Қазақ аумағындағы үйсіндер ескерткіштері

1.2 «Же­­тісу — «жетіге бөлінген усун»

Усундардың  хун тайпасын құ­­ра­ған  шунвэйлік  Лан  тай­па­сы­ның ті­ліндегі чиди атауы қазақ ті­лінің фо­нетикалық ерекшелігі мен үн­дестік заңына сәйкес «же­ті»  бо­лып айтылған, аффрикат ч ды­­бы­сы, ж-ға ауысқанда ұяң д ды­бысы, т қа­таңына, и дыбыстар, е бо­лып өз­геріп жете, ал жете е–і сәй­кестігі бо­йынша жеті болып өз­геріп бо­лып айтылған. Чиди ата­уының түр­кі тілдерінде жеті не­месе иеті бо­лып айтылуына бай­ланысты Же­тісу атауының бі­рінші ком­по­ненті, жеті сөзі мен сан есімі пай­да болған. «Цянь­ханьшу  дерегі бо­йынша усун­дар: Да-лу, Гян, Хэу, Да-гян, Ду-юй, Да-ли, Кигюнь дей­тін бө­лікке бөлінсе, ал Далу: Сян­да-лу, Цзо да-лу, Ю-да-лу де­ген үш бөлікке, Гян екіге, Хэу үш­ке Да­гянь екіге, Дали екі Ше-чжун Да-лиге бөлінген). Усун­­дардың осылай жеті бөлікке бө­­лінуіне байланысты олардың қы­­тайлық чиди атауының түркі тіл­­дерінде «жеті – иеті»  болып ай­­тылып «7» деген санның ата­уы­­на айналған. XIY ғасырдың ор­­тасында дулат тайпасының ық­­палы күшті жүрген кәзіргі Оң­түс­тік шығыс  Қазақстан, Қыр­ғыз­стан аумағында құрылған  мем­ле­кет Моғолстанның синонимі ре­тін­­де «жете» атауы қолданылған. Сондай-ақ,  орта ға­­сырда өмір сүрген Жамал Кар­ши­­дің жазбаларында  да «жете» ата­­уы  кездеседі. Демек түркі ті­­лін­де айтылатын  Жете (жеті) мен Жетісу атауының арасында үзіл­­мей келе жатқан мағыналық бай­­ла­ныстың сақталуы осында бол­са ке­рек.

Көне дәуірдегі этностардың сая­си-әкімшілік және әлеуметтік құ­рылымында орын алған тарихи оқи­ғалар халықтық этнографияда із қалдырып отырады. Мысалы,  ор­­та­ғасырлық мұсылман тарих­шы­сы Ш.Иаз­дидың, «Зафарнама» де­ген кі­табының кіріспесіндегі, «Тү­рік хал­қында не нәрсені болса да то­ғыз­ға жеткізетін әдет бар, бұл әдет моғолдардың алғашқы то­ғыз ха­нына байланысты пайда бол­ған салт-дәстүр болатын» дей­тін де­рек пен Әбілғазы ше­жі­ресіндегі «Бұл тайпадан (мо­ғол­дан) тоғыз кі­сі патшалық қыл­ды. Алғашқысы – Мон­ғол хан, соң­ғысы – Елхан» де­ген дерек пі­кір­лері  дәлелдейді. Монғолдың ал­ғаш­қы тоғыз ханына бай­ла­ныс­ты түр­кілерде не нәрсені де то­ғызға жет­кізу дәстүрі сияқты же­ті бө­лік­ке бөлінген усундардың мем­ле­кет­тік құрылымында орын алған та­­рихи оқиғаларға байланысты қа­­зақтарда да «жетісі» деген эт­ног­рафиялық әдет-ғұрыптың жә­не «же­ті» деген сан есімі бар екен­дігі бел­гілі.

