Төлем балансының ұғымы және оның маңыздылығы

Дүниежүзінің  экономикасын қамтыған дағдарыс 1998 жылдың басынан бастап Қазақстанның төлем балансының жағдайына жағымсыз әсер етіп, соның нәтижесінде ұлттық валютаның айырбас бағамы қымбаттады. Ресей қаржы нарығының 1997жылғы тамыздағы дағдарысы Ресей рубілінің бағамының тамыз-желтоқсан айларында үш еседен астам төмендеуіне апарып тіреді. Сол уақыттардағы рубілдің шұғыл құнсыздануы кезінде тұтыну бағасының өсуі 84,4%, ал өндірушілердің бағасы 25% болды. Ресей өндірушілерінің сыртқы нарықтарда, соның арасында Қазақстан нарықтарында баға басымдылығына ие болуын қамтамасыз етті. Нәтижесінде Қазақстандық өндірушілердің ішкі және сыртқы нарықтарды бәсекелестік қабілеттері нашарлады. Америка долларына шаққанда валюталық бағамды 76-84 теңге аралығында ұстап тұру үшін 1,1 млрд АҚШ доллары көлеміндегі алтын валюта қорын жұмсауды талап етті. Елеулі басқыншылықтар және халықаралық валюта қорының несиелерін өтеу алтын валюта резервтерінің сомасын 2584,14 млн. доллардан 1998 жылдың басында 1628,09 млн. долларға дейін азайтып, үш айдағы импорттың құнын жаба алмады. Валюталық бағамды ұстап тұру үшін ұлттық банк 214,66 млн АҚШ долларын жұмсады. Ол ішкі нарықтағы жылдық сауда көлемінің 48% құраған.[18,б-80]

Тұрақты айырбас  бағамының есебінен болатын елеулі нақты нығайту отандық өндірушілердің бәсекеге қабілеттерін жоғалтып, олардың  өнімдерін импорт тауарладың ішкі нарықтан ығыстыруына, соның салдарынан өндірістің құлдырауынан апарып тірейді. 1997-1998 жылдары теңгенің жоғары нақты бағамы мемлекеттік қысқа мерзімді бағалы қағаздар нысанында елге қойылған капиталдың есебінен ұстап тұрылды. Сөйтіп, отандық өндірістің бәсекеге қабілеттілігі төмендеп, тұтыну импорты шапшаң өсіп, ағымдағы операциялардың сальдосын 1998 жылдың орта шеніне қарай бірте-бірте теріс мәнді аймаққа ауысты. Халықаралық қаржы нарықтарының жағдайлары ауысқан  мерзімде мемлекеттік борышты өтеуге қызмет көрсетудің құны шамадан тыс жоғарылап, дағдарыс өткір кезеңге ауысты. Ресейдегі дағдарыстың ізінше ТМД елдерінің валюталарына арақатынасына қарай теңгенің елеулі түрде нақты қымбаттауы   1998   жылдың аяғында ресей рубліне қатынасы бойынша 69%, ал ТМД елдерінің валюталарының арақатынасына қарай 61% құрайды. 1999 жылы еркін құбылатын айырбас бағамының енгізілуі принцип бойынша валюталық бағам деңгейін еркін нарық жағдайында анықтайтынын білдіреді. Яғни, валюталық бағам сұраныс пен ұсыныстың нақты арақатынасын қамтып көрсетуге тиіс. Валюталық бағамның деңгейін төлем балансының   тұрақты    міндетіне сәйкес деңгейге, яғни ерекше қаржыландыру болжай алмайтын жағдайға жеткізу қажет болғанда ұлттық банк валюталық нарықты бейтараптандырады. Осындай мақсатты көздеген ұлттық банк Қазақстан теңгесінің құнсыздануын инфляция деңгейінде тұруы үшін валюталық бағамды реттейді. Құбылмалы бағамға өткен сәттен бастап Ұлттық банк шетел валютасын белсенді сатып алушы болып, Ұлттық банктің сатып алғанының көлемі 1998 жылдмен салыстырғанда 40 еседей өсті. Сол уақытта сату көлемі 2,5 есе қысқарды. 1999 жылдың 30 желтоқсандағы жағдайдың нәтижесінде алтын валюта резервтері 2008 млн. АҚШ долларына бағаланып, тауарлар мен қызмет көрсетудің 3,6 айдағы импорттын қаржыландыруды қамтамасыз етті. Одан кейінгі 2000, 2001, 2002 жылдары Ұлттық банктің ішкі валюталық нарықта таза сатып алушы ретіндегі беталыс басымдылығы сақталады. Сөйтіп, жаңа валюталық тәртіптеме Ұлттық банктің елеулі валюталық резервтерді үнемдеуіне мүмкіндік туғызды. Коммерциялық банктер үшін депозиттер бойынша ұлттық және шетелдік валюталар мен міндетті резервтердің сараланған нысандарын белгілеуге Ұлттық банктің мүмкіндігі барды. Депозиттер бойынша шетел валютасымен резервтік талаптарды ұлттық валюталы резервтік талаптардан жоғарылатса, шетел валютасына деген сұранысты арттырып, өзге де тең жағдайларды ұлттық валютаны құнсыздандырады және керісінше болады.

