Еңбек ақы бойынша өндірістік шығындар есебі

     Калькуляциялаудың қазіргі заманғы жүйелері өзара байланысты көрсеткіштердің ара қатынасын біршама теңдестірген.

     Олардың мазмұнындағы ақпарат тек дәстүрлі міндеттерді шешуге жол ашып қана қоймай, мынадай жағдайлардың экономикалық салдарларын болжауға мүмкіндік береді:

• өнімді ары қарай шығарудың мақсатқа сәйкестілігін;
• өнімнің ең ұтымды, қолайлы бағаларын белгілеу;
• шығарылатын өнімнің ассортиментін оңтайландыру;
• жұмыс істеп тұрған технология мен станок паркын жаңартудың мақсатқа сәйкестілігін;

•   басқару жеке құрамының жұмыс сапасын бағалау.

     Калькуляциялау  трансферттік баға белгілеуге негіз  болып қызмет етеді. Трансферттік (ішкі) баға бір кәсіпорынның бөлімшелері арасындағы коммерциялық операцияларда пайдаланылады.

     Кәсіпорын бөлімшесі сыртқы сатып алушыларға өз бетінше шығуға құқық алған кезде, трансферттік бағаларды жасау көкейкесті маңызға ие болды. Бұл жағдайда ұйымның жалпы қаржылық жағдайы трансферттік бағыны дұрыс қалыптастыруға байланысты болады.

     Егер  бөлімшенің өнімі (көрсетілетін қызметі) кәсіпорынның ішінде толығымен тұтынылатын болса, трансфертті бағаның шамасы таза есептік және тұтастай кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер етпейді.

     Сондықтан, өндірістік есеп пен калькуляциялау өнімнің өзіндік құнын ғана емес, тұтастай кәсіпорынның басқару жүйесінің негізгі элементтері болып табылады [3]. 

1.2 Өндірістік шығын  есебінің әдістері  және өнімнің өзіндік  құнын калькуляциялау

      Өнімнің өзіндік құны – бұл өндіріске  және өткізуге кететін ақшалай түрдегі  шығындар.

      Калькуляциялау  – бұл барлық тауарлық өнімдердің де әрі бір бірліктің де өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысын оперативті басқаруда маңызды орын алады, өйткені ішкі резевтері дер уақытында (уақтылы) ашуға мүмкіндік беріп, оны өнімнің өзіндік құнын төмендетуге және бәсекеге жарамдылығын арттыруда пайдаланылады. Калькуляцияны өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға және өнімнің (жұмыс, қызмет) нарықтағы сұранысын ескеретін негізгі бағасын белгілеуде пайдаланады.

      Калькуляцияда субьект шығындары ақшалай түрде  қорытындыланады.

      Калькуляцияның  мына түрлері болуы мүмкін :

• жоспарлы – еңбек шығынының, озық техника мен өндірістің және жұмыстың жақсы ұйымдастырылуын білдіретін өндіріс қаражатының озық (прогрессивті) нормасы негізінде жоспарланған кезеңге жасалады;
• есеп берушілік (нақты) калькуляция - өнімнің өзіндік құны кәсіпорындағы тәуелді (өндіру, үнемдеу немесе жекелеген ресурстарды артық шығындау бойынша жоспарлы көрсеткіштердің асыра орындалуы немесе кем орындалуы) және тәуелді болмайтын (материалдар құнын, амортизациялық аударымдардың нормасын, элетр  энергиясына, жылуға, газға, суға және т.б. тарифін өзгерту) себептер бойынша жоспардан ауытқуы мүмкін нақты шығындармен сипатталады;
• нормативті калькуляциялар – ағымдағы жоспарлы калькуляцияның әр түрлілігі болып табылады. Ол шығын есебінің нормативті әдісін қолданатын және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялайтын кәсіпорында жасалады. Оның негізінде көбінесе қол жеткізген шығын деңгейін сипаттайтын ағымдағы әрекет ететін нормалар жатады. Нормативті калькуляция жоспарлымен салыстырғанда есептік кезеңдегі өнім өндіруге кететін шығын деңгейін әлдеқайда нақты көрсетеді;
• жобалық калькуляциялаулар – келешекке құрылған жоспарлы калькуляцияның әр түрлілігі болып табылады. Ол күрделі салымның (капитальных вложений), жаңа техниканың және технологияның тиімділігін анықтау үшін қолданылады;
• алдын ала жүргізілетін калькуляция – нақты шығын негізінде және он айда немесе төртінші тоқсандағы немесе басқа кезеңдегі болжалдық (ожидаемому) өнім өндіру мен шығын бойынша есеп айырысудың басқа кезеңінде алынатын нақты өнім (табыс) негізінде жасалады. Бұл калькуляцияның мәліметтері өнім өндірудің ағымдық жылдағы нәтижесін алдын ала анықтауда қолданылады. Мұндай калькуляциялар, негізінде, ауыл шаруашылық кәсіпорындарында қолданылады [5].

