Бағалы қағаздар нарығы

    Жабық аукцион кезінде  сатушы бағалы қағаздардың белгілі бір санын бекітілген уақытта сататыны туралы жариялайды.

    Қос аукцион кезінде бәсекелестік сатушылар тарпынан да сипат алады. Онкольдық аукцион кезінде сатып алуға және сатуға өтініштер жинақталады және белгілі бір уақытта өтініштер сәйкестендіріледі., мәміле жасалады.Үзіліссіз аукцион кезінде бағалы қағаздармен күніне мыңдаған мәмілелер жүргізіледі.

    Аукционды жүргізуіне қарай келесідей формалары қолданылады:

-                     ауызша

-                     ауызша, жазбаша

-                     жазбаша

Аукционды жүргізу кезінде  биржалық табло, кітаптық, компьютерлік жазулар, жест қолданылады.

1.3 Бағалы қағаздар нарығының өзге де қатысушылары.

    Барлық мемлекеттерде дерлік Үкімет тарапынан бағалы қағаздар нарығының айналысы бойынша сұрақтар маңызды орын алады және ерекше механизм болып табылады.

    Бағалы қағаздар нарығы ерекше механизм бола отырып, өзінің күрделілігімен сипат алады. Қандай да болмасын нарыққа тән өзінің объектілерінен, қатысушыларынан тұрады. Бағалы қағаздар  нарығының қатысушылары – бұл нарықтағы бағалы қағаздарға деген сұраныс пен ұсынысты қалыптастыратын , сонымен қоса нарықтың жұмыс істеуін қамтамасыз ететін бір – бірімен байланысты өндірістік, қаржылық институттар жиынтығы деп тұжырымдауға болады. Бағалы қағаздар нарығының қатысушыларына эмитентті, инвесторларды және бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын жатқызамыз.Эмитент- бұл бағалы қағаздарды шығару арқылы қаржы ресурстарына қажеттілік танытқан өндірістік және қаржылық ұйым. Ал, инвестор белгілі бір тәуекелге бара отырып, қаржы қорларын беруді ұйғаратын өндірістік, қаржылық ұйым немесе жеке тұлға.

    Бағалы қағаздар нарығының негізгі қатысушыларына келесілерді жатқызамыз:

1)                             эмитент ретінде (кәсіпорындар, қаржылық ұйымдар, Ұлттық банк, Қаржы министрлігі, жергілікті атқарушы органдар);

2)                             инвестолар – жеке және институционалды инвесторлар. Жеке инвесторлар деп өз қаражаттары есебінен бағалы қағаздарға жұмсайтын жеке және заңды тұлғалар. Ал, институционалды инвесторлар тек тартылған қаражаттар есебінен бағалы қағаздарға жұмсайтын заңды тұлғалар;

3)                             сауданы ұйымдастырушылар (қор биржа және биржадан тыс баға кесу ұйымдары);

4)                             кәсіби қатысушылар.

Мұнда кәсіби қатысушылар мен сауданы ұйымдастырушылар бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы деп атайды және олардың мақсаты бағалы қағаздар нарығының дұрыс қызмет етуін қамтамасыз ету болып табылады.

              ҚР кәсіби қатысушылардың келесідей түрлері бекітілген: брокерлік, дилерлік, депозитарлық, кастодиандық, зейнетақы  активтерін басқару қызметі, инвестициялық портфельді басқару қызметі, клирингтік қызмет, ббағалы қағаз ұстаушылар тізімін жүргізу қызметі және трансфер агенттік қызмет.

    Брокер- бұл клиент есебінен және оның атынан бағалы және оның атынан бағалы қағаздармен мәміле жүргізетін делдал. Дилер- өз атынан және өз есебінен бағалы қағаздармен мәміле жүргізетін қатысушы. ҚР – да бұл қызметтер қосарланады және сәйкесінше лицензия түрлері бар: 1-ші санатты брокер- дилер, 2- ші санатты брокер-дилер. Айырмашылығы -1-ші санатты брокер-дилерлер бірқатар атықшылықтарға ие. Мысалға мәмілені тіркеу бойынша.Брокерлік- дтлерлік лицензияны банктік және банктік емес ұйымдар ала алады. Тек оларға алғашқы нарықтағы шектеулер қойылады.

