Шығындар есебінің негізі және жалпы сипаттамасы

     Мысалы, кәсіпорынның есеп айырысу шотынан бюджетке қосылған құнға салынатын салық үшін 250 (екі жүз елу) мың теңге аударылды.

     Осыған  байланысты есеп айырысу шотындағы  ақшалар және бюджетпен есеп айырысу (қосылған құнға салынатын салық  үшін қарыз) деп аталатын баптардың  сомалары бір уақытта 250 (екі жүз елу) мың теңгеге азаяды. Сонымен қатар баланстың сомасы да 250 (екі жүз елу) мың теңгеге кемиді.

     Міне  осы жоғарыда қарастырылған мысалдардан  көріп отырғанымыздай кәсіпорындағы  орындалған кез келген операцияларды  осы төрт түрдің біріне жатқыза аламыз. 
 

     2.2 Шаруашылық операцияларының түрлері және олардың бухгалтерлік баланстын тигізетің әсері  

     Баланс  баптары Бас кiтаптағы мәлiметтер негiзiнде және айналым-сальдолық  ведомость негiзiнде толтырылады. Баланста шаруашылық субъектiсiнiң мүлкi мен оларды құрастыру көздерi сипатталады, сонымен қатар сол және басқа да активтердiң жалпы мүлiк сомасындағы үлес салмағын көрсетедi. Осылайша баланста қаржылық есеп берудiң үш элементi: активтер, меншiктi капитал, мiндеттемелер қамтылады.

     Кәсiпорынның (мекеме, ұйым) шаруашылық iс-әрекетi түрлi операциялардың орындалуы деп түсiнiлiп, оның әрқайсысы бухгалтерлiк есептiң шоттарында көрiнiс табады. Баланс баптарындағы қалдық сомалардың көбеюi немесе азаюы түрiнде баланста көрiнiс табады. Шаруашылық мүлкi мен оларды құрастыру көздерiнiң арасындағы қозғалысы өзгерiп тұрғанмен, олардың арасындағы жалпы сомалар сол күйiнде сақталады. Шаруашылық операциялардың ықпалымен баланстағы болатын өзгерiстер 4 түрге бөлiнедi. Төменде осы 4 түрлi өзгерiстерге кеңiнен тоқталамыз.

     Балансқа  әсер ететiн  бiрiншi  түрдегi  өзгерiстер.  Бұл өзгерiс баланстың тек актив бөлiгiне ғана әсер етедi. Егер бiр немесе бiрнеше баптар көбейетiн болса, онда сол сомада бiр немесе бiрнеше баптар азаяды. Осы операцияның нәтижесiнже баланстың жалпы қорытындысы өзгермейдi.

     Актив + Актив -

     Мысалы: Пайдалануға берiлген объект негiзгi құралдар құрамына енгiзiлдi. Мүндағы  балқыту цехы ғимаратының жалпы  құны 4100 мың теңгеге көбейiп, “Аяқталмаған құрылыс” бабының сомасы сол көлемде  азаяды. Екi бап та баланстың актив бөлiмiнде, сондықтан активтi баптар болып табылады. Операциялардың нәтижесiнде мүлiктердiң баланс активiнiң бiр бабынан басқа бабына ауысуы орын алды, бiрақ баланстың жалпы қорытындысына оның әсерi болған жоқ.

     Өнеркәсiп  кәсiпорнында шаруашылық операция орындалғанға дейiнгi және кейiнгi ықшамдалған балансының мәлiметi келтiрiлiп отыр.

     Бiрiншi түрдегi операцияға: дайын өнiмнiң  қоймаға келiп түсуi, өндiрiс қалдығы, ұзақ мерзiмдi iске асырулар, кассадан ақша беру, кассадан есеп айырысу шотына  түсiмдер және тағы басқалары жатады.

     Балансқа  әсер ететiн екiншi түрдегi өзгерiстер. Бұл өзгерiс баланстың тек пассив бөлiмiне әсер етедi. Баланс пассивiнде  бiр немесе бiрнеше баптар көбейсе, дәл сол көлемде, сол сомада баланстың  бiрнеше баптары азаяды. Осы операциялардың нәтижесiнде баланстың жалпы қорытындысы өзгермейдi.