Елде таңдап алынған құбылмалы валюталық  бағам тәртіптемесі валюталық бағамның елеулі түрде ауытқуына жол беруі  мүмкін. Экономикалық саясат мақсатына жауап бермейтіндіктен Ұлттық банк ондай жағымсыз ауытқуларды оқшаулауға мүмкіндік беретін жеткілікті алтын-валюта резервін қалыптастырады. Ұлттық бағамды (оның ішінде ресми) белгілей отырып ұлттық валютаның деңгейін нарыққа көрсеткен сыңай танытып, бағамның қажетті бағытын көрсетіп, нарық оны қабыл алады. Мұндай беталыс 2000 жылдың басынан астап айқын көрінеді.

Құбылмалы валюталық  бағаның тәртіптемесіне көшкенге дейін  Ұлттық банк теңгенің айырбас бағамының  жоғарғы шегіне бақылау жасап отырды. Сол уақытта нарық негізінен «төменге» қарай бағыт алған - тұрғын. Валюталық тәртіптеменің өзгеруіне және сауда балансының оң сальдосына ие болуға байланысты Ұлттық банк теңгенің долларға арақатынасына қарай деңгейін көрсете отырып, төменгі шегін қорғайды. Теңгенің құнсыздану шапшаңдығы  Ұлттық банк валютаның тез құнсыздануына қарсы тұрады. Егер жылдық есептемеде құнсызданудың орташа қарқыны үш күн ішінде ағымдағы жылға арналған болжамды деректерден асып кетсе, Ұлттық банк валюталық бағамның серпіне араласады. Сондықтан алыпсатарлық уәждеме әлсіреп, нарықтың кейпін анықтай алмайды. Сондай күндерде коммерциялық банк клиенттерінің шамалы көлемдегі тапсырыстары қанағаттандырылып, ол шетел валютасының басым ұсыныстарының айналысында жүргізілуі мүмкін. Сол себепті Ұлттық банк теңгенің нақты көріністе қымбаттауына жол бермей доллар бағамын ұстап тұруға, оған сұраныс мүмкіндігін жасауға мәжбүр болады.

Валюталық бағам  экономикалық өсуге тікелей емес жанама жолдармен ықпал етеді: тауар  бағаларын өзгерту, ішкі нарықта отандық өнімдер бағамын бәсекеге қабілеттілігі; экспорт пен импортты ынталандыру; ішкі және дүниежүзілік проценттік мөлшерлеменің арақатынасын өзгерту; халықаралық төлем пайыздықты алтын-валюта резервтерімен қамтамасыз ету.

Айырбас бағамы тәртіптемесі ауысқаннан кейін Қазақстанның экономикалық дамуы валюталық бағам аясындағы экономикалық саясаттың өзгерісі ретінде өнеркәсіп өндірісінің өсуіне, экспортты және импорттың орнын басуды алтын-валюта авуарларды жинақтауға әсер етеді. Өнеркәсіптің 1999 жылғы дамуын қарастырамыз. Бірінші тоқсанда нақты сектордың дамуында 1998 жылдағы экономикалық белсендіктің құлдырау беталысы сақталды.

 

 

 2 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ АҚША-НЕСИЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ

     ОПЕРАЦИЯЛАРЫНА  ТАЛДАУ

 

2.1 ҚР төлем  балансының экономикадағы алатын орыны

 

Төлем балансы  — елдің белгілі бір уақыт  ішінде шетелге шығарғандарынан  түскен түсімдері мен сырттан  әкелінетің тауарлары мен қызметтер  үшін төленген төлемдер арасындагы шекті  қатынасы.Еліміздегі төлем балансы  мынадай бөлімдерді қамтиды:

А. Ағымдағы шот.

В.   Капитал   және   қаржымен   жасалатын   операциялар тобы.

С. Қателер мен  калып органдар

Д. Жалпы баланс.

Е. Қаржыландыру.

Ағымдағы шотта  мыналар көрсетіледі:

1) Сауда балансы:

         - Экспорт;

         - Импорт.

2)Таза қызметтер:

        - жүк тасымалдау;

        - адамдар тасымалдау;

        - байланыс қызметі;

       - туризм;

       - басқа.

