Жекелеген цехтардың аяқталған өнімі болып  есептелетін шалафабрикаттар қоймалардан  жанай өтіп, цехтан цехқа тікелей берілуі мүмкін. Бұл жағдайда 8010-шоты дебеттеледі және кредиттеледі. Егер де шалафабрикаттар қоймаларға тапсырылса, онда олар, әдетте, 8020 –«Өзі өндірген шалафабрикаттар» деген шоттың дебеті бойынша және 8010 шоттың кредиті бойынша нақты құнымен кіріске алынады. Шалафабрикаттар одан әрі өңделу үшін қоймадан босатылған кезінде 8010 шот дебеттеледі де, 8020 шот кредиттеледі.

     Шалафабрикаттар талдамалық есепте прейскуранттық бағалар  бойынша, ал олар болмаған жағдайда-іс жүзіндегі құнының прейскуранты немесе есеп айырысу бағалары бойынша есепке алынуы мүмкін, ал олардың ауытқулары (+,-) жеке талдамалық шоттарда бөліп көрсетіледі [19].

     Аяқталмаған өндірісті бағалау және есептеу. Өндеудің барлық түрінен өтпеген және техникалық бөлім де, тапсырыс беруші де қабылдап алмаған аяқталмаған жұмыстар аяқталмаған өндіріске жатқызылады, ал олар бойынша жұмсалған шығындар аяқталмаған өндіріске жұмсалған шығындарды құрайды. Аяқталмаған өндірістегі шалафабрикаттың қозғалысы бойынша сандық жедел есебін диспетчерлік-жоспарлау бөлімі, ал оның ақшалай түріндегі есебін кәсіпорынның бухгалтериясы жүргізеді.

     Бұл есеп аяқталмаған өндірісте тұрған материалдардың, тораптар мен бөлшектердің жұмыстарын қадағалау және сақталу  жағдайын, дайын өнім мен аяқталмаған  өндіріс арасындағы шығындардың аражігін дұрыс ашуды; шалафабрикаттардың белгіленген жиынтықта болуына бакылау жасауды; аяқталмаған өндірістің кем шығуы мен артық шығуын, ақау мен өнімнің бөлімшелерде бұлінуін анықтауға және тиісті шотқа жататынына байланысты оларды есептен шығарып тастауға арналған.

     Өндірісте детальдарды есепке алу бөлшектік-операциялық  және бөлшек деп аталатын екі кағида бойынша бөлінеді.

     Жеке  өндірісте цехтардағы бөлшектердің жылжуы және олардың бір цехтан екінші цехқа берілуі есепке алу операциялары бойынша жүргізіледі. Бұл мақсат үшін маршруттық парақтар мен арнаулы карточкалар пайдаланылады, Жаппай өнім шығаратын және ірі сериялық өнімдер шығаратын өндірістерде цехтар бойынша аяқталмаған өндірістің қозғалысын егжей-тегжейлі есепке алу жүйесі қолданылады. Бұл үшін карточкалар немесе ведомостар ашылады, онда өндірісте бұйымдардың шығарылғаны, бұйымдардың ақауы, жоғалуы және бұлінуі туралы мәліметтер болады. Дайындау цехтарында өндірісте жатқан бөлшектердің саны өнімді есепке алу деректері бойынша анықталады.

     Бөлшектердің  қозғалысын есепке алуды жеңілдету  мақсатымен олардың цехтан екінші цехқа  берілуін бір айлық карталар арқылы жүзеге асырады, ал бөлшектерді құрастыруға  босату үшін — жинақтаушы ведомостар бойынша рәсімдеуге болады; жаппай өнім шығаратын өндірістерде бір ай ішінде құжаттарсыз-ақ ай соңында жедел есептеу мәліметтерінің негізінде жинауға босатылған бөлшектерді кадағалауға болады.