Жетісу топонимінің бірінші ком­­поненті, жеті сөзінің эти­мо­­логиясы мен семантикасы анық­­талғаннан кейін енді оның екін­ші компоненті, су ата­уы­ның төр­кіні мен мағынасын анық­тау қажет. Жоғарыда «су» ма­ғы­­насын монғол тілінде усун-усу атауының беретіндігін атап өт­тік. Түркі және монғол тіл­де­рін­де су, өзен мағыналарын біл­ді­ретін «усун» «этнонимімен атал­­ған этностың  «чиди» ата­уы, түр­кі тілдерінде «жеті» бо­лып ай­тылуына байланысты осы эт­нос­тың антропологиялық ти­пі мен этникалық ерекшелігін анық­­тай­тын қытай тіліндегі «чи­ди  усун» тір­кесі, түркі тіл­дерінде «жеті усу» болып ай­тыл­ған. «Жетісу» тір­­кесі түркі тіл­дері дамуының хун дәуірінде пай­да болғандықтан жә­не хун мем­лекетінің құрамында түр­кі және монғол тілдерінде сөй­лей­тін әртекті этностар бол­ған­дық­тан бұл тіркестің «усу» деген екін­­ші сыңарының бастапқы «у» ды­бысы, айтылуындағы интер­фе­­ренция салдарынан түсіп қа­лып, бұл атау Жетісу болып ай­тыл­­ған. Осыдан барып Жетісу де­­г­ен этнотопоним пайда болған. Же­­тісу атауының төркіні мен ма­ғы­­насынан көрініп тұрғанындай бұл атау «усун» этносының қы­тай ті­ліндегі «чиди» атауының түр­кі тілдерінің фонетикалық ерек­ше­л­ік­тері мен үндестік заңына сәй­кес пайда болған нұсқасы жә­не тек географиялық атау ғана емес, сон­дай-ақ этнотопоним бо­лып шық­ты. Сонымен Жетісу эт­но­то­­понимінің төркіні мынадай: Же­­тісу — «жетіге бөлінген усун» ма­­ғы­на­сын білдіретін атау.

1.3 «Байсын»  этно­то­­понимінің пайда болуы

«Усун»   этносының     қытай­лық­­­тар тіліндегі «Чидиусун» ата­уы тек Жетісу этнотопонимінің пай­­да болуына ғана негіз болмай, сон­­дай-ақ Жиделі Байсын  этно­то­­понимінің пайда болуына да не­­гіз болған. «Усун» аталғандар «Шиц­зи» дерегі бойынша б.д.д. III ғ. Гансудың батысындағы Гуач­­жоудан Дуньхуанға дейінгі ара­­лықты, «Цяньханьшу» дерегі бо­­йынша б.д.д.  II ғасырдың бі­рін­­ші жартысында қазіргі Жетісу өл­­кесі мен Қырғызстан жерін ме­кен­­деген. Гуачжоу мен Дуньхуан ара­­лығында және Жетісу мен Қыр­­ғызстанда жиде деген жеміс аға­­шы өседі.

Усундардың сақал-шашының жи­­рен-қызғылт болуы және «усун­дар» өмір сүрген жерлерде үне­­мі жиде ағашының өсуі, «усун­дар­дың» қытайлық «чиди» ата­уы­ның түркі тілдеріндегі нұс­қа­сы – жиде атауының жемісі қыз­ғылт түс­ті ағаштың атауына ай­на­луына се­бепші болуы мүмкін. Жи­де фи­то­ниміне есімдерден қа­тыс­тық сын есім жасайтын «лі» өнім­ді жұр­нағының жалғануынан, «жи­де­сі көп жер»  мағынасын біл­ді­ре­тін «Жиделі» атауы пайда бол­са керек.

