Девианттық мінез-құлық

Қорыта айтқанды, девиантты мінез-құлықты балалармен тәрбиелік жұмыстарын жүргізуде римдік философ Сенеканың: «әрбір адам өмірінің тек кейбір жақтарын ойлап талдайды, бірақ ешкім жалпы өмір туралы ойланбайды» деген ой-пікіріне сүйене отырып, девиацияға коррекция жасаушы әрбір маман ұстаз, баланың тек кейбір мінездік кемшіліктерін түзетіп қана қоймай, оларды, қоғамдық өмірдің талаптарымен ұштасқан дұрыс қарым-қатынас жолына қайтып әкеліп, ары қарай қалыптаса дамуына, әлеуметтенуіне көмектесуі қажет. Бұл педагогикалық іс-әрекеттер мазмұны, қоғам өмірінде бекіген адамгершілік қадір-қасиеттер мәнімен, талаптарымен тікелей байланыстыра, адамдар арасындағы қарым-қатынастар (достық, жолдастық, туыстық, сүйіспеншілік, махаббат т.б.) нормаларымен ұштастырыла жүзеге асырылғанда, балалар бойында девиантты мінез-құлықтың өріс алмауына және оларды мектеп қабырғасынан бастап әлеуметтендіруге мүмкідік жасалады.

Гүлстан КЕНЖЕБЕКОВА, № 40 орта мектебінің психологі

Девиантты мінез  – құлық (deviatо латынша – ауытқушылық, deviant французша – ауытқушы) –  қоғамда адамдардың жасалған әлеуметтік нормаларды тікелей бұзатын немесе оған сәйкес келмейтін мінез –  құлық. Девиантты қылық жеткіншек кезінде кең таралады және бұл 18 жастан кейін төмендейді. Девиантты қылықты топтастыруда 3 негізгі бағытты қарастыруға болады: педагогикалық, психологиялық, медициналық.

    Педагогикалық  бағыт. Девиантты қылық-әлеуметтік  ортада қабылданған нормадан және мәдени құндылықтардан, қоғамның өзіндік даму процесінен ауытқушылық.

    Медициналық  бағыт. Девиантты қылық адамдардың  өзара қарым – қатынасындағы  (әрекеттері, қылығы және т.б) қоғамда  орнатылған нормалардан ауытқу  ретінде анықталады. Бұл әсіресе  психикалық денсаулыққа қатысты.

    Психологиялық  бағыт. Девиантты қылық – қоғам  мен жеке адам арасында, жеке  адам мен отбасының арасында  және т.б. шиеленістерді қате  шешу салдарынан пайда болатын  адамгершілік және әлеуметтік  психологиялық нормалардан ауытқушылық.

Кәмелетке толмаған жасөспірімдердегі девиантты қылықтың нақты себептері төмендегідей сипатта  топтасады:

-          өзін бақылаудың төмен деңгейі  немесе оның мүлдем жоқтығы;

-          отбасындағы жағымсыз жағдай;

-          ересектердің бала проблемасын дұрыс түсінбеуі;

-          баланың өз – өзіне сенімділігінің  жетіспеуі;

-          көшенің, ортаның және құрдастарының  жағымсыз әсері;

-          өзіне назар аударту тілегі;

-          ата – аналардың үнемі қолының  бос болмауы;

-          баланың интеллектуалды дамуының әлсіздігі;

-          қарапайым әлеуметтік дағдылардың  жоқтығы (мысалы, құрдастарымен қарым  – қатынасқа түсе алмауы);

-          бос уақыттың көп болуы, баланың  әлеуметтік өмірге араласпауы, отбасының  тұрақсыздығы және төмен материалдық жағдай.

Девиантты қылығы бар жеткіншек келесі ерекшеліктерге ие:

• жағымсыз психикалық күштеме.
• тәуекелділікке жоғары дайындық.
• жоғары агрессивтілік.

Девиантты қылықтың келесі топтамасын ұсынуға болады:

Психикалық денсаулық  нормасынан ауытқушылық, яғни адамда анық немесе тұйық түрдегі психопатологияның бар болуы (бұл топқа астениктер, шизоидтар, эпилептоидтарды) қосуға болады.

