Банктік емес несиелік мекеменің ағымдағы жағдайы

Салалық және аймақтық банкілердің мамандандырылу дәрежесі, олардың активтер мен пассивтерінің  қалыптасу ерекшелігі олардың қызмет ету саласына, сондай – ақ салалық клиентураның шаруашылық қызметін ұйымдастыру ерекшеліктері мен өндірістік үдерістің жасаған және басқадай ауытқуларына байланысты болады.

Ломбардтар жылжымалы мүліктердің кепілдігімен несиелер беретін несие мекемелері болып табылады.Тарихи тұрғыдан ломбардтар өсімқорлық несиенің жеке меншік кәсіпорны ретінде пайда болды.Соңғы кезде ломбардтардың қызметіне мемлекет пен жеке меншік капиталдың қатысу дәрежесіне байланысты мемлекеттік ломбардтар, коммуналдық ломбардтар, жеке меншік ломбардтар және аралас тұрпаттағы ломбардтар болып бөлінеді.

Ломбард – банк болып есептелмейтін заңды  тұлға (коммерциялық ұйым), ол ҚР Ұлттық банкінің лицензиясы негіздемесінде банк және басқа операциялардың келесі түрлерін жүргізуге құқылы:

• ломбард операциялары : депозиттелетін және жеңіл өткізілетін бағалы қағаздар мен жылжымалы мүліктің кепілдігімен қысқа мерзімді несиелерді беру;
• жағдандық (сейфтік) операциялар : клиенттердің бағалы қағаздарын, құжаттары мен құндылықтарын сақтау жөніндегі жағдандық (сейфтік) жәшіктерді, шкафтар мен бөлмелерді жалға беруді қоса қызметтер;
• лизингілік қызметті жүзеге асыру ;
• зергерлік бұйымдарды, қымбат металдар мен тастарды сатып алу, кепілге өабылдау жіне сату.

                              
 

                      

1.2 Сақтандыру қорлары.

Белгілі бір сақтандыру жағдайлары болған кездерде ақшалай қордың есебінен сақтандырудың  орнын толтырып, сонымен жәрдемімен (сақтандырылған) жеке және заңды тұлғалардың  мүліктік қатынасы бойынша сақтандыру мүдделерін қорғау болып табылады. Бұл ақша қорлары сақтандыру төлемдерінен және заңда тыйым салынбаған өзге де көздерден түскен қаржы арқылы қалыптасады.

Сақтандырудың түрлері. Сақтанды мынандай болып бөлінеді:

• Міндетті дәрежелері бойынша:

А) ерікті;

Ә) міндетті;

-  Сақтандыру  объектісі бойынша:

      А) жеке;

      Ә) мүліктік.

Міндетті  сақтандыру – заң талабының күшімен жүзеге асырылатын сақтандыру. (Өз денсаулығын сақтандыру міндеті азаматқа жүктелмеу керек).

Ерікті  түрдегі сақтандыру – екі жақтан да өз еркімен жүзеге асырылатын сақтандыру.

Азаматтың жеке басына байланысты өз өмірін, денсаулығын, жұмысқа қабілеттігі және басқа  да мүдделерін сақтандыруы жеке басын  сақтандыруға жатады.

Мүлікті сақтандыру мен сол мүдделерге байланысты, азаматтық-құқықтық жауапкершілік  және кәсіпкерлік тәуекелдікті қосқанда – мүліктік сақтандыруға жатады.

Азаматтығы  жоқ, шетел азаматтары, өз қызметтерін  ҚР аумағында жүзеге асырып жатқан шетелдік заңды тұлғалар,ҚР заңды  тұлғалары және азаматтарымен бірдей сақтандыру құқығын пайдаланады.

ҚР сақтандыру ұйымдарындағы шетелдік инвесторлардың жарғылық қордағы қатысу үлесі 50%-дан аспауы керек.

Сақтандырушы тиісті сақтандыру түрлерін іске асыруға құқылы лицензиясы бар, сақтандыру қызметін жүзеге асыру үшін құрылған – коммерциялық ұйым.

Мемлекеттік емес сақтандыру ұйымдары акционерлік ұйым немесе жауапкершілігі шектеулі серіктестік түрінде, құрылтайшыларды таңдау бойынша құрылады.

Мемлекеттік сақтандыру ұйымдару шаруашылық жүргізу  құқығына негізделген кәсіпорын  түрінде құрылады. Ұйымдастыру-құқылық  және меншік түрлерінің тәуелсіздігіне қарамастан, сақтандыру ұйымдарының жарғылық қорларының көлемін Қаржылық нарықты қадағалау және реттеуі бойынша агенттігі ақшалай қаражатын белгілейді. Мемлекеттік тіркеу мезгілінде сақтандыру ұйымының жарғылық қоры ең аз шамадағы мөлшердің 50%-нанастам емес ақша түрінде қалыптасуы тиіс, сондай-ақ, тиісті банкінің берген құжаты арқылы дәлелденуі керек. Қордың алған бөлігі сақтандыру қызметін жүзеге асыруға құқық беретін лицензияны алу мезгілінде, құрылтайшылық құжаттарының мөлшерін қарастырғанға дейін қалыптасып үлгерулері керек.