     Мысалы:  Кәсiпорын қызметкерлерiнiң  жалақысынан 300 мың теңге көлемiнде табыс  салығы ұсталынды.

     Осы операцияның нәтижесiнде баланс пассивiндегi  “Бюджетпен есеп айырысу” бабы 300 мың теңгеге көбейсе, “Еңбекақы бойынша қарыз” бабы сол көлемде азаяды. Осылайша баланс пассивiнде кәсiпорын мүлкiн құрастыру көздерi қайта топталады, бiрақ баланстың жалпы қорытындысы өзгермейдi.

     Екiншi түрдегi операцияға: кәсiпорынның жарғылық қорын бөлiнбеген кiрiс есебiнен толықтыру, кiрiс есебiнен резервтi капиталды қалыптастыру, қайта бағалауға дейiнгi негiзгi құралдардың сомасын бөлiнбеген кiрiске аудару,  өткен жылғы шығынды резервтi капитал есебiнен төлеу және тағы басқалары жатады.

     Балансқа  әсер ететiн үшiншi түрдегi өзгерiстер. Бұл өзгерiс баланстың актив және пассив бөлiмiнде орындалады.

     Мысалы: Кәсiпорынға материалдық құндылықтар  келiп түстi. Төлем мерзiмi келесi есептiк  жылда өтеледi. Бүдан, бұл операциялар  баланста келесiдегiдей көрiнiс табады.

     Баланс  активiндегi Шикiзаттар мен материалдар бабы 600 мың теңгеге көбейсе, Жабдықтаушылармен және мердiгерлермен есеп айырысу бабы да сл көлемде көбейедi. Осы операциядан кейiн баланстың жалпы валютасы 600 мың теңгеге өседi.

     Үшiншi түрдегi операцияға: активтердi төлем мерзiмiн кейiнге қалдыра тұрып алу немесе қайтарымсыз алу, жарғылық капиталды құру, негiзгi құралдарды және қаржылық инвестицияларды қайта бағалаулар жатады.

     Балансқа  әсер ететiн төртiншi түрдегi өзгерiстер. Бұл өзгерiс те баланстың актив және пассив бөлiмiнде орындалады. Егер активтiң бiр немесе бiрнеше бабы азайса, онда пассивтiң де бiр немесе бiрнеше бабы азаяды. Осы операцияның нәтижесiнде баланс қорытындысы да кемиді.

     Мысалы:   Жабдықтаушылардың қарыздарын өтеу үшiн ақшалай қаржылар бөлiндi.

     Бұл операцияның нәтижесiнде баланс активiндегi “Есеп айырысу шотындағы ақшалай қаржылар” бабы 1160 мың теңгеге кемидi, дәл сол көлемде “Жабдықтаушылар мен мердiгерлерге кредиторлық қарыз” бабы да кемидi. 

     Төртiншi түрдегi операцияға келесi операциялар  қатысады: кредиторлық қарыздарды өтеу, жөндеу қорының есебiнен материалдық құндылықтарды негiзгi құралдарды жөндеуге аудару, кәсiпорын активтерiн төтенше жағдайлар үшiн жұмсау.

     Бұл операциялардың балансқа тигізетін әсерiн анықтау үшін қысқаша мына  кесте арқылы сипаттауға болады (Сызба 1).  

Шаруашылық  мүлкi		Шаруашылық  мүлкiн құрастыру көздерi
Көбеюi	Азаюы	Азаюы	Көбеюi
Активтi шоттар		Пассивтi шоттар

 

  

        

Сызба 1. Баланстың өзгеру түрлері 

     Жоғарыда  аталған шарушылық операциялардың 4 түрiнде балансқа әсер етедi деген мүмкiндiктердiң барлығы қарастырылды. Операциялардың алғашқы екi түрi баланстың актив баптарына немесе баланстың пассив баптарына  қатысты болды. Сондықтан баланста тек сомаларды қайта топтастыру орын алып, ол валютаға әсер етпедi.[9]