Әлеуметтік патологияның әртүрлі формаларында көрінетін  – ішімдікке салыну, есірткі қабылдау, жезөкшелік және т.б. адамгершілік нормалардан ауытқушылық кейде қылмыс формасында да көрінеді. Жеткіншектерді құрметтеу, оларға көмектесу, өзін – өзі бағалау сезімін дамыту және қажетті деңгейде пайдалы кеңестер беру – жас тұлғасының жақсы адам қатарына қосылуына көмектесер еді. Жеткіншектерден жақсы қылық талап ететін болсақ, ол онымен жақсы болмайды. Керісінше оған жақсы жағдай, адал қарым – қатынас жасайтын болсақ, онда ол жағымсыз әсерге қарсы тұра алады.

Девиантты мінез  – құлықтың екі формасын бөлуге болады.

1. Психикалық-денсаулық  себебінен ауытқушылық;

2. Әлеуметтік, адамгершілік, құқықтық нормалардан ауытқушылық.

Осының екінші формасы қазіргі кезде көптеп кездеседі. Олар алкоголизм, наркомания, агрессия, заңға қарсы әрекет жасау  және т.б. түрде көрінеді.

Қорытындылай  келе, девиантты қылықты жеткіншекті қазіргі таңда үйде ата-ана, мектепте ұстаздар және психолог жіті қадағалап , бақылауда ұстауымыз қажет. Мектептегі балалардың бойынан осындай қылықтар байқалған кезде, көп көңіл бөліп қолға алуымыз керек. Мұндар девиантты қылық ана құрсағында жатқанда-ақ тап болады. Бала көтеріп жүргенде аналар мейлінше ашуланбай, іштей әр нәрсеге күйзелмей өзін сабырлы, мейірімді ұстай білсе, мұндай балалардың дүниеге келуінің алдын алуға болар еді. Бала-адамның бауыр еті, жүрекжарды қуанышы емес пе? Сондықтан да өмірде әлі бұғанасы қатайып, буыны бекімеген жас жеткіншектердің болашағына күл шашпай, өмірі жарқын өтуіне өз үлесімізді қоса білейік. Өз тамырымызға өзіміз балта шаппайық және біздер олардың ең басты үлгі болар бейнесі екенімізді ұмытпайық.

Тағам арқылы мінез-құлықты анықтау

1. Тәттіні ұнататындар  – стресті игере алатын іскер,  мақсат-мүддесі айқын адамдар.  Олардың милары ақаусыз жұмыс істейді.

Алайда бұл  семіздік пен сусамырға алып келеді.

2. Ет жегіштер  – резоноперлер, мейірімсіздер деп  те есептеледі. Олар өз мақсаттарына жету үшін неден болса да тайынбайды. Отбасында мазасыз, күдікшіл.

Қонышынан басып  өмір сүремін деп арпалысып жүріп  миокард, инфаркт, жүрек талмасына, инсультқа, бүйрек пен қуық тас байлануына ұрынады, олардың өмірлері қысқа.

3. Ұн тағамдары мен ұннан дайындалған әшекейлі оны – мұныларды сүйсініп жейтіндер өзгеге жамандық жасамайды. Құлшынысы кем, болбырлау келеді. Жұрттың әрекеттерін талқылап отыруға бейім. Жұмыс орнын көп өзгертеді. Отбасында момақан, үйдегілердің айтып жатқан сын-ескертпелерін жүре тыңдайды.

Жүйкелері ауырады, депрессияға ұшырайды, жыныс ақауларына бейім.

4. Таптыра бермейтін  экзотикалық тағамдар мен ащы  тұздықтар, дәмдеуіштерге әуестер  – ақылсыз, ұшқалақ, кірпияз,  өтірікке бейім келеді. Сын көтермейді, өкпешіл, фантастикалық кітаптар оқиды, саяхатшыл. Достыққа өнімсіз. Жақсы басшы емес. Оған қаншама ақша құйылып жатқанымен сусып қолында тұрмайды.

