Роля і месца скарагаворак, прыказак і загадак на ўроках беларускай мовы ў пачатковых класах

Падобна да той рускай прыказкі аб радзімічах ёсць у нас нямала прыказак, звязаных з гісторыяй, ці такіх, што  характарызуюць гістарычны быт, напрыклад:

— Мсціслаў не аднаго сціснуў (гаворыцца  ў сувязі з местам Мсціслаўлем, быўшай цытадэллю на ўсходзе Вялікага княства  Літоўскага, не раз пабіваўшай ворагаў.

— За Саса было досыць хлеба і мяса, а настаў Панятоўскі — стаў хлеб не такоўскі (характарызуюцца часы князёў Вялікага княства Літоўскага саксонскай дынастыі і караля Панятоўскага).

— Батура — сабачча натура (адбіваецца пагляд нашага народа на караля Стэфана  Баторыя).

— Вот тут статут і канступацыя (прыказка свавольнае шляхты з часоў судовых распраў па статутах Вялікага княства Літоўскага.

Многія прыказкі характарызуюць даўнейшыя  эканамічныя адносіны ў нашым  краі, цяжкое становішча сялян, прыгнечаных  панамі, і звязаны з гэтым быт:

— А і дзе пекла? А ў Альбрэставе! (Альбрэставам зваўся адзін фальварак манахаў-езуітаў, дзе дужа цяжка жылося сялянам-работнікам).

— Калі паны лікуюць, тады мужыкі без  хлеба таскуюць.

—  Гэта, мужык, атлас! Ад нас, паночак, ад нас!

— На сем двор адзін тапор: адзін  рубіць, а Іцэсцера ў кулак трубяць (гаворыцца аб беднай вёсцы).

—  Чорт душу выме, а пан скуру  здыме.

     —  Баяцца не  цівуна, а яго бізуна.

— Бабёр дабёр, толькі каб свае скуры за яго не аддаў (за паляванне  на панскіх баброў цяжка каралі).

 —    Голад не дзядзіна, з'ясі і крадзена.

 —   Калі не пад'ясі і святых прадасі.

 —  Пушны хлеб не голад,  а пасканная сарочка не нагата.

 —   Галоднаму асцюлькі  не колюцца.

 —  Голы разбою не баіцца.

 —   Багатыр дзівіцца, чым  худак жывіцца.

 —   Багатаму чорт дзяцей  калыша.

Прыказкі адбіваюць народны  светагляд, часам вельмі даўныя вераванні і абрады:

—  Пакланіся кусту, а ён дасць  хлеба лусту.

—   Нашто таму богу маліцца, які нас не слухае.

—     Каторы бог намачыў, той і высушыць.

—     Бога хвалі, дый чорта  не гняві.

—   Балота без чорта не бывае.

— Сказаў бы, ды печ у хаце (значыцца: не скажу з пашаны да месца, дзе жыве Хатнік, дух дзеданачальніка роду).

— 3 грашмі і Копшы дагадзіш (Копша  — магільны бог; даўней з нябожчыкамі  клалі грошы, каб яны маглі  заплаціць на тым свеце за сваё месца).

— Соль табе ў вочы, галаўня ў зубы (прыслоўе супроць ліхога чалавека, узятае з замоваў).

Ёсць прыказкі, якія характарызуюць клас людзей: напрыклад, аб духавенстве  ў нас ёсць такія прыказкі:

— Алтарысты і арганісты —  усе на рукі не чысты;

— У папа, кажуць, дзве рукі: адна —  што ксціць, другая — што бярэць, а той, што даець,— той няма.

— Не для Ісуса, а для хлеба  куса (ідуць у папы дзеля спакусы  на смачнейшы хлеб).

Некаторыя прыказкі характарызуюць агулам усіх жыхароў якога-небудзь горада ці мясцовасці:

— Магілеўцы кулажнікі: кулагу на локаць прадаюць, а на палец прыбаўкі даюць.

— Ах ты, мсціслаўскі недасека! (маскоўскі  ваявода Трубяцкі выразаў у 1654 г. блізу ўсіх жыхароў Мсціслаўля, і  з таго часу стварылася гэткае прысло,ўе).

