылдың 1 қантарынан бастап жалпымемлекеттік салықтар мен жиындарға; жол салығы, әлеуметтік салық, әлеуметтік қамсыздандыру үшін алынатын жиын мен автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасы территориясына кіру үшін алынатын жиын кірді. Бұрын бұл төлемдер бюджеттен тыс қордың көзі ретінде саналды, кейін жол салығы мен әлеуметтік қамсыздандыру жиыны жойылды.

      Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 16 шілдедегі №440-1 Заңына сәйкес, Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 24 сәуірдегі №2235 заң күші бар « Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» Жарлығы Қазақстан Республикасының Заңы статусын иеленді. Қазақстан Республикасының салық жүйесінде жоғарыда көрсетілген құжатқа сәйкес келесі салықтар, жиындар мен басқа да міндетті төлемдер кіреді;

-Заңды және тұлғалардан алынатын табыс салығы, қосылған кқнға салық, акциздер

-Бағалы қағаздар эмиссиясын тіркеу жиыны және мемлекеттік тіркеуге жатпайтын бағалы қағаздар

-Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемі мен салығы

-Әлеуметтік салық

-Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының территориясы бойынша жол құру жиыны, жер салығы, заңды және жеке тұлғалар мүлігінің салығы, көлік құралдрына салынатын салық, біртұтас жер салығы, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды тіркеу жиыны

-Қызметтің жеке түрімен айналысу құқығының лицензиялық жиыны

-Аукциондық сату жиыны, нарықта тауар өткізу құқығының жиыны

-Заңды және жеке тұлғалардың фирмалық атаудв, қызмет ету белгілерінде, тауар белгілерінде Алматы қаласының символиксын пайдалану үшін алынатын салық

-Заңды (мемлекеттік кәсіпорын, мемлекеттік мекеме мен коммерциялық емес ұйымдардан басқа) және жеке тұлғалардың фирма атауында, қызмет ету белгілерінде, тауар белгілерінде «Қазақстан», «Республика»,»Ұлттық» сөздерін пайдалануы үшін жиын

3        кезең

                       Үшінші кезеңнің негізгі міндеті- бюджетке қатынасы бар мемлекеттік органдар мен фискалды органдардың және салық төлеушілердің арасындағы өзара қатынастың құқықтық аспектілерін күшейту болып табылады. Жалаы,1995 жылғы салық құрылымы барынша оңтайлы.

Дегенмен 1995 жылғы салықө реформасын жүргізгеннен кейінгі ел экономикасында болған өзгерістер, елдегі салық қатынастарын реттейтін салық жөніндегі барлық ережелер мен нормаларды жүйелеу және өзіндік қорғау мен жауапкершілікті нығайту мақсатында салық органдары мен салық төлеушілердің өзара қатынасын заңды регламенттеу қажеттілігі есебінде әрекеттегі салық заңы базасында Салық кодексін әзірлеу қажеттігін көрсетті.

1.2 Нарық экономикадағы акциздік салықтың мәні

                Акциздер – тауар бағасына енгізілетін және сатып алушы төлейтін жанам салықтың ежелгі формаларының бірі болып табылады. Ресми түрде акциздер бұрынғы КСРО-да 30-шы жылдарға дейін болды. 30-шы жылдардан бастап акциздер, басқа салық түрлері сияқты айналым салығына біріктірілген болатын.

Акциз, қалыптасқан қағида бойынша, тұрғындарға арналған және мемлекеттің монополиясы болып табылатын тапшы, жоғары рентабедьді тауарлар мен өнімдерге салынады. Мемлекет акциз салығы сұранын мен ұсынымды реттеуге, сонымен бірге мемлекеттік бюджетті толықтыру үшін пайдаланады.

Акциз салығы, салыстырмалы түрде азғантай тауар түрлеріне салынады. Санамалған тауарлар бойынша акциз нарықын Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті бекітеді, олар республиканың бүкіл территориясында бірыңғай болады және календарлық жыл бойы өзгертуге жатпайды.

                    2003 жылдың 24 желтоқсанында «Акциз туралы» Қазақстан Республикасының Заңына  сәйкес спиртті ішімдікке, шарап-арақ бұйымдарына, сыраға, бекіре мен қызыл балық уылдырығына, балықтардың бағалы түрлерінен жасалған жеңсік өнімдерге, шоколадқа, темекі бұйымдарына, зергерлік бұйымдарға, шиналарға, мехтың бағалы түрлерін жасалған бұйымдарға, табиғи былғарыдан тігілген киімге, фарфор мен хрустальдан жасалған жоғары сипалы салу тәртібі белгіленге.

               Акцизді қамтитын еркін жіберілген баға бойынша өткізілетін акциздеуші тауарлардың құны салыну объектісі болып табылады. АҚШ-та федералдық табыстың 60%-ке жуығын тауарлардың үш-ақ түріне салынатын акциз салығы береді.

Ал енді акциз салығының мөлшелерін есептеуге мысал келтіріп көрелік. Фасфор заводы жоғары сапалы фасфор бұйымының бір партиясын өндіріп өткізеді.

