Кәсіпорынның қаржылық қызметінің нәтижелерін талдау

Кәсiпорындар жұмысының тиiмдiлiгiн бағалаудың тағы бiр критериі кәсiпорынның өндiрiстiк қорлар мен айналымдағы қаражаттардың шамасы болып табылады.

Егер кәсiпорын жалға алынатын бөлмелерде, ғимараттарда жұмыс iстесе немесе негiзгi қорлардың кейбiр объекттерін жалдауға берсе, онда негiзгi қорларды орташа құнын жалға тапсырылған және алған негiзгi қаражаттардың есебімен есептеп шығару орынды. Бұл жағдайда негiзгi құралдардың орташа шамалары келесідей анықталады:  меншiктi және жалға алынған негiзгi қорлардың жиынтық құнынан жалдауға тапсырылған  негiзгi қорлардың объекттерiнiң құнын алып тастайды[38]. Өндiрiстегi  айналым қаражаттарының (айналым өндiрiстiк қорлар) шамасын анықтайтын, негiзгi факторлары ретінде  өнiмді жасауға арналған өндiрiстiк циклдың ұзақтығы, еңбектi ұйымдастыру, техниканың даму деңгейі және технологиялардың әбден жетiлулерi болып табылады.

Бағалау объекті мен тәсіліне байланысты тиiмдiлiк көрсеткiштерiнің жүйесi мен анықтау әдiстерi айтарлықтай өзгешелене алады. Осылайша, кәсiпорынды басқарудың,  өндiрiстi, еңбекті ұйымдастырудың және  инновацияларды басқарудың, және  тағы сол сияқтылардың өндiрiстiк-шаруашылық жұмысының  экономикалық тиімділігін анықтау әдiстерiн ажыратады [10].

Өндiрiстік кәсіпорынның тиiмдiлiк критериін бағалау кезінде пайданың өсуiне,  тиiмдi өнiмнiң көлемдерi өсу,  сапаның тиiстi жоғарылатуысыз бұйымдар бағаларының өз бетінше өсуі, және тағы сол сияқтылар есебiнен ғана емес, жақсы жұмыс арқасында, өнiмнiң өндiрiс көлемiнiң өсуi және өзiндiк құнның төмендету есебінен  оның өсуiне де ерекше зер салу керек.

Сонымен, кәсiпорындардың тиiмдiлiгін бағалау әдiстерi мен критерийлер жүйесiн зерттеуді динамикада, егер мүмкiн болса, басқа ұқсас кәсiпорындардың көрсеткiштерiн салыстырып, өткiзуге ұсынылады.

Кәсiпорындардағы өндiрiстің тиiмдiлiгін бағалаудың барлық аталған әдiстемелері мен критерийлерінде ортақ тән ерекшелiктерi бар:

1) кәсiпорынның шаруашылық жұмысын жан-жақты сипаттайтын, көрсеткiштердiң жүйесiн анықтауды болжайды;

2) жиынтық нәтижелi факторлар мен оларға ықпал ететiн (негiзгi және болмашы) факторларды ерекшелеп, көрсеткiштердiң қатар бағынатындықтарын анықтайды;

3) факторлар арасындағы өзара байланыстың формаларын айқындайды;

4) өзара байланысты зерттеу үшiн әдiс-тәсілдерін таңдайды.

2 «Жаса» ЖШС қаржылық қызметінің нәтижелерін талдау

2.1  Кәсіпорын ативтерінің және оны қалыптастыру көздерінің құрамын және динамикасын талдау

Кәсiпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарды активтерге салу орындылығы және дұрыстығынан едәуiр дәрежеде тәуелдi болады. Кәсiпорынының жұмыс жасау процесінде активтердiң шамасы және олардың құрылымы өзгереді.

