Кәсіпорынның қаржылық қызметінің нәтижелерін талдау

Кіріспе

Нарықтық экономикада ұдайы өндіріс процестерінде жан-жақты экономикалық байланыстарын бiлдiретін және кәсiпкерлiк қызметінің мақсаты ретiнде болатын пайда орталық орында орналасады. Пайданы өсіру талпыныс оны жеке кәсiпорындар ғана емес, елдің де экономикалық және әлеуметтiк дамуының бас қозғаушы күші және негiзгi көзiне айналдырады.

Кәсiпорындардың шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижелерiн сипаттайтын басты сапалық көрсеткiштерiнің бiрі пайда болып табылады. Сондықтан, экономиканың қазiргi даму кезеңдерiнiң өзектi мiндеттерiнiң бiрi нарықтық қатынастардың субъекттердiң жедел инвестициялық және қаржылық қызметi процесiнде пайданы құрастыруын қазiргi әдiстерiмен басқару жетекшiлермен және менеджерлермен меңгеруі болып табылады.

Пайда - бұл кез келген жеке меншiк нысандағы кәсiпорындармен құрылған ақшалай қорлардың негiзгi бөлiктерінiң ақшалай өрнегi. Экономикалық санат ретінде ол қалай кәсiпорынның кәсiпкерлiк қызметінің қаржылық нәтижесiн мiнездейдi. Пайда өндiрiстiң тиiмдiлiгiн шығарылған өнiмiнiң көлемімен сапасын, еңбек өнiмдiлiгінің жағдайын, өзiндiк құнның деңгейiн ең толық бейнелейтін көрсеткiш болып табылады. Сонымен бiрге, пайда коммерциялық есептеудiң күшейюiне, кез келген жеке меншiк нысаны кезінде өндiрiстiң интенсификациясына жағдай жасайтын әсерін  көрсетеді.

Пайда - кәсiпорындардың шаруашылық қызметінің жоспары мен бағалаудың негiзгi қаржылық көрсеткiштерiнің бiрі болып табылады. Пайданың арқылы есебiнен кәсiпорындардың ғылыми-техникалық және әлеуметтiк-экономикалық дамыуы бойынша шаралардың қаржыландыруы және олардың қызметкерлерiнiң еңбекақы төлем қорын өсіруі iске асырылады. Ол кәсiпорынның iшкі шаруашылық қажеттiктерiн қамтамасыз етуiнің қайнар көзі ғана емес, сонымен, бюджеттiк қорларды, бюджеттен тыс және қайырымдылық қорлары құрастыруында маңызды болып табылады.

Пайданың көп аспектлі мәнi мемлекет экономикасының нарықтық шаруашылықтың негiзiне көшу кезінде күшейеді. Кез келген жеке меншiк нысанындағы кәсiпорын қаржылық дербестiгiн және тәуелсiздiк алып бюджетке салықтар мен басқа да міндетті төлемдер мен аударымдар төлегеннен кейін қалған пайданы қандай мақсаттарға және қандай мөлшерде бағытталуын шешімдер қабылдауға құқықты.

Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектiлiгi пайданы терең зерттеуiсiз шаруашылықтың тиiмдiлiгiн жоғарылатудың мәселелерін шешуге, қорлардың ең аз шығындары кезінде биiк түпкi қаржылық нәтижелерге жетудегі кәсiпорындардың жетекшiлерiмен  мамандарыдың және тағы басқа қызметкерлердiң заттық мүдделiлiктерін және жауапкершiлiктерін күшейтуге ғылыми әдіс-амалдардың мүмкiн емес болуында.

Кәсiпорындардың шаруашылық қызметтерінің түпкi қаржылық нәтижесi пайда болып табылады.

Пайда - нарықтық қатынастардың ең маңызды дәрежесi, оған үш міндет тән:

-              кәсiпорынның шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижесін сипаттайтын экономикалық көрсеткiш;

-              оның үлестiрiлу және қолдану процесінде көрсетiлетiн ынталандыру міндеті;

-              кәсiпорынның қаржылық ресурстарды құрастырудың негiзгi қайнар көздерінің бiрі.

Пайда - айналымдағы қаражаттардың өсуiнің, жаңартудың және өндiрiстi кеңейтудің, кәсiпорынның әлеуметтiк дамыуының негiзгi қаржыландыру қайнар көзі, сонымен бiрге, әртүрлi деңгейлі бюджеттердiң кiрiс бөлiктерiн құрастыруының ең маңызды қайнар көзі болып табылады.

Пайданың өсуі, ұйымның нарықта ары қарай табысты жұмыс жасауының кепiлі болып табылады.

Сонымен бiрге, пайданың өсуi тауарларға айғақсыз бағаның өсуiмен, және  тұтынушыларға залал келтіретін кез келген жолдармен талпыныс жасау арқылы биiк табыстар алумен іске асуы мүмкін.

Қазiргi жағдайларда нарықтың субъекттердiң маңызды басымдылығы олардың мүдделерiн қорғауындағы ойлап-пiшiлген саясат, нысананы көздейтiн, шығындылықты жеңу, шаруашылықтың тиiмдiлiгiн жоғарылату, ары қарай дамыту және кәсiпкерлiк қызметін жетілдіру  мақсатымен оңтайлы пайда  алу болып есептеледi.

1 Кәсіпорынның қаржылық қызметінің көрсеткішері және оларды талдаудың теоретикалық және әдістемелік негіздері

1.1 Кәсіпорынның қаржылық қызметінің көрсеткішері және оларды талдаудың міндеттері

Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың абсолютті көрсеткіші - бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы.  Шетелдік арнаулы әдебиеттерде "табыстар" ұғымы келесідей түрде анықталады:

"Табыстар дегеніміз - қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың үлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі" [1].

