Төлем балансының ұғымы және оның маңыздылығы

Шикізат тауарлары  үшін қолайлы баға конъюнктурасы шетелдік инвестициялардың қатысуымен іске асырылып отырған өндіру саласындағы жоспарларды одан әрі дамытуға жағдай жасады. 2010 жылғы 9 айда тікелей инвестициялау операциялары бойынша оң баланс (ресурстардың нетто-түсуі) 2,6 млрд. долл, болды, бұл - тұтастай алғанда 2008 жылғыға қарағанда 19 %-ға көп.

Шетел капиталының  айтарлықтай келуі сол сияқты жеке сектордың заем операцияларымен  де қамтамасыз етілді. 2010жылдың 9 айында ғана республиканың банк секторы 3,8 млрд. АҚШ долл. астам сомаға шетелдік кредиттер мен несиелер тартты. Шетел капиталын ауқымды тарту ішкі кредиттеу көлемінің кеңеюіне, сол сияқты резиденттердің шетелдік активтерінің өсуіне де негіз болды.[17,б-82]

Жекелеген елдердің экономикалық жағдайын талдау үшін халықаралық валюта қоры жариялайтын төлем балансы кестесі өте пайдалы.[ҚОСЫМША В]

Қосымшада 2010 жыл бойынша үш елдің сауду балансының көрсеткіштері берілген. Кесте көрсеткіштері бойынша сауда балансында, ағымдағы операциялардың кредиттік (оң) сальдосында ірі активтердің иесі – Жапония.

2008 жылы бара бар ақша-несие саясатын жүргізу қаржы рыногында тұрақтылықты қамтамасыз етті. Сонымен қатар елде жоғары экономикалық өсудің сақтауға  белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізді.

2008 жылы орташа жылдық инфляция 6,4 пайыз болды. Жыл бойы валюта рыногындағы жағдай теңгенің АҚШ доларына қатынасы бойынша нығаю үрдісі мен сипатталды. Теңгенің нығаюы ішкі ақша-несие рыногына шетел валютасының едуір әкелуіне ықпалын тигізді. Шетел валютасының әкелінуі әлемдік нарықтағы энергия ресурстары  бағасының жоғарғы болуына мемелкеттік меншікті (“Қазақмыс” корпорация АҚ, “Ақтөбемұнайгаз” АҚ) жекешелендіруден түскен түсімге, сондай-ақ корпоративтік сектормен екінші деңгейдегі коммерциялық банктердің сыртқы рыноктардан қарыз алуына байланысты экспорттық валюта түсімінің едәуір көлемінің түсуі себепті еді.

Өткен жылы теңге  нақталғанда АҚШ долларына қарағанда 12,4 пайызға нығайды, ал Еуропа және Ресей рубілімен салыстырғанда  тиісінше 6,9 пайызға және 5,4 пайызға  құнсызданды. АҚШ долларныа қарағанда теңгенің едәуір нығайуына қарамастан тұтастай алғанда басқа елдерге  - негізгі сауда әріптестеріне қатысты Қазақстан экспортерлерінің сыртық бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ететін шарттар. 2007 және 2006 жылдармен салыстырғанда 2008 жылы әлде қайда қолайлы деңгейде сақталды. Ағымдағы жылдың қаңтарында АҚШ доллары мен Еуроға қарағанда теңгенің нақты нығаюы тиісінше 3,2 пайыз және 0,4 пайыз болды. Ал ресей рубілімен салыстырғанда теңге 0,6 пайыз құнсызданды.