— У Слуцку ўсё не па-людску.

— У Нясвіжы людзі хіжы: салому таўкуць — бліны пякуць, сена смажуць — бліны мажуць.

—   Кепска кала Віцебска, а ў  Воршы яшчэ горшы.

—Майстар з Міра: што цяў —  то і дзіра.

        — Майстар з   Калугі:   не  так,  дык і ў   другі. Ёсць  каляндарныя  прыказкі,    асабліва — звязаныя   з земляробскім календаром.

—  Грамніца — зімы палавіца.

—   Пытаецца люты, ці добра абуты.

—  Марац кусае за палец.

  — Май — коням сена дай,  а сам на печ уцякай (засцярога,  што і ў маі бываюць халады, і можа спатрэбіцца сена).

—  Ілля наробіць гнілля (ліпнёвыя дажджы).

—   Калі грыбна, то і хлебна (земляробская прымета).

Разгледжаныя прыклады толькі больш  выразна паказваюць пахаджэнне, даўнасць або характэрныя раздзелы прыказак, але яны — саменькая, нязначненькая частачка ўсяго таго багацця, якое зазвычай ужываецца ў штодзеннай мове народа. У народе ёсць такія аматары казаць прыказкамі і прыслоўямі, што аб іх злажылася свая жартаўлівая прыказка-характарыстыка: «Без прыказкі і з лаўкі не зваліцца». Этнограф Насовіч, які сабраў прыказак і прыслоўяў некалькі тысяч, кажа, што прыказкі складаюць для нашага народа «звычаёва-практычную філасофію», што «ўсе выпадкі чалавечага жыцця, усе ўчынкі, як добрыя так і дрэнныя, і ўсякую нават развагу аб чым-небудзь» народ наш «падводзіць пад мярыла сваіх прыказак». Прыказкамі навучаюць:

—  Хто пытае, той не блудзіць.

—   Кінь перад сабою, знойдзеш за сабою.

—  Паволі едзеш, далёка будзеш.

—  Як пасцелешся, так і выспішся.

—   Болей слухай, а меней  гавары.

—  Усюды добра, а дома лепей.

—  Не кажы гоц, пакуль не пераскочыў.

—     Гні дрэўца, пакуль гнецца і г. д.

Прыказкамі     жартуюць,    развесяляюць     у    смутках, падаюць надзею, падахвочваюць  рухацца, жыць:

— Табе і ўміраць некалі будзе.

—   Баба з калёс, калёсам лягчэй.

—   Бяда, як дуда: станеш дуць — слёзы самі ідуць.

—   Загляне сонца і ў  наша ваконца.

—     Пад ляжачы камень і вада не цячэ і г. д.

Прыказкамі    высмейваюць   заганы,    засцерагаюць   ад памылак:

—   Спадзяваўся мядзведзь  на мёд — і не еўшы спаць лёг.

—  Улезеш у нерат — ні назад, ні наперад.

—  Да пары збан ваду носіць.

     Часам гэтае лёгкае  высмейванне і засцераганне пераходзіць  у сатыру, больш колкую іронію  і нават сарказм:

—  За вачыма свету не бачыць.

—  Воўк не сабакі баіцца, а звягі  яго.

—  На чыім возе ехалі, таму і песенкі спявалі.

—  I з неба сарваўся, і зямлі  не дастаў.

— Андрэй Кузьме родны Хвёдар.

—  Выпінаецца, як скурат на агні і  г. д.

    Калі прыгледзімся да  слоўнай формы прыказак, дык найперш  адразу пачуем музыкальнасць  мовы, рытм, сугучнасць або і рыфму. Кожная поўная прыказка складаецца як бы з дзвюх частак, прычым адна частка з'ясняе другую (Да пары збан ваду носіць: вушка адарвецца, і збан разаб'ецца) або выцякае, як следства з прычыны (Кроў не вада: разліць шкада), або адна частка звязваецца з другою праз умову (Калі курэц, то насі люльку і тытунец)  г. д. Рыфма і сугучнасць (няпоўная рыфма) у прыказках бываюць даволі -часта:

—  Я гэтую бяду пальцам развяду.