    Банктік типтегі брокер компанияның алғашқы эмиссиясын шығаруға , орналастыруға құқы жоқ. Яғни, андеррайтер қызметін атқара алмайды. Ал, бірақ мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару мен орналастыруда тек коммерциялық банктердің ғана құқығы бар.

    Клирингтік және депозитарлық қызметтерді тек жалғыз институт атқарады. – ол ҚР Орталық депозитарийі. Орталық депозитарий 1997 жыы құрылды. Орталық депозитарий бағалы қағаздардың құжатсыздандыруын жүргізетін және мәмленің өзара есеп айырысуын қамтамасыз ететін ұйым. Ол ҚҚБ бірге қызмет етеді. ҚҚБ мәміле жүргізу үшін Орталық депозитарийде “депо” шотын ашу қажет. Ол шотта бағалы қағаздар немесе ақша-қаражаттар сақталады. Тіркеуші – бұл бағалы қағаз ұстаушылар тізім жүйесін қалыптастыратын, сақтайтын және бағалы қағазға меншік құқығын куәландыратын кәсіби қатысушы. Бағалы қағаз ұстаушылар тізімінде келесідей мәліметтер бар:

              1-эмитент туралы;

              2-эмитенттің шығарған бағалы қағаздары туралы;

              3-бағалы қағаздар ұстаушылар туралы;

              4-тіркелген мәмілелер туралы.

              Орталық депозитарий тіркеушілермен де өзара байланысы бар.              Тіркелген нақты мәмілелері туралы Орталық депозитарий нақты эмитенттің тіркеушісіне ақпарат береді. Заңға сәйкес, әрбір акция не облигация шығарушы эмитент белгілі бір тіркеушімен келісімшартқа отыру тиіс.Тіркеушіні инвестор мен эмитент арасындағы буын деп атайды. Ол сондай-ақ акционерлер жиналысын ұйымдастыруға эмитентке көмектеседі. Кастодиан – бұл клиенттің қаржылық құралдарын және ақша қаражатын есепке алатын, сақтайтын кәсіби қатысушы. Осы қызметке қажеттілік ҚР- да жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшкен кезде туындады. Қазіргі кезде олардың негізі клиенттері  ретінде ЖЗҚ  және инвестициялық қорлар табылады.

    Зейнетақы активтерін инвестициялық басқару қызметі де 1997-98 жылдары пайда болды.

    Инвестициялық портфельді басқаушылар – клиенттің мақсатына, қағидасына сай портфельді қалыптастыру және сәйкесінше ақша-қаражаттарды қаржылық құралдарға инвестициялайттын қатысушы.

    Трансфер - агент- бағалы қағаздарнарығы субъектілердің арасында құжаттарды немесе ақпараттарды қабылдау және оларды жіберу бойынша қызметті атқаратын кәсіби қатысушы.

II. Бағалы қағаз түрлері және олардың рейтингтік қасиетін бағалау.

    Нарықтық экономиканың негізгі мақсаты - пайда табу болғандықтан, әрбір қызмет түрі капиталдың көбею саласы болып табылады. Сондықтан осы тұрғыдан қарайтын болсақ,әрбір нарық түрі қаржы салымының нарығы болып саналады. Қызметтің қаржы саласы деп қаржы құралдарының жиналу, көбею процесіндегі қайта құйылу сферасын сату-сатып алу мен ерекше тауар-капиталдың айналымына байланысты қатынастар жиынтығын айтамыз.

  Қаржы нарығын қаржы құралдарын қайта бөлуіне байланысты екі бөлімге бөлуге болады. Бірінші бөлім - банктік несие нарығы болып табылады. Банктер жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың уақытша бос қаржы құралдарын белгілі бір процент төлеу арқылы тартып, кейіннен банк несие алушыларға одан да жоғары процентпен несие береді. Бұл жағдайда ақша қозғалыс үрдісі ақшаның өз иелерінен қарыз алушыға берілуі банк арқылы жүргізіледі.