Усундар қасқыр-ит тотемді бол­­­ған. Қытай ғалымы Лиң Хән­нің пікірін дәлел ретінде кел­ті­ре­йік: «Усун көне кездегі елі­міз­­дің солтүстігіндегі көшпелі ұлт­­тардың бірі Тотемі — бөрі еді». Усундар қасқыр – ит то­­темді болғандықтан оларды бо­­русун, яғни бөрі үйсін деген. Ай­­тылудағы интерференция сал­­да­рынан усун атауындағы у түсіп қа­лып, борсун болып ай­тыл­ған. Р-ды дыбыстамайтын ал­ғашқы қы­тай­лықтар барсун ата­уын байсун деп дыбыстаған. Бай­сун қазақ ті­лінде байсын бо­лып айтылады. Ор­дос өлкесін қы­тайша Вэйчень, тү­рікше Бай­сун немесе Байсын де­ген: «Олар Ордосты Вэйчен (Бей­чин – Бай­шин-Байсын) ұлысы деп ата­ған.

Бұл үзіндіде Қоңыратбаевтар қы­­тай тіліндегі Вэйчен сөзінен түр­­кі тіліндегі Байшин–Байсын ата­­уын шығарған. Ақиқатында олай емес, керісінше Вэйчин – түр­­кі тіліндегі  Байсун–Байшун ата­­­уының қытайша дыбысталуы – транс­­крипциясы. Борсун–Барсун бө­­рі усун немесе үйсін деген ма­ғы­­наны білдіреді. Барсун қазақ ті­­лінде Барсын немесе Баршын бо­­лып айтылады. Барсун  – Бар­сын-Баршының өзгерген түрі, Бай­­­сун — Байсын-Байшын, яғ­ни бұл сөз­дер төркіндес, ма­ғы­налас. Дәл осын­дай пікірді Ә.Қо­ңыратбаев та айтқан: «Көк тү­ріктер ескі Бей­­жинге барғанда, оны Бейжин (Бай­сын) деп атаған. Бұл екі атау (Бар­шын – Байсын) тү­бірлес».  Осы тұста екі Байсын  деп қос ай­мақтың географиялық ше­гіне бай­ла­ныста айтылған. Ал, Байшын, Бей­жин, Байсын тү­­рінде топонимге ай­налған  бай­­сын, яғни үйсін елі ежел­гі Бей­жин­­нің солтүстігінен ауа кө­шіп, Та­лас өңіріндегі жаңа (ба­тыс) Бей­­жинді қоныстанады, оны Ә.Қо­ңы­ратбаев, – Ақбешін дей­­ді.

Байсын атауы қытай тарих­шы­­ларының еңбектерінде де кез­деседі. Мысалы: Сыма Цяньн­ның   еңбегіне ғылыми тү­сі­нік­те­­ме жасаған Р.В.Вяткин мен В.С.Тас­­кин: «Байсын –дословно «сто фа­милии», — деп жазады. Де­мек, Бай­сынға байланысты кел­тірілген  тү­сі­нікте оның ру екен­дігі айтылады. Ал қытай ғалымы Фань Вэнь-лань: «Байсын это ста­рин­ные ро­ды, существовавшие со времени сис­темы «отречения от власти». Та­ким образом, бай­сын было об­щим названием арис­тократии», — деп  анық айтады

. Со­ны­мен жоғарыда кел­тірілген мә­ліметтерді қорыта кел­генде  «Бай­сын» сөзінің төркіні тай­па, ха­лық деген этнонимді біл­дір­се ке­рек.

Қиыршығыс тайпаларының эт­­но­генезін зерттеген ғалым Г.М.Ва­­силевич: Этноним бай впер­­вые упоминается китайскими ис­­точниками в 694-250г.до н.э. как название одной группы дин­ли­­нов — Бай ди. Определитель са­­моназвания (-ди) – бай имеет два перевода: «северный» (по Иакинфу) и «белый» (по Позднееву) — деп  жазады да, Ұлы жүз ордасының түп атасы ре­тінде  Бай­шораны айтады  Осы орайда,  Сол­түстік  Қытайда ақ­сары жирен шаш­ты адамдар – дин­линдердің б.д.д. YII-III ға­сыр­ларда Минусин ой­паты мен Ту­ва жерлерінде өмір сүр­гені ғы­лым­да белгілі.