Ықшамдалған түрде бұл түсінік 1995 жылы 26 желтоқсандағы "Бухгалтерлік есеп туралы" заң күші бар ҚР Президентінің 2732 Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13-бабында былай делінген: "Табыстар - бұл есептік кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы". Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті табыстарды алу мүмкін емес. Өз кезе-гінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес.

Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; салық салынғаннан кейінгі дағдылы қызметтен    алынатын    табыс;    төтенше    жағдайлардан алынған табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза табыс.

Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Біздің ойымызша, алғашқылардың айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың қайтарымдылығы туралы болжауға мүмкіндік бермейді.

Нарық жағдайында табыстың ролі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей жоспарлы-директивті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын. Табыс (пайда) табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы (қызметі) ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек Табыс табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және коммерциялық несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік несиелерімен жабылуы мүмкін[2].

Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады. Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі көрсеткіші болып табылады.

Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды. Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.

Нарықтық экономика жағдайында табыстың ролі ол атқаратын қызметтермен анықталады. ТМД елдеріндегі арнайы әдебиеттерде табыс қызметі туралы мәселе жөнінде бірыңғай пікір жоқ. Оған 2-ден 6-ға дейін қызметті жатқызады. Біздің ойымызша, ол тек екі қызмет атқарады:

1) мемлекеттік бюджет табысының көзі;

2) кәсіпорын   мен   бірлестіктердің   өндірістік   және әлеуметтік даму көзі.

Функциялардың және олардың езара шарттылығындағы бірлігі, табысты шаруашылықты жүргізуші қоғамның, кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан табысты құру және бөлу (тарату) мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның (тәжірибелік) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін қамтамасыз етеді.

Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар қажет болады:

1. Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің  қоғамдық  қажетті   шығындарын   керсетуі   тиіс және ол сондай-ақ еңбек өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі қажет.

2.   Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықгау жүйесі ғылыми негізделген болуы керек.

3.   Табысты  бөлу  (тарату)  механизмі  белсенді  роль атқаруы  керек және  өндірістің дамуы  мен  оның  тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор болуы тиіс.

4. Табысты   тиімді   пайдалану   тек   қалған   барлық қаржы тұтқаларының  жүйесінде  (амортизациялық аударымдар,   қаржылық   санкциялар,   салық салу,   акциздер, жал   төлемі,    дивидендтер,    пайыздық өлшерлемелер, арнайы    қорлар,    салымдар,    пай    (жарна)    төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу нысандары, несие түрлері, валюта   және   бағалы   қағаздар   курсы   және   т.б.)   ғана мүмкін.

Бірақ табыстың абсолютті мөлшері кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің тиімділігінің емес, экономикалық тиімділігінің көрсеткішіне жатады. 500 мың теңгелік табыс кәсіпорынның салынған капиталының мөлшері және қызметінің ауқымы бойынша әр түрлі көлемнің табысы болуы мүмкін. Сәйкесінше бұл соманың салыстырмалы деңгейі айтарлықтай деңгейде бірдей болмайды. Сондықтан да алынатын табысты нақты бағалау үшін кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын және табыстылық деңгейін көрсететін рентабельділіктің әр түрлі көрсеткіштері жататын табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштері қолданылады.

Кәсіпорынның   табыстылық   көрсеткіштерінің   өсуіне шаруашылықты жүргізуші субъектінің өзі др те мүдделі.  Сондықтан  әр V-абсолютті   және  салыстырмалы  түрде талдау жасайды.

Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады[3]:

• табыстылықтың  абсолютті  көрсеткіштерінің  жоспарының орындалуын бағалау;

• таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;

• табысқа әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу;

• табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;

• табыстың өсу резервтерін анықтау;

• кәсіпорынның  даму  перспективасын   ескере  отырып, табысты тиімді пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;

• табыстылықтың (рентабельділіктің) әр түрлі коэффициенттерін   және   олардың   деңгейлеріне   әсер етуші факторларды зерттеу.

1.2 Кәсіпорынның қаржылық қызметінің абсолютті көрсеткішері  және оларды талдаудың негіздері

Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан, барлық назарды осы көрсеткішті талдауға аудару керек.

Табыстылықтың абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден алынатын табыс болып табылады. Ол қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т.с.с. салықтар мен міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі.

Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойынша негізгі қызметтен түсетін табыс көрсетіледі.

Табыс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды өткізуден түсетін табыс алады, оның мөлшері өнім өндіру деңгейімен, оның сапасымен және төменде қарастырылатын басқа да факторлармен анықталады

Әнім өткізуден түсетін табыс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді. Тауарлы-мате-риалдық құндылықтардың азаюы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден түсетін табыс сомасының өсуіне, екіншіде - азаюына әсер етеді.

   Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар өндірісінен және бұйьшдардың (дайын әнімдер, сатып алушының жауапты сақталуындағы тауарлар) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы керек. Бірақ өнімді өткізуден түсетін табыс өлемі    жоспарының    төмендеуі,    ауыспалы    тауарлы-материалдық   қорлардың, тым   артуы   есебінен   болатын жағдайлар да кездеседі.

1-кестеде   өнімді   өткізуден   түскен   табысты    алу жоспарының   негізделуін   тексеру   жөнінде   мәліметтер келтірілген (Кесте1 қараңыз) [4].

Кесте1

Өнімді өткізуден түскен табыс жоспарының негізделуін тексеру