Сақтандыру  компанияларының пассивті және активті  операциялары айрықша сипатта болады да, банктердің осыған ұқсас операцияларынан  өзгешелеу болып көрінеді.

Сақтандыру  компанияларының пассивтері заңды  және жеке тұлғалардың сақтандыру сыйақылары төлемдерінің есебі негізінде қалыптасады.

Өзге  пассивті бап үлесі шамалы, оған пайда есебінен қалыптасқан акционерлік  капитал жатады.

Сақтандыру  компанияларының активті операциялары ірі компаниялар жергілікті органдардың орталық банктің және Қаржы министрлігінің мемлекеттік құнды қағаздарындағы инвестицияларынан, сонымен қатар полистік қарыздарынан тұрады.

Активті және пассивті операцияларының нәтижесінде  сақтандыру компаниясы пайда алады. Сақтандыру сыйақысы мен сақтандыру сыйақысы мен сақтандыру төлемдерінің орнын толтыру арасындағы айырмасының нәтижесіне операциялық шығындарды қосса инвестициялық қызметке бағытталуы мүмкін сақтандыру қорын береді.

Сақтандыру  мен қайта сақтандыру компаниялары өздерінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Қаржылық тұрақтылығының ең аз жағдайларын қамтамасыз етуге жататындар: сақтандыру резервтері мен қажетті мөлшерде меншік капиталының болуы, сақтандырушының жекелеген келісімшарты бойынша ең аз шамадағы нормативті міндеттемелерді сақтау және мемлекеттік уәкілеттік органдар белгілеген норма мен лимиттерді сақтау болып табылады.

Сақтандыру  компаниясының жарғылық капиталы сақтандыру төлемдерін өтеу мен өзінің қызметін қаржыландыру үшін арналған.

Сақтандыру  резервтері сақтандыру төлемдерінің есебінен құрылады және сақтандыру келісімшарты бойынша тек қана өздерінің міндеттемелерін атқаруды қамтамасыз ету үшін арналады.

Компания  меншікті капиталы, басқа да міндеттемелер  мен сақтандыру резервтеріне оның барлық активтерінің сомасын шегерудегі құны ретінде анықталады.

Компания  міндеттемесінің ең жоғары көлемі қайтадан сақтандырылуда немесе қайта сақтандырушының  сақтандырудың жекелеген келісімшарты бойынша сақтандыру резерытермен меншікті капитал сомасының 10%-нан аспайтындай  болу керек.

ҚР Қаржы ұйымдары және қаржы нарығын қадағалау мен  реттеу бойынша агентігі мемлекеттік уәкілеттік органы болып табылады.

Сақтандыру  ұйымдарының қызметі ҚР «Сақтандыру  туралы» заңымен реттеледі.

1.01.2006 ж  Қазақстанда 36 сақтандыру компаниялары  жұмыс істеді. Олардағы меншік капиталының тұтастай жиынтығы – 29,6 млрд теңге, жарғылық капиталы – 17,7 млрд теңге, сақтандыру төлемінің шығыстары – 6,7 млрд және сақтандыру сыйақысы  - 40,0 млрд теңге шамасында, олардың ішінде міндетті сақтандыру – 4,4 млрд, ерікті жеке басын сақтандыру  - 4,5 млрд, ерікті мүлікті сақтандыру – 31,0 млрд теңгені құрады. Сақтандыру сыйақысының халықтың жан басына шаққандағы қатынасы небәрі АҚШ-тың – 20,0 долларын құрайды. Белгияда – 3283, Австралияда – 2039, Чехияда – 364, Сербияда – 41 доллардан келеді.

                  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                       1.3Жинақтаушы зейнетақы қорлары

Жеке  меншік және мемлекеттік зейнетақылық қорлар, халықтың салымдарын жұмылдырып, ірі капиталға ие болады және оны корпорацияның акциялары мен облигацияларын сатып алуға жұмсайды, ұсақ несиелер береді.

Зейнетақы қорының негізгі міндеті:

• Балаларға жәрдемақы мен зейнетақы төлеу үшін мақсатты алым және қаражатты жинақтау, оларды қаржыландыру мен ұйымдастыру;
• Халықты әлеуметтік қолдау бойынша аймақтық бағдарламаға келісімшарт негізінде республикалық тұрғыда қаржыландыруға қатысу;
• Өзін-өзі қаржыландыру негізінде ұдайы өндіру қаржы қорын кеңейту.

1993 жылдан  бастап ол Еңбек және әлеуметтік  қорғау министрлігіне бағынышты. 1994 ж зейнетақы қоры бюджетке  енгізіліп, 4 айдан соң оның құрамынан шығарылды. 1995 жылдан бастап зейнетақы қоры бюджетке кірмейді.