Құрылымдық динамиканың көрсеткiштерi мүлікнiң әрбiр түрiнiң жиынтық активтердiң жалпы өзгерiсiндегi қатысу бөлігін көрсетедi. Олардың талдауы, қай активтерге жаңадан түскен қаржы ресурстарды салынғандығы немесе қай активтер қаржы ресурстарды тартылғанынан азайғандығы туралы, қорытынды жасауға мүмкiндiк бередi (Кесте 6 қараңыз).

Кесте 6 көрiніп тұрғандай, ақша және қаражатты қоса кәсiпорын мүлкінің жалпы құны, 2007 жылы есептеулерде 25624 мың теңгеге немесе 16,7%-ға және 2008 жылы 55536 мың теңгеге немесе 30,9%-ға өсті, ал 2009 жылы 8183 мың теңгеге немесе 3,5%-ға азайды.

2007 жылдың басына мүлік құрамындағы жылжымалы құралдар 85889 мың теңге құрады. Жыл ішінде олар 13698 мың теңгеге немесе 16,7%-ға өсті. 2007 жылы кәсiпорын активтерiнiң құнындағы олардың меншiктi салмағы 0,34 пунктке азайды және жылдың соңына 55,49 %ды құрады. Олардың дебиторлармен есептеулері бөлiгi айтарлықтай өстi - (28162 мың теңгеге немесе 51,3%). 2007 жылдың соңына олардың меншiктi салмағы барлық мүлікнiң жартысын құрады дерлiк.

Жылжымалы активтердiң бiр бөлiгi – ақшалай қаражат(839 мың теңгеге немесе 73,6%)  және олардың ең аз жылжыйтын бөлiгi - қорлар және шығындар (13625 мың теңгеге немесе 45,7%) өте күштi азайды.

2008 жылы жылжымалы құралдардың түбегейлi өсуi орын алды. Жыл ішінде олар 51546 мың теңгеге немесе 51,8% үлкейдi. Қорлар және шығындар айтарлықтай өстi 20516 мың теңге немесе 126,6%, сонымен бiрге ақшалай қаражаттар 165 мың теңгеге немесе 54,8%. 2008 жылға қарай дебиторлық қарыз едәуiр өзгердi, ол 30365 мың теңгеге немесе 36,6% үлкейдi, ал меншiктi салмақ 1, 98 пунктке өстi.

2009 жылдың басына жылжымалы құралдар 151133 мың теңге құрады. Жыл ішінде олар 35296 мың теңгеге немесе 23,4% азайды. Кәсiпорын активтерiнiң құнындағы олардың меншiктi салмағы 13,24 пунктке төмендеп, жылдың соңына 51,07% құрады. Кәсiпорын мүлiгiндегi ағымдағы активтердiң еншiсiн төмендетуге «дебиторлармен есептесу» тобының  59447 мың теңгеге немесе 52,4% төмендеуi ықпал тигiздi, оның меншiктi салмағы 24,47 пунктке азайды.

Есеп беру жылы қаржылар едәуiр өзгердi, олар 3471 мың теңгеге үлкейдi және жылдың соңына 3937 мың теңгені құрады, олардың меншiктi салмағы 1,54 пунктке өстi. Сонымен қатар қорлар мен шығындар едәуiр үлкейдi, 20680 мың теңгеге немесе 56,3%, олардың меншiктi салмағы 9,68 пунктке өстi. Қалған ағымдағы активтер өзгерiссiз қалды.

2007 жылына қарай иммобиль құралдары 11926 мың теңгеге немесе 17,6% үлкейдi, олардың меншiктi салмағы 0,34 пунктке өстi. Бұл негiзiнен, негiзгi құралдардың құны 12071 мың теңгеге немесе 18,8% өсті салдарынан болды, ал олардың меншiктi салмағы есеп беру жылы 0,76 пунктке үлкейдi. Аяқталмаған құрылыс бабы бойынша 145 мың теңгеге немесе 4,6% төмендеуі  байқалды.

Ұзақмерзiмдi қаржылық салулардың соммасы бұрынғы деңгейде қалды 2008 жылы иммобиль құралдарының болмашы өсуi байқалды. Олар 3990 мың теңгеге немесе 5,0% үлкейдi, ал олардың меншiктi салмағы 8,82 пунктке азайды.     