3) Табыстар:

       - займдар және несиелер бойынша  сыйақы (мүдделендіру);

       - резервтер бойынша сыйақы (мудделендіру);

        -  басқа да.

4. Ағымдағы трансферттер.
5. Гуманитарлы көмектер.
6. Техникалық көмектер.

Капитал және қаржымен жасалатын операциялар шотында мыналар көрсетіледі:

1. тікелей инвсстиииялар;
2. портфельдік инвестициялар;
3. мигранттардың трансферттері (кетуі және келуі);
4. сауда (коммерциялық) несиелері;
5. займдар барынша  инвестициялар (депозиттер, валюта және т.б.).

Қателер мен  қалып қойғандар шотында ресми түрде резидент еместермен ескерілмей қалғандарды, оған қоса «көлеңкелі бизнесті» есепке алады.

Жалпы төлем  балансы операциялар бойынша  төлем балансын, капиталдар мен несиелердің  қозғалысының балансы, сондай-ақ алтын  және валюта резервтерінің қозғалысын құрайды.

Жалпы төлем  балансы әрдайым теңесіп отырылады, яғни оның активтік және пассивтік  операциялары бірыңғай шамалы құрады.

Қаржыландыру  шотында мыналар есепке алынады:

1. Қазаңстан Ұлттық банкінің резервтік активтері;
2. Монетарлы алтын;
3. Шетел валютасы;
4. ХВҚ несиелері.

Қазақстанда төлем  балансын Ұлттық банк жасайды. Төлсм  балансының басты ерекшелігі — мұнда  қаражаттардың ағымы, олардың мерзім ішіндегі өзгерісі ғана керсетіліп, босалқы  бөлшектер меи қорлар есепке алынбайды. Мұндағы ағымдағы операциялар шотында оң қалдықтың болуы тауарлар мен қызметтердің экспортын, табыстар мен трансферттердің түсімін білдірсе, ал теріс қалдықтың түзілуі тауарлар мен қызметтер импортын, төленген табыстар мен трансферттердің болуын сипаттайды. Капиталдармен жасалатын операциялар шотындағы оң көрсеткіш сол елдің резидент еместер алдындағы міндеттемелерінің өсуін және резиденттер жағынан резидент еместерге деген талаптардың қысқаруын сипаттаса; ал теріс шама елдің резидент еместер алдындағы міндеттемелердің қысқаруын және резиденттер жағынан резидент еместерге қоданылмайтын талаптардың өсуін сипаттайды.

Төлем балансынан есеп айырысу балансын ажырата білу қажет. Есеп айрысу балансы – елдің  шетелге қатысты талаптары мен  міндеттемелері. Мұндай талаптар мен  міндеттемелерге мемелкеттік (алтын-валюта және басқа да) және жеке активтер, тікелей инвестициялар, алынған және берілген несиелер, қаржы және қаржы емес корпорациялардың міндеттемелері жатады. Төлем балансынан бір айырмашылығы есеп айрысу балансында басқа елдерге қатысты төлем жасалмаған барлық талаптар мен міндеттемелер қамтылады.

 

       2.2 Ақша-несие және валюталық операциялардың  орындалуын-дағы 

              заңнамалық негіздер

 

Заңға сәйкес туындайтын қаржы құралдарының барлық активтеріне  қатысты құқықтар мен міндеттемелерді жүзеге асырады. Резидент жеке тұлғалар коммерциялық банктерде шоттар ашады.

Жеке тұлға  жылжымайтын мүлікке  меншік құқығын  сатып алуға байланысты ақша төлемдерін және аударымдарын жүргізетін кезде  жеке тұлғаға Ұлттық Банкке валюта операцияларын жүргізу туралы хабарлау  қажет емес. Жеке тұлғаның көрсетілген ақша төлемдері және аударымдары туралы сәйкес уәкілетті органдарға хабарлайды. Резидент өз операциялары туралы хабарламаны қосымшаның 1,3 бөлімдерін толтыра отырып, осы ережеде белгіленген нысан бойынша Ұлттық Банкке ұсынады. Резиден хабарламада барлық қажетті ақпарат болған кезде осы ережедегі нысан бойынша белгіленген үлгідегі хабарлама туралы куәлікті алады. Хабарламада барлық қажетті ақпарат болмаған кезде, сондай-ақ мәмілелердің жағдайларын және операция жіктеулерін және оның қатысушыларын нақтылау үшін Ұлттық банк валюта шартының көшірмесін сұратуға құқылы. Хабарлама туралы куәлік тараптар міндеттемелерін (оның ішінде валюта шартының қолданылу мерзімі аяқталатын күнге орындалмаған міндеттемелер) толық орындағанға дейін қолданылады. Резидент қолданылу кезінде туындайтын тіркелген валюта шартына барлық өзгерістермен толықтырылады. Мұндай өзгерістермен толықтырулар енгізген күннен бастап 30 күн тізбелік күннен кешіктірмей валюта операциясы туралы хабарламаны орны бойынша хабарлайды. Хабарлама туралы жаңа куәлік  бұрын берілген хабарлама туралы куәлікте көрсетілген мынадай көрсеткіштер өзгерген кезде талап етіледі:

Валюта шартының сомасының көбеюі;

Валюта шартының валютасы;

Валюта шартына  қатысушылар;

Валюта шартының мәні;

Валюта шартының қолдану мерзімі – қысқа мерзімге (1 жыл және одан кем) ұзақ мерзімге (1 жылдан астам) өту кезінде;

Резиденттің тұрақты  тұратын (болатын) мекені – басқа  облысқа қайта орналасу кезінде;

Резидент еместің  тұрақты тұратын (болатын) мекені – басқа елге қайта орналасу кезінде (жеке тұлғаның тұрақты тұратын елінің өзгеру немесе заңды тұғаны тіркеу).

Хабарландыру  туралы куәлік мынадай: жағдайларда  күшін жойған деп саналады:

Егер валюта операциясы заңнамада белгіленген  тәрттіппен жарамсыз деп танылса; 

Хабарлама туралы жаңа куәлік берген кезде;

Ұлттық банк резиденттен тараптардың міндеттемелерді  толық орындағаны, кредитордың борышты  толық немесе ішінара есептен  шығарғаны (кешіргені) және тараптардың  валюта шартын бұзғаны туралы хабарлама алғаннан кейін;

Ұлттық банк резиденттен шетел банкінде шотты  жабу туралы жазбаша хабар алғаннан кейін;

Ұлттық банк резиденттен қаржыландыру үшін шетелдік банкте шот ашылған фелиалды және өкілдікті жабу туралы жазбаша хабарлама  алғаннан кейін заңды тұлғаны таратуға байланысты міндеттемелердің орындаудың мүмкін еместігі немесе құқықтың мұрагер болмаған кезде жеке тұлғаның қайтыс болуы.[1,б-15]

Банк хабарландыру куәлігін алмай-ақ бағалы қағаздар туралы халықаралық операциялар, қаржылық активтер және міндеттемелер мемлекеттік статистикалық есеп беру шеңберінде мынадай өз операциялары туралы Ұлттық банкке хабарлайды;

180 күннен асам  мерзімге резидент еместілерге  беріліген коммерциялық кредиттер  және қаржылық заемдар;

Резидент еместілердің бағалы қағаздарын сатып алу, резиден еместілер мен туынды қаржы құралдары мен операциялар сондай-ақ туында қаржы құралдарының базалық активіне қатысты құқықтар мен міндеттемелерді іске асыру;

Бірлескен міндеттемеге қатысушының міндеттемелерін орындау  мақсатында ақшаны және өзге мүлікті өткізу және алу;

Резидент (коммерциялық банктер мен жеке тұлғаларды қоспағанда) алынған хабарлама туралы куәліктер  бойынша тоқсан сайын есепті кезеннен кейінгі айдың 10-на дейін (қоса алғанда) осы ереженің қосымшаларында берілген нысандар бойынша  есептерді валюта операциясы туралы хабарлама берген шетке үсынады.

 

       2.3 2008-2010 жылдардағы  төлем балансының ақша-несие және валюталық операцияларына талдау жасау

2010 жыл ішінде энергия тасымалдағыштарға бағаның серпінді өсуі мен әлемдік экономиканың жоғары өсу қарқынының сақталуы төлем балансындағы ахуалдың айтарлықтай жақсаруын және Қазақстанның сыртқы позициясының одан әрі күшеюін айқындайтын факторлар болды.

2010жылғы 9 айдың қорытындысы бойынша республикаға валюталық түсімнің негізгі көздерінің бірі болып табылатын тауар экспорты 14 млрд. АҚШ долларынан асып кетті. Бұл өткен жылғы осындай кезеңдегімен салыстырғанда бір жарым есе көп. Тауар экспортының рекордтық көрсеткіштері резиденттердің ағымдағы операциялар бойынша жоғары қарқынмен өсіп отырған шығыстарын толық өтеді және тұтастай алғанда ағымдағы операциялар шоты бойынша оң балансты қамтамасыз етті. 2010-жылғы 9 айдың қорытындысы бойынша ағымдағы операциялардың оң сальдосы 232 млн. АҚШ долларынан астам болды.