2008 жылы Ұлттық банктің таза халықаралық резервтері 58 пайызға  4958,9 млн доллар дейін ұлғайды, бұл 4,8 айдан астам уақыт тауарлар мен қызмет көрсету импортының орның жабуды қамтамасыз етеді. Елдің халықаралық  резервтерін тұтастай алғанда 69,3 пайызға 8565,2 млн долларға дейін өсті 2010 жылы қаңтарда олардың одан әрі ұлғаюы 9,4 пайыз болды. Ұлттық банктің ақша базасы – 52,2 пайызға 316,9 млрд теңгеге дейін ақша массасы – 26,8 пайызға 969,9 млрд теңгеге дейін, қолма-қол ақша – 47,6 пайызға 238,7 млрд теңгеге дейін ұлғайды. Нәтижесінде 2008 жылы экономиканы монетизациялау 17,3 пайыздан 22 пайызға дейін өсті. 2008 жылы қаржы секторының негізгі сегменті банк секторында дамудың жоғарғы қарқыны сақталды.

  2008 жылы  екінші деңгейдегі банктердің жиынтық активтері 46,5 пайызға 1,7 трилион теңгеге дейін 11,7 млрд АҚШ долларына жуық , ал жиынтық меншікті капиталы – 45,1 пайызға 233,9 млрд теңгеге дейін ұлғайды. 2008 жылы халықтың  (резидент еместерді есептегенде) салымдарының өсуі жалғаса түсті, олар 33,4 пайыза 343,2 млрд теңгеге дейін (2,4 млрд АҚШ долларына жуық) өсті. 2008 жылы коммерциялық банктерінің ресурстық базасының өсуі банктік экономиканың нақты секторлы кредиттерінің 45,5 пайызға 978,1 млрд теңгеге дейін (6,8 млрд доллар) өсуге ықпал етті.[14,б-10]

Барлық қадағалау  функцияларының 2010 жылға бірінші қаңтарға құрылған қаржы нарығының және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агентке берілгеніне байланысты ұлттық банк өз қызметтерін сапалы дамытудың келесі сатысына өтеді. Енді негізгі күш – жігер өз валюта саясатын Еуропалық Одақ саясатына барынша жақындату айқындалды.

2010 жылдан бастап Ұлттық банктің негізгі мақсаты ретінде бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету ақша-несие саясатындағы мүлдем жаңа айқындалу болып табылады. Негізгі мақсаты орындау үшін Ұлттық банкке мынадай міндеттер жүктелген:

- мемлекеттін валюта саясатын әзірлеу және жүргізу;

- төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;

- валюталық реттеуді және бақылауды жүзеге асыру;

- қаржы жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз етуге  ықпал ету;

- Ұлттық банктің негізгі мақсаттары мен міндеттерін осылайша реттеу принциптері көрсетіледі.

Валюталық  ставкаларды  төмендету мен шағын және валюта субьектілерін валютаны  кеңейтуге  ықпал ету бұрынғыдай маңызды  болып отыр. Осы міндетті шешу үшін Ұлттық Банк жанама әдістерді атап айтқанда қайта қаржыландыру ставкасын біртіндеп төмендетуді пайдаланады.

Сонымен бірге, шағын кәсіпкерлікке берілетін  кредиттері бойынша сыйақы ставкаларын  төмендетуге банктермен банк төлем  операцияларын жекеленген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарынның тәуекелдерін төмендету арқылы “кредиттік бюро және кредиттік тарихты қалыптастыру туралы”.

Қаржы секторын дамыту оның ішінде ақша-несие жүргізуде  тұжырымдамасына сәйкес ағымдағы жылы ақша-несие режимді ырықтандырудың екінші кезеңі (2007-2010 жылдар) іске асыру басталады, оның мақсаты валюталық операциялар жүргізуге шекттеулерді жою және ағымдағы сияқты. Күрделі операциялар сияқты 2010 жылдан бастап Қазақстан теңгесінің толықтай айырбасталуына өту үшін жағдайлар жасау болып табылады.

       3  ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ АҚША-НЕСИЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ

     ОПЕРАЦИЯЛАРЫНДА  КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ 

     ШЕШУ  ЖОЛДАРЫ

3.1Төлем балансының  ақша-несие және валюталық операцияларын  жүргізуде кездесетін өзекті  мәселелер

Ұлттық валютаның  ішкі және сыртқы тұрақтылығына жету, инфляциялық тежеу, қалыпты колма-қол ақша айналымын ұйымдастыру, елдің банк жүйесінің кызметін жақсарту, экономикалық өсімді қамтамасыз ету әрқашанда валюта саясатындағы басым бағыттар болды. Республика экономикасында жүргізілген реформалардың барысында Ұлттық банктің міндеттері алмасып, кеңейіп, құрамында валюта қатынасы да бар ақша-несие саласын реттеу әдістері мен тетіктері жетілді.