—  Горка рэдзька, ды ядуць, ліха замужам, ды ідуць.

— За свой грош усюды харош.

Бываюць і свайго роду алітэрацыі — як бы падбор слоў з аднолькавымі гукамі, якія паўторваннем даюць музыкальнасць:

—  Ні села ні пала, дай бабе сала.

—     Мужык дурны, як варона, а хітры, як чорт.

На правах прыказак і прыслоўяў  ходзіць шмат розных словатвораў, як жартаўлівых перайманняў пяяння птушак, напрыклад, салаўя:

— А ў лядзе, у лядзе мужык  сала пёк-пёк-пёк, круціў-круціў-круціў — тррр... сала кап-кап-кап, цячэць-цячэць-цячэць, кусь!

скорагаворак:

—   Гэты калпак не перакалпакоўваецца; выразаў, якімі характарызуюць нягучнасць мовы пры пэўным укладзе слоў:

—  Ці іці ці не іці?

або жартаўліва паказваюць падобнасць нашае мовы да іншых моў, напрыклад, да французскай:

—     Міллян лён трэ, Андрэй рэпу жрэ і інш.

Калі б сказалі: калода гнілая, ды сук смаляк, разважаючы над ведамаю нам калодаю, біць яе ці не біць,— дык гэта не была б прыказка. Калі ж гэты выраз ужываецца ў пераносным значэнні, як агульная вобразная характарыстыка выпадкаў, у якіх лёгка было б дасягнуць мэты (пабіць гнілую калоду), каб не адна якаясь нясходаная перашкода (сук смаляк),— дык выраз гэты робіцца прыказкаю. Побач з прыказкамі стаяць і прыслоўі — такія выразы, у якіх няма поўнае закончанае думкі, як стульнага вываду з развагі, але якія вобразна і ў пераносным значэнні характарызуюць прадмет ці з'яву. Выраз: калода гнілая, ды сук смаляк — больш прыслоўе, чым закончаная прыказка, бо яна больш характарызуе з'яву, чым дае паважную думку. Прыказка навучае, а прыслоўе толькі ажыўляе мову і думанне, даючы кароткую вобразную характарыстыку, як у выразах: ані вухам не вядзе; дзяцей — як бобу; бяжыць, як жару ўхапіўшы; абое-рабое і інш.[16]

Прыказкі творацца ў сувязі з  якім-небудзь характэрным выпадкам як кароткі і трапны вывад з  развагі аб гэтым выпадку. Напрыклад, прыказка: выйграў, як Заблоцкі на мыле стварылася ў сувязі з такою прыгодаю купца Заблоцкага. Завёз ён жыта за граніцу, выменяў на мыла, а каб не плаціць мытнага збору, павёз мыла кантрабандаю, схаваўшы яго на дне судна. У дарозе пратачылася на дно вада, і мыла размякла... 3 часам забываецца, калі, дзе, як і з кім гэтак здзеелася, а вывад з разваг аб быўшай падзеі ідзе ў народ як прыказка ці прыслоўе для характарыстыкі чагось падобнага. Гэткі ж вывад можа быць зроблены не з праўдзіва быўшага ў жыцці выпадку, а з узятага з казкі, з апавядання. Напрыклад, прыказка: круці не круці, а трэба ўмярці ўзята з казкі аб тым, як смерць наўчыла варажбіта пазнаваць хваробу: калі ён убачыць смерць у нагах хворага, той палепшае, калі — у галавах, дык памрэ; калі варажбіт захварэў сам і ўбачыў смерць у сябе над галавою, ён павярнуўся к ёй нагамі, але смерць ізноў стала ў галавах і сказала: «Круці, кум, не круці, а трэба ўмярці». Некаторыя прыказкі  і прыслоўі зайшлі к нам ад другіх народаў, трапілі ў народ з кніг і г. д.