Көне  дәуірде  усундар мен олар­­­дың бір тармағы дулулар Ор­дос өлкесін мекендеген. Мысалы, дә­­лел келтірейік: «Как об одном из результатов похода Тоньюкук рас­­сказывает о последнии тюр­ков в зем­ле Усын (ушын) – бун­дату (Тон.,19). Название Ушин до пос­лед­него времени сох­ранялось в то­понимике се­ве­ро-западной час­ти Ордоса (к се­веру от Великой сте­ны)». Осы келтірілген үзіндіде бұ­рынғы Усын жері дейтін сөз­дер бар. Б.д. YII ғасырдың со­ңы­на таман усун­дардың ұрпағы ду­латтар мен бас­қа да ұлы жүз рулары қазіргі Же­ті­суды ме­кен­деген. Ал, б.д.д. II ға­сыр­да усун­дар Ертістің бастауы мен  Шың­­жаң  өлкесінің солтүстігін ме­­­кендеген. Көрнекті түрколог ға­­лым С.Г.Кляшторныйдың, Ор­­дос­тың солтүстік-батыс бө­лі­гі­нің то­понимикасында Ушын ата­уының соң­ғы кездерге де­йін сақталған де­ген дерегіне сү­йен­сек,  онда Усын мен Ушын — «усун» этнонимінің фо­не­ти­ка­лық варианттары. Олай бол­са, «усун­дар» бір кездері Ор­доста ме­кендеген. Атақты ар­хеолог ға­лым С.Киселевтің ай­туын­ша: «В настоящее время мож­но считать общепринятым, что дин­линские племена, наряду с дру­­гими, в XY века до нашей эры населяли области между Го­би и Хуанхэ».

Демек, ертеде Гоби мен Ордос ара­­лығын қасқыр – ит және құс то­тем­ді тайпалар мекендеген. Мы­са­­лы, көне қытай жазбаларынан де­­ректер келтірейік: “Чи-ди  суть древ­­нейшие потомки собак, от­сю­­да и иероглиф ди имеют ключь, оз­­начающии собаку”.

«Осы кезде Кунмо жаңадан дү­­ниеге келген еді. Тәрбиешісі оны мамыққа орап,  шөп арасына апа­­рып қойып, оған азық іздейді. Қай­­тіп келсе оны қасқырдың емі­зіп, аузына  ет тістеген  қарғаның оның жанына ұшып келіп тұр­ға­­нын көреді» — дейді қытай ға­лы­мы Чын Кывей.

Бірінші үзіндіде айтылып тұр­­ған ит  жундардың  б.д.д. ІІ мың­­жыл­дық  пен І мыңжылдықта Го­­би мен Ордос аралығында өмір сүр­гендігі  қытай тарихында баян­­далған. Ал екінші үзіндідегі усун  гуньмосын емізетін қас­қыр–қысылғанда  желеп-же­бей­­тін усун­дар­дың тотемі ал, ет әке­ліп беретін қар­ға-жетім қал­ған  гуньмоны асы­рап алатын хун­нудың шаньюйі. Қас­қыр ата­уындағы бірінші буын қас – қы­зыл деген мағынаны біл­дір­­ген. Сонда қасқыр – қызыл бө­­рі деген мағынаны білдіреді. Қа­­зақ шежіресінде Қызылбөрік, Қы­­зылқұрт сияқты ру аттары кез­­деседі. Қасқыр-ит тотемді усун­­дар, Аристовтың айтуынша қыр­­ғыздармен туыстас. “… в за­пад­­ном  Тянъшане и ныне так что ай­маки нушиби состояли  пре­иму­­щественно  из кыргызов с не­ко­­торой  примесью дулатовских  ро­­дов.  … что нушиби были усу­ни. … ки­тайские историки на­зывали их сна­чала усунями,  … к которому при­надлежала властво­вав­шая ди­настия,  а во время тур­ковь – ай­ма­ками нушиби, …”. Қа­зақ­­тың энциклопедист ғалымы Ш.Уә­лиханов қырғыздардың ара­­сынан өздерін қызыл иттен та­­рататыны туралы аңыз әңгіме жа­­зып алғаны бар.