Ақша түсімінің  көлемі мен бағыттарына бақылау  жасаудан басқа валюталық реттеудің  алдына қойған бірқатар маңызды міндеттердің арасынан теңгенің айырбас бағамын тұрақтандыруды, капиталдың кемуінің алдын алудың тетігін жасауды, елге валютаның ақшалай тусімінің толық түсуін қамтамасыз етуді және басқа мақсаттарды бөліп алуға болады. Шектеу негізінен капиталдың жылыстауының жолына қойылды.

Валюта әлемі бойынша негізінен экспортшы кәсіпорындардың валюта түсімін міндетті сатуының мөлшерін белгілеу, айырбас операцияларын жүргізген кезде жеке тұлғадан 1% алым    алынуды     енгізу.     Белгілі

эквиваленттегі  қолма-қол валюта әлемінің сомасын  мағлұмдау түрінде реттеуші сипаттағы уақытша шаралар колданылды

Республика  әлемдік экономикаға неғұрлым көбірек  біріксе оның ақша-несие және валюта саясатына сыртқы экономикалық факторлардың әсері солғұрлым күшті болатынын  Қазақстан экономикасын он жыл реформалаудың тәжірибесі көрсеті. Экономикасы шикізатқа бағытталған Қазақстан экспорттық дәстүрлі баптарының әлемдік бағаларының жағдайына күшті тәуелді болады. Экспорттық валюта түсімі өте-мөте тұрақсыз болғандықтан ол төлем балансының және ұлттық валюта бағамын тұрақтандырудың ахуалына тікелей әсер етеді. Валюталық түсімге тәуелділікті жеңу үшім мемлекеттің ақша саясаты ұлттық экономиканы дамытуға бағдарлануға тиіс. Өнеркәсіптің көпшілік саласында өндірістің өсуі байқалып, каржы көрсеткіштері жақсарғанына қарамастан осы бағдарламаны жүзеге асыру айтарлықтай уақытты талап етеді. Алайда жеткілікті бөлік және тұрақты емес өсім қарқынын бекіту қажет.

Макроэкономикалық тұрақтылықтың қазіргі кезеттегі  жетістігі және минералды   ресурстардың   жаңа кеніштерін өнеркәсіптік пайдалануға байланысты Қазакстан экономикасының өсу перспективасы валюталық реттеу жүйесін оны ырықтандыру жағына қарай түзетуге мүмкіндік береді. Мүнай өндірудің ұлғаюы, тіпті сақтанымпаз болжам бойынша, 2010-жылдың аяғына қарай 2,5 есе көбейеді. Жаңа кең көздерін пайдалану Қазақстанға алдағы кездегі шетел инвестициясы түсімін қамтамасыз етеді. Төлем балансының «Қателіктер мем өткізіп алулар» бабының сальдосының біраз төмендеуі бір жағынан, валюта бақылауының пәрменділігінің жоғарылауын, екінші жағынан Қазақстанда капиталды инвестициялаудың өскелең тиімділігін дәлелдейді. Осындай жағдайларда резиденттің капиталды әкелуіне қойылған шектеудің сақталуы валюта рыногіндегі шетел валютасының сұранысы мен ұсынысының арасындағы үйлесімсіздіктің ұсыныстың айтарлықтай жоғарылауы жағына карай күшеюіне қозғау салады. Артық ұсыныс нақты тұлғада атаулы айырбас бағамының қымбаттауы бағытында қысым көрсетеді. Қазақстан теңгесінің нақты кымбаттауы ішкі тұтынушыға бағдарланғанын қосқанда отандық өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігінде жағымсыз көрінеді. Төлем балансын теңестіруге минералды ресурстар экспортының сандық көлемін ұлғайту есебінен қол жеткізіліп ол Қазақстан экономикасының шикізатқа ба-ғытталғандығын тағыда күшейте түседі. Ұлттық экономиканың бәсекелестік жайғасымының жоғалуын болдырмау ішкі валюта рыногінен монетарлық үкіметтің шетел валютасын айтарлықтай сатып алуын талап етеді. Ол ақша жиынының өсуіне апарады. Нәтижесінде инфляциянын, төмен қарқынын ұстап тұру үшін қосымша қиындықтар мен шығындар туындайды. Төлем балансының салыстырмалы орнықтылығына жету және шетел валютасының ұсынысынан экономиканың «тым қысып кетуінің» жағымсыз зардаптарын болдырмаудың қажеттілігі монетарлық үкіметтердің валюталық тәртіптерін ырықтандыруына мүмкіндік береді.