                    Мемлекетпен реттелетін баға мен қосылған құнға салынатын салық қосылған бағаны пайдалану жағдайында салыным айналымы солардың негізінде, бірақ 21,28 процент бойынша алынатын ҚҚС-ты алып тастағанда анықталады. Оны мынандай мысал арқылы қарап көрелік. Шампан заводында шығарылған шарап мемлекет белгіленген бағамең сатылады делік.

             Бөлшек сауда мекемелерінде өткізілген шараптың партиясы үшін кәсіпорынның есеп айырысу шотына 200000 теңге түсті делік. Бұл жағадйда ҚҚС 43,76 мың теңге құрайды. Акциз бойынша салынатын айналым 156,24 мың теңге болады.

1992 жылы бюджетке түскен төлемдер мен салықтардың сомасы 238 млрд. Сомнан астам болды. Олардың ішінен қосылған құнға салынатын салық құны үштен бірі, табысқа салынатын салық төрттің бірінен астам. Ал акциздер 3,4 процент болды.

Салыстырмалы түрде батыс елдеріндегі бюджетке түсетін салықтардың шамасын көрсетейік. Мысалы, жалпы ұлттық табысқа қосылған құнға салынатын салықтың үлесі: Англия мен Германияда -6%, Швецияда – 7%, Францияда – 8%. 1987 жылы АҚШ-тың федералдық бюджетінің салық түсіміндегі әртүрлі салықтардың үлесі мынандай болды: жеке табыс салығы – 46%, жалақы қорынан алынатын салық – 35%, корпорациялардың пайдасына салынатын салық – 10%, акциздік алымдар -4%, кедендік баж салықтары – 2%, қозғалмайтын мүліктерге және сыйлыққа салынатын салық -1%, басқа салықтар -2%.[1]

                   Кәсіпорын бюджетке міндетті түрдегі салықтың 3-тен 9 түріне дейін төлейді және әртүрлі қорларға 5 түрге дейінгісі аударылды. Қазақстанда 1998 жылы республикалық және жергілікті бюджеттерге 3 млрд. 577млн. 344 мың сом табыс түсті. 1991 жылға қарағанда табыстың көлемі 6 есе көбейді. Қосылған құнға салынатын салық айтылған сомады 30,6%, пайдаға салынатын салық 38,3%, акция салығы – 1,7% құрады.

1999 жылға арналған Қазақстан Республикасының бюджет кірістерінің түсімінде қосылған құнға салынатын салықтың үлесі 129.633.569 мың сом, акциздер – 32.440.954 мың сом кәсіпорындардың, бірлестіктер мен ұйымдардың пайдасына салынатын салық 123.508.526 мың сом құрады. Басқаша айтқанда, бұл салықтардың бюджет түсіміндегі үлесі басқа салық түрлерімен салыстырғанда өте қомақты болып отыр.

Сонымен, Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан Республикасынның аумағына импортталатын тауарларға, сондай-ақ тізбесі Салық Кодексінде  257-бабында анықталған қызмет түрлеріне акциз салынады.

Төлеушілер мыналар:

- Қазақсатан Республикасының аумағында акцизделетін тауарлар шығаратын;

- Акцизделген тауарларды Қазақстан Республикасының кедендік аумағына импорттайтын;

- Қазақстан Республикасының аумағында бензиннің және дизель отының көтерме, бөлшек саудасын жүзеге асыратын;

- Егер Қазақсатн Республикасының заңдарына сәйкес бұрын Қазақстан Республикасының аумағында аталған тауарлар бойынша акциз төленбесе, тәркіленген, иесі жоқ акцизделетін тауарларды, сондай-ақ мұрагерлік  құқығы бойынша мемлекетке өткен акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге асыратын;

- Қазақстан Республикасының аумағында қызметтің акцизделетін түрлерін жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар акциз төлеушілер болып табылады.

Осы баптың 1-тармағының ережелері ескеріле отырып, резидент емес заңды тұлғалар және олардың құрылымдық бөлімшелері де акциз төлеушілер болып табылады.

Акцизделетін тауарлар мен қызмет түрлерінің тізбесі мыналар:

- спирттің барлық түрлері, алкоголь өнімі, темекі бұйымдары№ құрамында темекі бар басқа бұйымдар, бекіре және қызыл балық уылдырығы, алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдар, бензин, дизель отыны, жеңіл автомобильдер (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын автомобильдерден басқа), атыс және газ қарулары (мемлекеттік билік органдарының қажеттіліктері үшін алынғандардан басқа), газ конденсатын қоса алғанда, шикі мұнай акцизделетін тауарлар болып табылады.

Қызметтің акцизделетін түрлері мыналар болып табылады:

1) ойын бизнесі;

2) лотереяны ұйыимдастыру мен өткізу.

Акциз ставкалары

Акциз ставкаларын Қазақсатан Республикасының Үкіметі бекітеді және тауар құнына процентпен және заттай нысандағы өлшем бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді.

Алкоголь өніміне акциздер ставкасы баптың 1-тармағына сәйкес не онда су араластырылмаған спирттің болу көлеміне байланысты бекітіледі.