Үйсіндердің  Ордосты ме­кен­­дегенін дәлелдейтін екінші бір этнотопономиялық  факті, ол – қытай тарихындағы Вэйчен ата­­уы. Жоғарыда біз Вэйченнің  түр­­кі тілдерінде «Байсун» яғни Бай­­сын  екенін атап өттік. Қытай та­­рихында  Ганмуда оңтүстік хун­дар­­дың Лю тармағынан шыққан Лю Вэйчен деген кісі атауы кез­де­­седі. Осы Лю Вэйчен Ор­­достың батысындағы, яғни Ушын дейтін этнотопоним  бол­ған өлкедегі хундардың көсемі бол­­ған. Лю Вэйчен антропонимі мен Ушын   этнотопонимінің Ор­дос­­тың батысындағы атаулар ре­тін­­де Ганмуда тіркелуі, «усундар­дың» Ордостың батысын ме­кен­де­гендігін дәлелдейтін оно­мас­ти­калық және тарихи фактілер бо­­лып табылады. Кезінде хұн мем­­лекетінің даңқын  қайта дә­уір­лет­­кен қолбасшы Хален баба осы Лю Вэйченнің баласы болатын. Бұл қолбасшылар атақты шаньюи (жо­­ғарғы бас билеуші) Мөденің ті­­келей ұрпақтары болатын. Қа­зір­гі уақытта шапырашты тай­па­­сының қария әңгімесінде кез­­десетін Хален баба атауы Сай­­рам жеріндегі Қарамұрт ел­ді мекенінде  сақталынған.

Ордостың ономастикасында «Бай­сун» – Вэйчен атауы бол­ғанымен бірақ, Жиделі ата­уы кездеспейді. Ордос оно­мас­ти­касында жиделі атауының кез­дес­пей­тін фактісіне сүйене отырып, Жи­делі Байсын атауымен алғаш рет қазіргі Жетісу жері аталған дей­тін қорытынды жасай аламыз. Же­тісу мен Жиделі Байсын – бір хронологиялық кезеңде, бір тер­ри­торияда хұн тайпасы  Лан – Хэ­ляндықтар тілінде, «усундар­дың» жетіге бөлінуіне жә­не олардың «Жиделі жердегі Бай­сын» аталуына байланысты пай­да болған егіз атаулар. Жиделі Бай­сын, қазіргі кезде Өзбекстан же­рімен ағатын Амударияның бо­йындағы жер атауы. Осы фак­тіге байланысты алғаш рет Қазақстанның  оңтүстік-шы­ғы­сын­да пайда болған егіз атаудың «Жи­делі Байсын» деген сыңарын Аму­дария бойына апарып жер­сін­дір­ген кімдер деген заңды сауал туа­ды?

Қазақтың ғұлама  ғалымы Ә.Мар­ғұлан Қорқыт кітабынан мы­нандай дерек келтіреді: “Оғуз за­манында Усун қожа дейтін бір кі­сі бар еді. Олардың отырған өл­ке­сі – Көкше теңіз”. Сондай-ақ, Өз­бекстандағы Жиделі Байсын, Қаш­қадария, Сурхандария бойын ме­кендеген аталмыш кітапта Кон­гур-ат түрінде әліптенген хон-хират, яғни қият тайпасының, Қа­ра­қалпақ жеріндегі орта ғасырлық Қият, Нукус қалаларының атауы. Эф­талиттар мен хиониттердің те­гі туралы бұрынғы Кеңес  Ода­ғы­ның ғалымдары арасында екі түрлі көзқарас қалыптасқан бо­латын. Л.Гумилев және бас­қа­лар хиониттерді, сармат-алан тайпасына жатқызса, ал А.Н.Бернштам бастаған кейбір ға­лымдар оларды хундар, деп біледі.