Мұндай кісілердің көбінесе сүйектері сынады.

5. Тамақүсті  бір рөмке шарап ұрттап, темекі  шегіп, шынтақтарын стол үстіне кеңінен тастап жайылып отыратындар өмір рахатына батқандар және бұлар өркөкірек. Тіршілік ләззатына емін-еркін сіңіп, қонышынан басып, бұның бәрі солай болуға тиісті деп ұғынатындар. Олардың отбасында күн құрғатпай шаң-шұң. Балалары жабыңқы өмір сүреді. 6. Дастарқанға не үшін отырғанын ұмытып кететін, ол есіне түскенде әр нәрседен сәл-пәл алып жейтіндер, керісінше, ауызы әңгімеден босамайтындар - өзін-өзі сүйетін тыраштар. Өзінен гөрі кәсібін көбірек ардақ тұтады. Бұлардың ішінде көркемөнер өкілдері көп. Олардың ерлі-зайыптылық өмірі: «Болса болар, болмаса қояр».

7. Картоп жегіштер  – флегматиктер, жатыпішерлер, бірақ  қолға алған істері өнімді. Бірден  шешім қабылдамайды. Бір мәселені  шешсе, ол тиянақты. Салиқалы мәнді  кітаптар оқиды, философиялық  ой айтудан да қашпайды. Ғылыми теледидарларды көреді. Картопшылардың басты аурулары: подагра, тас байлану науқастары, остеохондроз.

8. Бәрін де  жей беретіндер жан-жақты келеді. Олар еңбекқор. Балаларын да солай  тәрбиелейді. Ұзақ өмір сүреді, ауырса тез жазылып кетеді. Тек олардың арасында аяқ-асты өліп қалатындар көп кездеседі.

Біздің әрқайсымыз күн сайын әр түрлі әлеуметтік жағымсыз мінез - құлықтың пайда болуымен кездесеміз: агрессия, қатыгездік, зиянды әдеттер, заңға қарсы іс әрекеттер  және т.б. Сонда бірталай сұрақ туындайды. Осындай мінез- құлықтың себебі қандай? Адамың өзіне және маңындағыларға да зиян тигізуіне не апарады?

Девианты мінез  құлық-қоғамда ресми дәстүрлі қалыптасқан  заңға және нормаларға сәйкеспейтін мінез-құлық. Девианттық мінез-құлық  ішкілікке салыну, қараусыз қалу, нашақорлық, кәмелетке толмағандар арасында қылмыстар және басқада формаларда көрінеді.

Девиантық мінез- құлық психологтарды, дәрігерлерді, құқық қорғау органдарының қызметкерлерін, социология, философия мамандарын толғандырады. Сондықтан, бұл мәселенің ведомствоаралық талқылаудың себебі осында.

2009 жылдың 11 желтоқсанында  Балалардың құқықтарын қорғау  департаменті Қарағанды қаласының  әкімдігі жанында кәмелетке толмағандардың  ісі және олардың құқығын қорғау  комиссиямен бірлесіп Қарағанды  қаласының маслихат мәжіліс залында «Жалпы білім беретін мектептерде девиантты мінез-құлықты балалармен алдын алу жұмысын жүргізу» тақырыбында Дөңгелек үстел ұйымдастырылды.

Дөңгелек үстелдің жұмысына балалардың құқықтарын қорғау, ішкі істер департаменттерінін, білім басқармасының, білім беру мамандарының және мемлекеттік қызметкерлерді қайта даярлау және біліктілігін арттыру институтының, «Облыстық балалар психоневрологиялық диспансері» ҚМҚК, «Облыстық наркологиялық диспансері» ҚМҚК, Қарағанды қаласының білім басқармасының өкілдері, Қарағанды қаласының ІІБ КТІЖТ кәмелетке толмағандардың істері жөнінде аға инспекторлары, жалпы білім беретін мектептер директорларының тәрбие жұмысы бойынша орынбасарлары қатысты. 