     Аяқталмаған өндірістегі қалдықтар былай  бағаланады:

- шығындарды  толығымен дайын өнімге жатқызады,  «Өндірісті әзірлеу мен игеруге жұмсалған шығыстар», «Ақаудан болған шығындар», «Өндірістен тыс шығыстар» деген баптардан басқа калькуляцияның барлық баптары бойынша іс жүзіндегі өзіндік құны бойынша анықталады;

- дайындық  дәрежесін ескере отырып, тікелей  шығындардың барлық баптары бойынша шығыс нормаларын негізгі ала отырып, қосымша және жалпы әкімшілік шығындар қабылданған базалық пайызы бойынша таратудың арқасында анықтайды.

     Тоқыма  өнеркәсібінде аяқталмаған өндіріс  қалдықтарын шикізат пен материалдар  шығындарының құны бойынша бағалайды.

     Жеке-дара өндірістегі аяқталмаған өндірісті  әрбір аяқталмаған тапсырыс бойынша  шығындарын есептеу жолымен анықтайды. Халық шаруашылығының түрлі салаларындағы  кәсіпорындарда түгендеу ерекшеліктері  мен аяқталмаған өндірісті бағалау  әдістері жеткілікті түрде баяндалған. [20].

Кесте-3 ҚБЕС негізінде өнім өндірісіне шыққан шығындар есебінің шоттар корреспонденциялары

Кесте-4 ХҚЕС негізінде өнім өндірісіне шыққан шығындар есебінің шоттар корреспонденциялары

ҚОРЫТЫНДЫ

   Өндірістің  шығын есебі мен калькуляциясы  басқару есебі жүйесінің элементтерін жасаушылар болып табылады. Бұл арада  өнімнің өзіндік құны ретінде, әдетте, ақшалай түрде көрінетін өндіру мен өткізу шығындары деп түсінеді.

   Өнімдік өзіндік құнына қандай шығындар кіретініне байланысты Қазақстанда әдетте оның мына түрлерін атап көрсетеді:

• цехтың  өнімді   дайындаудағы   шығынын   сипаттайтын цехтық;
• өнім  өндірісін ұйымдастыру шығынын  қамтитын өндірістік;
• толық, яғни өнім өндірудің және өткізудің барлық шығындарын қамтитын өзіндік құн.

   Өнім (жұмыс, қызмет) бірліктерінің өзіндік  құнының есеп жүйесі калькуляциялау деп аталады.

   Калькуляциялау  объектісіне (шығын шығарушы) - өткізуге арналған кәсіпорынның өнім (жұмыс, қызмет) түрлері жатады. Оның іріктемесі калькуляциялау процесінің алдында жүреді.

   Кез келген ұйымда калькуляциялау белгілі  бір принциптерге сәйкес жүзеге асырылады:

• өндіріс   шығындарын   жіктеу   (нормативті   құжаттарға сәйкес);
• шығын есебінің объектісін, калькуляциялау объектісін және калькуляциялық бірлікті белгілеумен;
• жанама шығынды бөлу әдісін іріктеумен;
• шығынды кезендер бойынша жіктеумен;
• өндірістің және күрделі қаржы жұмсалымының ағымдағы шығыны бойынша бөлек есеппен;
• шығын есебінің әдісі мен калькуляциялауды іріктеумен.

   Шығын есебі объект бойынша калькуляциялаудың тапсырыстық әдісін, қайта бөлу әдісін, процестік әдісін бөліп көрсетеді.

   Шығын есебінің және калькуляциялаудың тапсырыстық  әдісі өзгеше өнімді өндіргенде немесе өнімге тапсырыс бойынша өндірісте қолданылады. Ол, әдетте, өндірісті бір тұрпатпен ұйымдастыратын кәсіпорындарда, сондай-ақ ұсақ сериялы кәсіпорындарда, қүрылыста және қызмет көрсету саласында қолданылады.