Валюталық басқыншылықтың мәнін белгілеудің ортақ проблема солардың

тиімділігінің белгілерін анықтау болып табылады. Үш түрлі баламалы белгісі бар: «Бағыт»  белгісі. Гарвард университетінің  профессоры Джеффри Френкел ұсынған  өлшем бойынша валюталық бағамның қозғалыс бағыты басқыншылық бағытымен сәйкес келсе, соңғысы тиімді болады. Егер Орталық банк ұлттық валютаны  сатса немесе сатып алса онда  оның бағамы соған сәйкес  ^: төмендейді немесе жоғарылайды. Екінші белгі  -  «деңгейлестіру». Оны федералдық резервтік  банктік экономисі Кливленд  Оуэн Хампейдж ұсынған. Ол  валюталық бағамның ауытқуын  деңгейлестірумен байланысты.   Орталық банктер  дамуын тежеуге күш салса, басқыншылық  тиімді болады. Басқаша айтқанда басқыншылық бір қалыпты құлдырауға немесе өсудің тежелуіне апарып соғуға тиіс. Үшінші белгі алдыңғы екеуіне негізделіп, «бұрылыс» өлшемі деп аталады. Оның авторы Европалық Орталық банктің сарапшысын   Расмус   Фатум. Оның пікірінше бірінші белгі жүзеге асқанда ғана емес, басқыншылық ісі барысында өткен кезеңдегі валюталық бағамның ауытқуы толық жойылғанда басқыншылық тиімді болады. Барша белгілер белгілі бір дәрежеден бірінің орнын бірі басып, айырбас бағамын тұрақтандырып, оны қажетті бағытқа қарай  бағыттайды. Ол үшін әуелі трендтің дамуын тежеп, оны өзге бағытқа бұру қажет. Ресми түрде басқыншылық ашық нарықтағы тікелей операция ретінде анықталады. Дегенмен,  валюталық бағамға әсер ету үшін Орталық банктер жанама басқыншылық аталатын әдіске барады. Ондайда валюталық нарықты реттеудің алуан түрлі әдістері қолданылып, дәстүрлі басқыншылықтағыдай тиімділікке ие болады. 1970 жылдары Испанияның, Италияның, Францияның, Ұлыбританияның үкіметтері ұлттық экономиканың валюта активтерімен бірталай жанама айлашарғы жасады. Олар қолданған әдістердің құрамына салықтар, шетел активтерімен опреация жасауды шектеу, капиталдың қозғалысын бақылау, банктердің валюталық қалпын реттеу кіреді.