     Шаруашылық  операциялардың кейiнгi екi түрiнде актив  пен мүлiктi құрастыру көздерiне уақыт  та жұмсалып отырады. Еске сала кететiнi, өзгерiстер тек баланстың iшкi құрылымына ғана әсер етiп қоймай, сонымен бiрге  оның валютасына да әсер етедi. Шаруашылық операциялардың түрлерi бойынша баланс құрылымына әсерiнiң топтастырылуы, операцияларды экономикалық мазмұны бойынша топтастыру болып табылмайды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     3. БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНСТЫҢ АКТИВТЕР ЖӘНЕ ПАССИВТЕР ҚҰРАМЫ 

     3.1 Бухгалтерлік баланстың активтер құрамы 

     Баланс  активтерiнiң құрамы – кәсiпорынның барлық мүлiктерiнiң және оның жекелеген түрлерiнiң абсолюттi және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерiн белгiлеуге мүмкiндiк бередi.

     Қаржылық  есептiң маңызды элементi болып саналатын активтердi, талдау барысында, осы активтердiң нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда болған өзгерiстер зерттеледi. Активтердiң жалпы құрылымын және оның жеке топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкiндiк бередi.

     Активтердiң  өсуi (артуы) кәсiпорынның болашақтағы  дамуын көрсететiн болғандықтан, ол осы кәсiпорын жұмысының оң нәтижесiн  сипаттаéды.

     Алайда, кәсiпорын мүлiк құнының өсу  себептерiн талдағанда, жоғары деңгейiбаланстық  есептiң номиналды көрсеткiштерiнiң  нақты көрсеткiштерден айтарлықтай ауытқуына әкелiп соқтыратын инфляция әсерiн ескерту қажет. Отандық тәжiрибеде инфляцияны есепке алу тек негiзгi құралдардың баланстық құнын құру барысында жүргiзiледi.

     Отандық есептiк-аналитикалық тәжрибеде өндiрiстiк  қорлар, дайын өнiм және тауарларды қайта бағалау жүргiзiлмейдi. Сондытан да олардың құнының өсуi, инфляциялық фактор әсерiнен болатыны күмәнсiз. [24]

     Баланс  мәлiметтерi бойынша активтердiң  құрамы мен олардың таратылуына  талдау жасау үшiн 9- кесте көрсеткіштерін келтіреміз:

     Кесте көрсеткіштеріне талдау жасайтын болсақ,онда ұзақ мерзімді активтердің 3707 мың теңгеге немесе 2, 7 процентке азайғанын, ал керісенше ағымдағы активтердің 56853 мың теңгеге немесе 31, 3 процентке артқанын және осының салдарынан барлық активтердің құны 53146 мың теңгеге немесе 16,6 пайызға өскендігін көруге болады.          Бұл кәсiпорынның әрi қарайғы дамуын көрсететiндiктен, оның жұмысының оң нәтижесiн сипаттайды. Алайда активтердi талдай отырып, олардың қалай таратылғанын және есептi жылы неге көбiрек көңiл бөлiнгенiн, сондай-ақ кәсiпорынның өндiрiстiк потенциалы мен оның негiзгi жағдайын және кәсіпорын мүлкiнiң мобильдiлiгiн (iске тартылу деңгейiн) анықтау қажет. Ол үшiн, ең алдымен кәсiпорынның өндiрiстiк құралдарының потенциалының көлемiн анықтау қажет, ол туралы арнайы оқулықтарда түрлi көзқарастар кездеседi. Бiрiншi әдiстеме бойынша оның құнына негiзгi құралдардың, өндiрiстiк қорлардың, аяқталмаған өндiрiстiң, өсiмідгi және бордақылаудағы малдар құндары қосылады. (Кесте 4) 
 
 

     Кесте 4

     2009 – 2010 жылғы баланс активтерiнiң құрамы мен құрылуы 

№	Көрсеткiштер	2009 жыл	2010 жыл	2009 –2010 жылдың өзгерiс (+,-)
				абсолюттік	процент есебімен
1	Активтер құны- барлығы, мың теңге Соның iшiнде: 1.1. ұзақ мерзiмдi активтер 1.2. ағымдағы активтер	320194    138646  181548	373340    134939  238401	+53146    -3707  +56853	116,6    97,3  131, 3
2	Кәсiпорынның өндiрiстiк  потенциалының құны, мың теңге	294206	348065	+53859	118,3

  

     Екiншi әдiстемеде кәсiпорынның өндiрiстiк  потенциалын анықтайтын активтер құрамына жоғарыда көрсетiлгендерге қосымша, аяқталмаған күрделi қаржылар және қондырылатын жабдықтар құны қосылады. Бұл әдiстеме кәсiпорындарда болып жатқан даму процесiн әлдеқайда дәл сипаттайды. .