  Бағалы қағаздардың экономикалық мәніне қарыз міндеттемесіне өтуін талдау және ресурстардың ерекше түрлеріне (жылжымайтын мүлік,жер, тауарлар, ақша және т.б.) мүліктік құқықтарды құжатты түрде рәсімдеу мәселелері жататындықтан бағалы қағаздар нақты меншік объектілерінен бөлінуі мүмкін. Бағалы қағаздардың бірнеше ерекшеліктері бар.

   Бағалы қағаздар өтімділік қасиетін иеленеді, яғни  оны сату арқылы ақша құралдарына ауысу қабілеттігіне ие.

    Бағалы қағаздарды шығару сериямен жүргізіледі.

    Бір типті бағалы қағаздар стандартты мазмұнды болуы тиіс. Стандарттылық бағалы қағаздарды жаппай бір типтес тауарға айналдырады. Бағалы қағаздардың көптүрлілігі олардың классификациялануындағы критерийлердің көптілігін қажет етеді.Бағалы қағаздар келесі түрге жіктеледі:

1)          Иелену құқығы белгілері бойынша:

-атаулы бағалы қағаздар (белгілі бір тұлға атына жазылады);

-ордерлі бағалы қағаздар (бірінші иемденуші атына жазылады);

-ұсыну үшін бағалы қағаз (иемденушінің сәйкестендіру құқығының орындалуын талап етпейді);

2) Арналу немесе шығару мақсаты бойынша:

-қысқа мерзімді қаржы нарығының бағалы қағаздары (айналыс мерзімі 1 күннен бір жылға дейін);

-капитал нарығының қағаздары (орта мерзімді және ұзақ мерзімді сипаттағы қағаздар).

  Сонымен бірге капиталды бағалы қағаздарды бағалы қарыз (қарыз қатынастарына негізделген) және меншік қатынастарын білдіретін бағалы қағаздар деп 2-ге  бөлуге болады.

2)          Эмитент түрі бойынша:

-мемлекеттік бағалы қағаздар (эмитент болып орталық үкімет немесе жергілікті атқарушы органдар табылады);

-корпоративті бағалы қағаздар (эмитент болып әр түрлі сферадағы  кәсіпорындар табылады). Корпоративті бағалы қағаздардың эмитенті акционерлік қоғам, меншіктің басқа да ұйымдастырушылық-құқықтық формадағфы кәсіпорындар табылады. Бағалы қағаздар несиелік қатынастар арқылы жүргізіледі,яғни қаржылық құралдары белгілі бір мерзімге пайдалануға беріліп,қарызды пайдаланғаны үшін алдын-ала белгіленген процентті төлеумен қайтарылады. Берілген қаржы құралдарын тарту формасына сәйкес облигациялар, вексельдер,банктердің депозит және жинақтық сертификаттар сияқты корпоративті бағалы қағаздар қолданылады.

    Үлесті бағалы қағаздарды иемдену барысында олардың иеленушісі сол кәсіпорынның үлесті иеленушісі болып табылады. Мұндай бағалы қағаздар акция иеленушіге акционерлік қоғамның  нақты үлесін иелену құқығын береді.

    Қосымша туынды бағалы қағаздар-опциондар,варранттар, фьючерстік келісім-шарттар болады. Туынды бағалы қағаздар мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына да  қызмет көрсетеді. Корпоративті бағалы қағаздар акционерлік қоғам құрылу кезінде шығарылып, ол тек құрылтайшылар арасында орналастырылады. Облигациялар шығару арқылы қарыз ақша тартылып,қоғамның жарғылық капиталы өсіріледі.

2.1 Негізгі және туынды бағалы қағаздар.

    Акция - бұл акционерлік қоғам шығаратын және оның иемденушісіне  акционерлік қоғамның дивиденттер түрінде пайдасының бір бөлігіне,оны басқаруға қатысуға және оның жабылуынан кейін мүліктерінің белгілі бір бөлігіне құқық беретін эмиссиялық бағалы қағаз. Акция деп-акционерлік қоғам құрылған кезде, екі не одан да көп акционерлік қоғамдардың қосылу кезінде, сонымен қоса жарғылық капиталдың өсуі кезінде қаржы құралдарының мобилизациясы үшін шығарылатын бағалы қағазды атаймыз. Акцияны иеленуші акционер деп аталады.Акция оны шығараған қоғам жұмыс істегенше болады. Осы уақыт ішінде акцияны иемденушілер бірнеше рет өзгеруі мүмкін. Оның ағымдағы құны тек нарықпен анықталады. Эмиссиялық және нарықтық құнын, дивиденд құнын анықтау кезінде акцияның атаулы құны бағдар ретінде алынады.