16

Кесте 6

«Жаса» ЖШС-нің 2007-2009 жылдарындағы мүлікінiң құрамын және құрылымының талдау

16

Есеп беру жылына ұзақ мерзiмдi қаржылық салулардың 250 мың теңгеге немесе 58,1% төмендеуі болды, ал олардың меншiктi салмағы 0,16 пунктке төмендедi. Есептi мерзiм ішінде аяқталмаған құрылыс соммасы өзгермедi.

2009 жылы иммобильды құралдар 27113 мың теңгеге немесе 32,3% үлкейдi және жылдың соңына 1110997 мың теңге құрады, ал олардың меншiктi салмағы 13,24 пунктке өстi. Ұзақ мерзiмдi активтердiң құрамда негiзгi құралдардың соммасы едәуiр өзгердi, олардың құны 27113 мың теңгеге немесе 33,6% үлкейдi, ал меншiктi салмағы 13,19 пунктке көтерiлдi.

Есеп беру жылы аяқталмаған құрылыс және ұзақ мерзiмдi инвестициялардың соммасы өзгермедi. «Жаса» ЖШС -тің үш жыл бойынша мүліксiнiң құрамын және орналастыруын талдап,  2007 және 2008 жылы  кәсiпорын активтерiнiң өсуі, ал 2009 жылы олардың  кішігірім төмендеуi байқалды, деп айтуға болады.

Меншiктi және қарыз қаражаттардың динамикасының және құрылымының бағасы анықталды (Кесте 7 қараңыз).

Кесте 7 көрiніп тұрғандай 2007 жылы кәсiпорын мүлiгiнiң құны 25624 мың теңгеге немесе 16,7% өсуi байқалады, бұл, негiзiнен, кредиторлық қарыздың 38685 мыңға немесе 71,6%, өсуімен шартталған, оның меншiктi салмағы 16,54 пунктке өстi. Кәсiпорынның меншiктi құралдары 13061 мың теңгеге немесе 20,5% азайды, үлестiрiлмеген табыстың 13061 мың теңгеге немесе 13,2% азаю есебiнен, олардың меншiктi салмағы 16,54 пунктке төмендеді. Бұл кәсiпорынның жұмысын терiс жақтан сипаттайды. «Жаса» ЖШС өз қызметiнiң кеңейтуi үшiн ешқандай да қарыздар және заемдердi алмайды.

2008 жылы кәсiпорын мүлiгiнiң құны кредиторлық қарыздың 156325 мың теңгеге немесе 168,60 пунктке өсу есебiнен де өсті, оның меншiктi салмағы 54,32% өсті. Ағымдағы жылы кәсiпорын жабылмаған шығынды алды , жылдың соңында ол 14544 мың теңге құрды.

Есеп беру жылы бойынша шығын мөлшерi 65275 мың теңге немесе 128,7% тең. «Жаса» ЖШС жасауы нәтижесiнде жарлық капиталдың өлшемi 4976 мыңға немесе 90,9% төмендедi және 500 мың теңге құрады.

2009 жылы кәсiпорын құралдарының көздерінің күйлері жақсарды. Осылайша, ағымдағы жылы шығын жабылып,  14668 мың теңге өлшемдегi пайда алынды.

Меншiктi құралдардың жалпы құны 15168 мың теңге құрады, жылдың соңына құралдар көздерінің жалпы қорытындысында олардың еншiсi 6,60% құрады. Кредиторлық қарыз 37395 мыңға немесе 15,02 %  азайды, дегенмен кәсiпорын құралдарының көздерінің ортақ қорытынды көлемiнде бұрынғыша ең үлкен бөлiгiн құрайды (93,31%).

16

Кесте 7

2007-2009 жылдары «Жаса» ЖШС-ның активтердің қалыптасу көздерінің құрылымы мен құрамын талдау