     Екiншi әдiстеме бойынша анықталған өндiрiстiк  потенциал құны бiз талдау жүргiзiп отырған кәсiпорындарда жыл басында – 294206 мың теңгенi, жыл соңында – 348065 мың теңгенi құрайды, яғни 53859 мың теңгеге немесе 18,3% өскен. Баланс активтерiнiң жалпы құнындағы өндiрiстiк потенциал үлесi жыл басында 92, 2 процент болса, жыл соңында 93,5% құрады, бұл өндiрiстiк мақсаттағы мүлiк коэффициентiнiң қалпы мәнiне сай келедi. Кесте мәлiметтерi көрсеткендей қаражаттарды ұзақ мерзiмдi және ағымдағы активтер арасына тарату жыл аяғына соңғылардың пайдасына шешiлдi. Егер ағымдағы активтердiң үлесi жыл басында 56,7 процент болса, жыл аяғында ол ұзақ мерзiмдi активтер үлесiнен 27,8 пунктке асып кеттi және 63,9% құрады. Ағымдағы активтердiң өсуi ұзақ мерзiмдi активтердiң өсуiнен 1, 3 есеге артық (131,3:97,3) болып отыр.

     Осы көрсеткiштен кейiн баланс валютасындағы ағымдағы активтер үлесiн анықтау маңызды: ағымдағы активтер құнының кәсiпорынның барлық мүлкiнiң құнына қатынасымен анықталған кәсiпорын активтерiнiң iске тартылу (мобильдi) коэффициентiнiң өсуi. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат үлесiн сипаттайды. Коэффициент мағынасы артқан сайын кәсiпорынның үздiксiз жұмысты қамту және кредиторлармен есеп айырысу мүмкiндiгi де арта түседi. Қаржы тұрғысынан алғанда оның өсуi актив құрылымындағы жағымды өзгерiс болып табылады – яғни мүлiк әлдеқайда мобильдi(iске тартылған) болады, бұл оның айналымдылығының жылдамдығын және оны пайдалану тиiмдiлiгiнiң өскендiгiн көрсетедi.

     Кәсiпорын  активтерiн таратудың тиiмдiлiгiн  сипаттайтын келесi көрсеткiш - мобильдi және иммобильдi қаражаттар қатынасының коэффициентi. Ол ағымдағы активтер құнын \1400\ ұзақ мерзiмдi активтер құнына 2000 бөлу арқылы анықталады.

     Бұл қатынастың қолайлы және қауiптi көлемi кәсiпорынның салалық ерекшелiктерiне байланысты. Өндiрiстiк кәсiпорындарда берiлген көрсеткiштiң деңгейi 0,5-тен төмен болмауы тиiс.

     Талданып  отырған кәсiпорында бұл көрсеткiш  деңгейi жыл басында – 1,3=(181548:138646), ал жыл аяғында – 1,8=(238401:134939) құрайды. Бұл коэффициент деңгейi мобильдi қаражаттардың өсу қарқыны иммобильдi қаражаттардың өсу қарқынан артуының нәтижесiнде өсiп отыр. Есептi жылы бiрiншiлер, яғни мобильдi қаражаттар 1,3 есеге (238401:181548), ал екiншiлерi – 2,7% (134939:138646) кеміген. Кәсiпорын ең төменгi қаржылық тұрақтылыққа, кәсiпорын мiндеттемелерi кепiлдендiрiлген түрде ағымдағы активтермен өтелген жағдайда қол жеткiзедi және келесi шарттың орындалуы осы тұрақтылықтың белгiсi болып табылады: ағымдағы және ұзақ мерзiмдi активтер қатынасының коэффициентi қарыз капиталы мен меншiктi капитал қатынасының коэффициентiнен артық болуы керек.