Б.д. IY ғасырының ортасында Ма­уараннахрға келген хиониттер ақ  және қызыл бөліктерге бөлінген. Осы хиониттердің “ақ” аталған бөлігі Ви­зантия тарихына  “ақ гун”  ата­уы­мен тіркелген эфталиттер ал қы­зыл аталған бөлігі сақал–шашы жи­рен түсті «усундар»  Осы хио­ниттердің “қызыл” аталған бө­­лігі «усундар»  екендігін Өз­бекс­танның Ауғанстанмен ше­ка­ралас Сурхандария облысында Бай­сунтау оронимі мен Байсун қа­ласының және Жиделі Байсын эт­нонимінің кездесуі дәлелдейді. Ал хиониттердің яғни хун-көне мон­ғолдар екендігін ерте орта ға­сырлардан бері  Амудария бо­йында орналасқан Кият жә­не Нукус қалаларының аттары дә­лелдеп тұр. Қият, Хун  эт­но­ни­мінің  фонетикалық нұсқасы – Қиян атауының, яғни Эргене  кон­ға жасырынған тегі монғол Қиян атауының көшпелі түрі, ал Ну­кус – Қиянмен бірге Эргене  кон­ға жасырынған Негуз. Ма­уа­раннахрға келген хионит – Қият пен Нукус, Эргене кондағы Қиян мен Негуз емес, бұлар көне мон­ғолдардың батысқа ауған не­гіз­гі бөліктерінің бірі. Қазіргі уа­қытта Түлкібас ауданында қо­ныс жайлайтын Нөкіс руы өз ше­жіресінде Жаныс–Жанбайға қа­тысты айтылады. Жырау Қа­зан­ғап Байболұлы жырлаған  «Ең­сегей бойлы ер Есім» атты дас­та­нын­да кездесетін: «Ұлы жүз алты ауып­ты, Байсынға деген сөзі бар» –деген өлең жолдарына мән бер­ген ғұлама ғалым Ә.Марғұлан, Жи­делі Байсынды ең алғашқы рет арман қылу ұлы жүзді – деп сіл­те­ме жасаған көрінеді.

“Қазақ Совет энциклопе­дия­сы” мен “Қазақстан” ұлттық эн­ци­клопедиясында  XVI ғ түркі тай­па­ларының  бір  бөлігін  өзіне ертіп ал­ған Мұхамет Шайбани Орта Азия жерін басып алғанда  қазіргі Сұр­хан­дария  облысындағы Жиделі Бай­сын қоңырат тайпасының үле­сіне тиіп, жаңа қонысқа ауыс­қан қоңыраттардың саяси жә­не әлеуметтік өмірінде орын ал­ған тарихи оқиғалар, қазақтың “Ал­па­мыс батыр” жырында эпикалық түр­де суреттелді  деп жазылғаны бар. Сонда Жиделі байсын, қо­ңы­раттар XVI ғ. барғанға дейін қа­зіргі Сұрхандария облысында бол­ған топоним болып шығарды. “Ал­па­мыс батыр” жырында қоңырат Бай­бөрі мен шекті Сарыбай, бірге кө­шіп-қонып жүріп құда болады .Кі­ші жүз  шежіресі бойынша Әлім­нен тарайтын Шекті руы,  XІX ғ. Қазалы, Перовск уездері мен Арал теңізінің Солтүстік-ба­ты­сынан  Жем, Жайық өзен­де­ріне, оңтүстік-батысынан Хиуа хандығына дейін көшіп-қо­нып жүрген. Ал қоңыраттар XIY-XY – ғ.ғ. «Қазақ СССР та­ри­хының» дерегі бойынша Түр­кістан өңірінен бастап Сыр бо­йы жоғарылай  және Қаратау бө­ліктерін мекендеген. Қоңырат және шекті эт­ностарының географиялық ор­на­ласуынан көрініп тұрғандай бұл екі этнос   XY-XYI ғасырларда да,  XІX ғасырда да бірге көшіп-қона ал­ма­ған.