Дөңгелек үстел  қатысушылардың басты назарында келесі тақырыптар талқыланды:

-девиантты мінез-  құлық деген не;

- девиантты мінез-құлық  балалармен алдын алу жұмысын  ұйымдастыруында комиссияның ролі;

- девиантты мінез-құлықты  жасөспірімдердің психологиялық  проблемасы;

-тәрбиеге қиын  бағынатын жасөспірімдердің психологиялық және биологиялық факторлары, сонымен қатар әр түрлі ауруларға тап болған балалар мінез-құлқының бұзулуы;

- жасөспірімдердің  өмірінде девианттық құбылыстары;

- кәмелетке толмағандардың  құқыққа қарсы мінез-құлық;

-жалпы білім  беретін мектептерде девиантты мінез-құлқы жасөспіріммен жұмыс ұйымдастырылуы;

Дөңгелек үстел  қортындысы бойынша дайындалған  ұсыныстар жалпы білім беретін  мектептерде девиантты мінез-құлқы  балалармен алдын алу жұмысты  өткізту үшін мүдделі мемлекеттік  органдарға және ұйымдарға жолданады.

Адам ағзасы баска тірі ағзалар сиякты өзінің биологиялық қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылады. Осы арқылы ағза өзінің ішкі ортасының тұрақтылығын сақтап отырады. Адам ағзасы өз қажетін қанағаттандыру үшін үнемі тамақтанады, тыныс алады  және т.б. Соған байланысты өседі, дамиды жөне тіршілігін жалғастырады. Адам қоғамдағы өз мінез-құлығы аркылы әлеуметтік және рухани қажетін қанағаттандырады. Мұндай қажеттіктерге еңбек етуі, білім алуы, шығармашылық жүмысы, білгенін баскаларға үйретуі және т.б. жатады. Адам өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін міндетті түрде алдына мақсат қояды. ішкі сезімге беріліп, ойлайды, қиялданады, есіне түсіреді. Мұның бәрі әр адамның жеке ішкі сезімі арқылы миында алдын ала бейнеленеді. Бұлар адамның психикасына тән қасиеттер. И. М. Сеченов адам психикасы мен жоғары жүйке қызметінің рефлекстік сипатының ұқсастығына ерекше мән берді. Психология ғылымының физиологиямен өте тығыз байланысты екенін атап көрсетті. 

Әрбір адам белгілі  бір өлеуметтік ортада тіршілік ететіндіктен, сол ортаның тыныс-тіршілігімен санасады. Адам қоғамда басқа адамдармен қарым-қатынас жасамай, өмір сүре алмайды. Отбасында, ұжымда, қоғамда тіршілік етіп, сол аркылы психикасы қалыптасады. Осын- дай қарым-қатынастың нәтижесінде өрбір адам жеке түлға ретінде өмір сүреді. Адамның психикасының қалыптасуында сөздің де маңызы зор. Өз қажетін қанағаттандыру максатында қалыптасқан күрделі психикалық және физиологиялық үдерістер жиынтығы – мінез-құлықты білдіреді.

Декарт Рене

Адамның мінез-қүлығын  және жануарлардың мінез-қылығын зерттейтін ғылымды этология (гр. «еtһоs» – мінез, «logos» – ілім) дейді. Рефлекс — жүйке кызметінің негізі, оның түрлері. Адам денесіндегі барлык тіршілік үдерістердің тікелей жүйке жүйесінің басқаруымен жүретіні өздеріңе белгілі (жүйке жүйесін, рефлексті естеріңе түсіріңдер). Ағзага сыртқы және ішкі ортаның өзгерістері тітіркендіргіш ретінде өсер етіп, рефлекс пайда болады. Рефлекс аркылы ағза үнемі өзгеріп түратын сыртқы ортаның өзгерістеріне бейімделеді. ішкі мүшелермен мүшелер жүйелері қызметтерінің үйлесімді жүруі рефлекс арқылы реттеледі. Рефлекс кезінде үлкен ми сыңарларының қыртысында сырткы жөне ішкі ортадан келетін тітіркендіргіштердің өсері талданады. Рефлекс үғымын ғылымға алғаш рет енгізген француз ғалымы – Р.Декарт (1596-1650).