Өткен он жыл  ішінде Қазақстанның қаржы рыногінде  түбегейлі өзгерістер болды. 2008 жылдың қорытындысы бойынша қаржы рыногінде 35 банк жұмыс істеп, олардың арасында 2 мемлекеттік («Қазақстанның эксим банкі» 'ЖАҚ, және «Қазақстанның тұрғын ұй құрылыс жинақ банкі» ААҚ), шетел қатысқан 16 банк (Қазакстан Республикасының резидент еместерінің еншілес 10 банкін қосқанда) және «Қазақстанның Даму Банкі» АҚ. БВУ әжептәуір сенімді қаржы институты болып саналып, барлық сараланымдары халықаралық стандартқа келтірілген қаржы рыноктарының келешектегі дамуын байқаған. Халық банкі дамыған елдерде (мысалы Европа одағы стандартына) қабылданған стандарттарға ақша-несие саясатының ең жоғары жақындауын 2008 жылдан 2006 жылға дейінгі кезеңдегі басым бағыты ретінде анықтайды.

ЕДБ-дің мұндай мөлшеріне рынокте орын жеткіліксіз  болғандықтан Қазақстан ЕДБ-ның  алдында жеткілікті қатаң күрес  тұр. Жақсы дайындалып, тиімді ішкі тәртіп пен жүйені құра алған банктер өміршеңдік танытып, бәсекелестік күресте жеңіп шығады. Ұзақ мерзімді келешекте ЕДБ-дың алдында ұзақ өсу тур, бүгінгі күні банк жұйесінің активтері жалпы ішкі өнімнің тек үштен біріне  құрайды. Банк активтерінің қалыпты көлемі (Қазақстан Республикасы секілді осындай даму деңгеиі бар ел үшін) жалпы ішкі өнімге 60-70%-ке жуық болады.

Банк секторының табыстылығының біркелкі өсімі қаржыларды орналастыруға байланысты проблемалардың бар екенін көрсетеді. Қисапсыз ресурстарды  иеленген зейнетақы қорларының сақдандыру компанияларының активтерінің өсуі қаржы рыноктарына айқын қысым көрсетеді. Ішкі рыноктің оыйымдылы-ғы шексіз емес болғандықтан капиталдар экспортының үдерісін одан әрі тежеудің республика үшін де, шаруашылық жүргізуші көпшілік субъектілер мен халық үшін де жағымсыз зардабы болуы мүмкін. Ақша рыногіндегі тұрақтылықтың жетістігі, сұраныстың шетел валютасына теңгерімділігі және инфляцияның бақыланатын деңгейі валюта операцияларын жүргізген кезде жекелеген шектеулерді алыптастауға бағытталған валюта тәртіптемөлерін ырықдандыруға жаңа тәсілдемелерді шығарудың, уақыт пен халықаралық практиканың талаптарына сәйкес валюта операцияларын реттеуді өзге де әдістерін қолданудың қажет тіліне қозғау салады.

Қазақстан Республикасының  валюта заңымен бұрын белгіленіп, осы кезде де қолданылатын шектеулер мен тосқауылдар нарықтық қатынастармен дамушы елдердің көпшілігіне тән, Әлемдік экономиканы ғаламдандыру және халықаралық қаржы опе-рацияларының өсуі жағдайында әлемдік экономикаға көбірек активтік бірігуге артықшылықты барынша пайдалануды қалайтын елдер үшін капитал қозғалысын ырықтандыру экономикалық дамудың болмай қоймайтын жөне қажетті шартты болып саналалы. Сонымен, валюта қатынастарының ырықтандырудың әрбір кезеңінде  ұшырасуға тура келетін белгілі тәуекелдіктерді есепке алу қажет. Капиталдың шекараның арғы жағына безіну болжалы, сондай-ақ шетел банктеріндегі шетелдік есеп шоттарға халықтың жинақ ақшаларының жылыстауы басты мазасыздыққа қозғау салады.

Шетелдік қатысушыларға, әсіресе қысқа мерзімді алыпсатарлық капиталға ішкі қаржы рыногіне кіруге рұқсат ету болуы мүмкін әлемдік экономикалық дағдарыстардың алдында экономиканың осалдық дәрежесін жоғарылатады. Қауіптің  тууына және Қазақстан экономикасын «долларландыру» деңгейінің көтерілу мүмкіндігіне қозғау салады.

3.2 Төлем балансының ақша-несие және валюталық операцияларындағы кездесетін өзекті мәселелерді шешу жолдары