    Акцияларға келесі сипаттамалар тән:

-акция-меншік титулы;

-оның өмір сүру мерзімі жоқ;

-оған шектеулі жауапкершілік тән;

- оны бөлуге болмайды;

    Акцияларды құқық көлеміне байланысты жай және артықшылықты деп бөлінеді. Жай акциялар оның иеленушісіне барлық сұрақтар бойынша дауыс беру құқымен акционерлердің жалпы жиналысына қатысуға,дивиденттер алуға, қоғамның жабылу кезінде иемденудегі акциялар құнының мөлшерінде мүліктерді алуға құқық береді. Ал, артықшылықты акция оның иемденушісіне акционерлердің жалпы жиналысында дауыс беруге құқық бермейді, бірақ бұл акцияның артықшылығы болып, жарлықта оның дивиденттері және нақты қаржы сомасы ретінде немесе атаулы құнының проценті түріндегі, қоғам жабылатын кезде төленетін құн мөлшері анықталған.

    Акциялар бойынша дивиденттер ақша формасында төленеді. Сонымен қоса дивиденттерді төлеу акционердің қолдағы бар акцияларынан басқа пропорцианалды түрде басқа акцияларын шығару арқылы жүргізілуі мүмкін немесе мүліктік құқықтағы табысты бөлу арқылы (дивиденттерді төлеудің мұндай түрі қоғамның жабылуы кезінде жүргізіледі).

    Артықшылығы бар акциялар бірнеше түрге бөлінеді. Артықшылығы бар акциялар ішінде кең тарағаны кумулятивті артықшылығы бар акциялар. Оларды шығару кезінде жарғыда көрсетілген дивидент мөлшері төленбейтін немесе толығымен төленбейтін дивиденттер жиналып, нәтижеден кейін төленетіндігі көрсетіледі. Дивиденттердің төленбеуі мұндай акциялар бойынша эмитент жағынан тәртіп бұзушылыққа жатпайды. Эмитент мұндай кцияларды шығару кезінде дивиденттердің жинақтау мерзімін белгілеу қажет. Осы көрсетілген мерзім ішінде бұл акция түрі бойынша дивиденттер төленбейді. Бұл мерзім бойы акция иеленуші дауыс беру құқығына ие болмайды. Кумулятивті емес артықшылығы бар акциялар төленбеген дивиденттерді жинауға мүмкіндік бермейді.

    Бұл акцияның иеленушілері ешқандай компенсациясыз өз дивиденттерінен айырылады. Конвертабельді артықшылықты акциялар өз иемденушілеріне кейбір жағдайларда  (егер олар корпорация жарғысында көрсетілген болса) осы корпорацияның жай акцияларының белгілі бір мөлшеріне айырбастауға мүмкіндік береді. Конвертабельді емес артықшылықты акцияның мұндай артықшылықтары жоқ.

    Дивиденд төлеуі кейінге қалдырылған акциялар корпорация құрылтайшыларына ғана арнап шығарылады. Мұнда дивиденд тек жай акциялар бойынша төленетін дивидендтің ең жоғары квотасы төленіп болғасын беріледі. Қайтарылатын артықшылықты акциялар ашық нарықта немесе тікелей акция иемденушіден қосымша сыйақы сомасын төлеу арқылы сатып алынады. Құбылмалы бағамды артықшылықты акциялар дивиденттерді банктердің проценттік нормасының өзгеруіне тәуелді болып келеді. Ерекше акцияның түрі болып “алтын акция” табылады. Ол мемлекеттік келісіммен шығарылады және оның иемденушісіне акционерлік қоғамның шешіміне вето салу (тыйым салу) құқығы беріледі.