Найбольш старажытныя  прыказкі, прысвечаныя прыродзе, расліннаму і жывёльнаму свету. У іх адлюстраваліся народныя веды, гаспадарчы практычны вопыт. Перш за ўсё селянін з вялікай пашанай ставіўся да зямлі, своеасабліва абагаўляў яе: "Зямелька багацей за ўсіх". Міфалагічныя ўяўленні адбіліся ў народных парэміях аб прыродных стыхіях: вадзе, агню. Моц і небяспечнасць гэтых стыхій адлюстроўваецца па-рознаму, з паказам дабра і зла, якія прыносяць яны людзям: "Вада камень прабівае"; "Вада не бяда: пастаяла і пайшла"; "Дзе вада, там і бяда"; "Вады бойся, як агню"; "Вада і агонь - усяму сіла"; "Загнём не жартуй і вадзе не вер"; "Агонь горш за злодзея: злодзей хоць вуглы пакіне, а агонь нічо-га", "Змалой іскры вялікі агоньбывае".

Успрымаў як боства ў  далёкім мінулым народ і сонца. Міфалогія сонца шырока адлюстравалася ў песняхі казках. У прыказках найбольш ярка адбілася сувязь сонца і месяца з гаспадарчай дзейнасцю чалавека, у прыватнасці з яго аграрнымі клопатамі: "Колас добра не спее, калі сонца не грэе"; "Усякаму чалавеку адно тое самае сонца свеціць"; "Чым сонца яснее, тым месяц смутнее"; "Маладзік рогі задраў - на пагоду". Зпагодай се-лянін звязваў свае надзеі на ўраджай: "Дожджык у пору - усё роўна, што золата"; "Будзе дождж ісці - будзе хлеб расці"; "Шмат снегу - шмат хлеба". Гаспадарчы вопыт праяўляўся і ў назіраннях за прыродай па прыкметах: "Сустрэў грака - вясну сустракай";"Жаўранак прылятае на праталіну, шпак на прагаліну, жораў з цяплом, ластаўка з лістом"; "Дзяцел дзяўбе ў сцяну, дык мяцеліца будзе"; "Калі бяроза перад вольхай ліст распусціць, то лета будзе сухое, калі вольха наперад - мокрае"; "Калі ўрадзіла ляшчына, то ўродзіць і ярына".

У прыказках надзвычай  добра адлюстраваўся народны  земляробчы каляндар. Па іх сэнсу селянін  арыентаваўся ў сваёй працы. Напрыклад, па прыкметах пагоды ў пэўныя месяцы прадказвалася пагода ў іншыя поры года: "Студзень імглісты - мокры год, студзень халодны - позняя вясна і дажджлівае лета"; "Калі ў лютым трываюць сталыя марозы - лета гарачае"; "Люты халодны і сухі -жнівень гарачы"; "Які сакавік, такі красавік"; "Сухі мароз, моцны май - будзе жыта, як гай" і г.д.

Разгледжаная невялікая  частка прыказак з'яўляецца дастатковым  сведчаннем таго, наколькі шырока адлюстраваўся  ў іх аграрны вопыт селяніна і  якую ролю яны адыгрывалі.

Працавіты беларускі  народ ярка выказаў у сваіх парэміях адносіны да працы, якую ён славіць, а ганьбіць бяздзейнасць. Па стаўленню да працы ацэньваецца чалавек: "Працы і світкі не саромейся", "Праца і сіла горы звернуць", "Хто гадуе, той і мае", "Хто працуе, таму і шанцуе", "Не той харош, хто тварам прыгож, а той харош, хто на справу гож", "Дай, Божа, усё ўмець, да не ўсё рабіць", "Якая справа, такая й слава", "Хто рана ўстае, таму Бог дае", "Паспяшыш - людзей насмяшыш", - гэтыя і шматлікія іншыя беларускія прыказкі выразна адлюстроўваюць народны погляд на працу як крыніцу чалавечага жыцця і дабрабыту.

Вялікая тэматычная група  прыказак прысвечана матэрыяльнаму  быту: сядзібе, жыллю, жывёлагадоўлі, харчаванню, адзенню і інш. Гаспадарлівасць  селяніна ацэньвалася перш за ўсё  па знешняму выгляду падвор'я: "Паглянем, што ў вас робіцца ў двары - скажам, якія вы гаспадары", "Не пытайся які гаспадар, як вароты падаюць". "У добрага гаспадара ўсё ёсць", "Свой дварочак, як вяночак", - сцвярджае народная мудрасць.