   Өнім  өндіру мен калькуляциялау шығын  есебінің басқа бір нұсқасы - өзіндік құндардың толық емес есебі. Нақты қандай шығындар өзіндік құнға кіретіні туралы бірыңғай тәсілдеме жоқ. Өзіндік құнға тікелей шығындар да, өзгермелі шығындар да, өндірістік шығындар да кіруі мүмкін. Алайда, өзіндік құнға әр түрлі шығындар түрліше толық боп кіруіне қарамастан, жалпы алғанда, ағымдағы шығындардың бір бөлігі ескерілмейді және калькуляцияланбайды, ол залалсыздық нүктесіне жеткенге шейін ұдайы шығынды білдіретін, ал жеткеннен кейін салық салынғанға дейінгі пайда (операциялық пайда) деп саналатын маржиналдық табыс есебінен орны толтырылады.

   Тура  осындай шығын «директ-костинг» жүйесінің негізіне жатады. Бұл жүйенің мәні-өзгермелі шығын дайын өнім түрлері бойынша қорытындыланады, ал үдайы шығын жеке шотқа жиналып, ол (ұдайы шығын) пайда болған есептік кезеңнің жалпы қаржылық нәтижесінің есебінен есептен шығарылады.

   Толық емес өзіндік құн есеп жүйесінің  артықшылығы - баға белгілеудің тиімді саясатын жүргізуге болады және есеп, жоспарлау, мөлшерлеу процестерін, сондай-ақ шығындар мен нәтижелерді бақылау мен бағалауды ықшамдауға (оңайлатуға) болады.

   Шығындарды  басқарудың нормативті жүйесі өндіріске  материалдарды босату, нормалау, жоспарлау, ішкі есеп беруді жасау, калькуляциялау, шығын нормасы негізінде экономикалық талдау мен бақылауды жүзеге асыру  сияқты рэсімдерінің (процедураларының) жиынтығын білдіреді.

   "Стандарт-кост" жүйесі - шетелде XX ғасырдың басында қалыптасса да, біздегі отандық есептің жаңа әдісі. Бұл жүйенің мэні мынада: норма негізінде шығынды жоспарлау; норма мен нормативтерге негізделген шығындардың кұжатталуы; норма және одан ауытқу бойынша бухгалтерлік есеп шоттарында шығындарды көрсету; басқарудың әр деңгейінде ауытқуларды анықтау. Жоспарлау мен есеп объектісіне өндірістің заттай негізін кұрайтын өнім жатады.

   "Стандарт-кост" жүйесін пайдалану артықшылығы  - есептік жазбаларды жүргізуді үнемдеу, сондай-ақ нормативтерді ұзақ кезеңге созылатын пайдаланудағы уақыты. Бұл арада әрбір аптадағы немесе бір ай ішіндегі нақты шығындар туралы деректер арқылы өнім бірлігінің құнын есептеудің қажеттілігі жойылады. Нәтижесінде ұтымды да маңызды басқарушылық шешімді қабылдау мүмкіндігі туады.

   Нақты қол жеткен нәтижені талдау нақты  және жоспарлы немесе нормативті деректерді салыстыру арқылы болады. Ұйым қызметін бағалаудағы бірінші қадам ұйым қызметінің тиімділігін бақылауға көмектесетін ауытқуды анықтаудан басталады.

   Ауытқу  тікелей еңбек шығыны; жалпы өндіріс  шығыны деп айрықшаланады.

   Тікелей материал шығыны бойынша жалпы ауытқу нақты және нормативті шығындар арасындағы айырмашылык ретінде анықталады. Мұнда жалпы ауытку баға бойынша ауытқуға және сан бойынша ауытқуға жіктелуі мүмкін.

   Жалпы өндірістік шығындардың ауытқуын талдау күрделілік деңгейіне қарай ерекшеленеді. Алдымен өзгермелі және тұрақты жалпы өндіріс шығындарының коэффициенттерін пайдаланумен өндірілген өнімге салынған нақты жалпы өндірістік шығындар мен нормативтер арасындағы айырмашылық ретінде анықталатын жалпы өндірістік шығындардың жалпы ауытқуы есептеледі. Содан соң жалпы ауытқу бақылауға алынуға және көлем бойынша ауытқуға бөлінеді.