Зейнетақы қоры кәсіпорын, мекеме, ұйымдардың, сонымен  қатар кәсіпкерлік қызметтің  түріне және меншігіне қарамастан азаматтардың сақтандыру жарналарын аудару есебінен қалыптасады. Зейнетақы қоры мен Әлеуметтік сақтандыру қорын бірге алғанда еңбектен төлеу қорының 20%-ын құрайды. Жиналған жарнамалардың 85% қаржысын – Зейнетақы қоры, 15% - Әлеуметтік сақтандыру қоры мен Міндетті медициналық сақтандыру қоры құрайды.

Қордың  бюджеттік жобасы Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінде әзірленіп, қордың басшылығына беріледі. Басшылық құрамына Қаржы министрлігінің, ҚР Ұлттық банктің, Үкімет пен Президент әкімшілігінің өкілдері кіреді.

 Мемлекеттік емес зейнетақы қорлары

Мемлекеттік емес зейнетақы қорлары – бұл қоғамдағы әлеуметтік шиеленісті төмендететін, мемлекеттің өз міндетін орындаудағы шығындарды азайтатын, қаржы нарығында тұрақтылықты арттыратын, ұзақ мерзімді инвестициялауға «арзан ақшаны» тартатын әлеуметтік-экономикалық институт.

Мемлекеттік емес зейнетақы қоры (МЗЕҚ) халықың  зейнетақы жарналарын шоғырландыру арқылы қалыптасатын коммерциялық емес ұйым (еңбек ақысынан – 10%) және келісімшартқа  сәйкес зейнетақы төлеуді атқарады. Жиналған қаржыны көбейту үшін қор  зейнетақы қорының активтерін басқару жөніндегі арнайы компанияға тапсырады (ЗАБҚ)

Қор кастодиандық қызметке лицензия алғаннан соң кастодиян-банкісінен ғана банкілік шотын ашуға құқылы болады. Кастодиян ақша қаржысының құнды қағаздармен мәмілеге арналған және оған сеніп тапсырылған бағалы қағаздардың есебін алу мен оны сақтау бойынша кәсіби қызметін жүзеге асыратын заңды тұлға.

Зейнетақы қоры корпоротивті активтердің жалпы  сомасын, инвестицияланған қаржының сомасын, қаржылық инвестиция құнының өзгеруі, бағалы қағаздардан өткізуден болған түсімнің сомасы мен комиссиялық сыйақы сомасын кастодиан-банкісі салыстырып тексеріп отырады. Зейнетақы активін басқару компаниясымен мыналар салыстырылып тексеріледі: зейнетақыф жарнасының түскен сомасы, жинақталған зейнетақыдан төленген сома, инвестиция түрлері бойынша инвестицияланған қаржы сомасы, ивестициялық табыстан алынған сома, басқа қорларға ауысып кеткен салымшылар саны мен олардың сомасы.

Жинақтаушы  зейнетақы қорлары:

• Ашық;
• Корпоративті болады;

Азаматтың жұмыс орны мен мекен-жайына қарамастан салымшыдан жинақтау жарнасын қабылдауды ашық зейнетақы жинақтаушы қорлары жүзеге асырады.

Корпоративті  ЖЗҚ – осы қордың акционерлері мен құрылтайшылары болып табылатын, бір немесе бірнеше заңды тұлғаның алушы қызметкерлері үшін құрылады.

ЖЗҚ акционерлік  қоғам нысанында құрылады және ҚР қадағалау мен бақылау агенттігінің келісімі бойынша филиалдары мен  өкімдіктерін ашуға құқылы. Зейнетақы  жарналарын қабылдау бойынша филиалдары мен өкімдіктерін ашуға құқылы. Зейнетақы  жарналарын қабылдау бойынща қызметті және зейнетақы төлемін жүзеге асыру ҚР заңында белгіленген ҚР қадағалау және басқару бойынша агенттігінің тәртібімен лицензияланады. 20 маусым 1997 ж ҚР «Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы( заңына с»йкес ЖЭҚ өзгертуге және толықтыруға құқы бар:

• Зейнетақы қорларының іске асыруға;
• Өзінің қызметі (жұмысы) үшін комиссиялық сыйақы алуға;
• Зейнетақы активін басқарудың инвестиция бойынша қызметін өз алдына жүзеге асыру;
• Зейнетақы келісімшартының жағдайына сәйкес өзге де құқықтарды жүзеге асырады.

ЖЗҚ міндетті:

• Зейнетақы алушының төлемдерін жүргізу;
• Жинақталған зейнетақыны жеке есепке алып және төлеуді жүзеге асыру;
• Салымшы мен алушыға оның жинақталған зейнетақысының жағдайы туралы ақпаратты беру;
• Зейнетақы активтеріне инвестициялық басқаруды жүзеге асырушы ұйымдармен келісімшарт жасасу;
• ЖЗҚ зейнетақы  шартын жасасқан  азаматтарға тең жағдайды жасауды қамтамасыз ету.