      Калькуляция барысында шығын есебінің обьектісі  және өнінің өзіндік құнын калькуляциялау обьектісін дұрыс анықтау қажет.

      Шығын есебінің обьектісі – кәсіпорын  өндіріс шығын есебінің талдамалығын ұйымдастырудағы обьект. Өнеркәсіптерде  шығын есебінің обьектісі мен  калькуляциялау обьектісі бір-біріне дәл келеді. Мысалы, тігін өндірісіне шығын есебінің обьектісі мен калькуляциялау обьектісіне бұйым (сырт және іш киімдер) жатады.

      Калькуляциялау  обьектісі – кәсіпорын калькуляциялайтын  өнім (жұмыс, қызмет) түрлері. Мысалға, ауыл шаруашылығында есеп және калькуляциялау обьектілері бір-біріне дәл келмейді (мал шаруашылығы: шығын есебінің обьектісі – ірі қара мал, ал калькуляциялану обьектісі – сүт, төл, көң).

      Кешенді өндірістерде біртұтас технологиялық  процесте  шикізаттың бір түрінен  әр түрлі өнім өнімдері және өндірістің жалпы шығыны өз араларына бөліп таратылмайды. Бір өнім бірлігінің өзіндік құны мына әдістердің біреуімен анықталады.

      Шығынды шығарып тастау әдісі — мұнда өнім өндірудің бір түрі негізгі, ал қалғаны ілеспе (попутные) ретінде қарастырылып, жалпы өзіндік құннан жоспарлы өзіндік құн бойынша ілеспе өнімнің өзіндік құнын шығарып тастайды, ал алынган шама негізгі өнімнің өзіндік құны болып табылады.

      Құрамдастырылған (комбинированный) әдіс - негізгі және ілеспе өнімнің бірнеше түрін өндіретін өндірістік кешенде қолданылады. Шығарып тастау әдісі мен шығындарды бөлу элементтері ұштастырылады. Мұнда алғашқыдағы шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің құнын шығарып тастайды, ал шығынның қалған бөлігі белгіленген коэффициенттерге сәйкес негізгі өнімдерге бөлінеді. 
 

      Кезеңдер:

      •   кешенді шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің өзіндік құны шығарылады;

      •   шығынның қалған сомасынан нақты  өнімге тікелей көшірілуі мүмкін оның бір бөлігі шығарылады;

      •   шығынның қалдығы белгіленген коэффициенттерге сәйкес өнімдерге бөлінеді;

      •    тиісті өнімдердің өзіндік құнының жалпы шамасы анықталады.

      Шығын есебінің объектілері бойынша тапсырыстық  калькуляцияның процестік әдісі  бөліп көрсетіледі.

      Тапсырыстық әдіс - технологиялық мақсаттарға арналған материалдар шығынын, өндіріс жұмысшыларының негізгі еңбекақысын және үстеме шығындарды нақты өнім шығарумен немесе қандай да бір қызметті орындаумен оңай ақтап алатын (немесе орнын толтыратын) өндірістерде қолданылады. Бұл әдіс, әдеттегіше, бір тұрпатты (тип) өндірістік ұйымдағы кәсіпорындарда, құрылыста, қызмет көрсету саласында қолданылады.  

      Барлық  тікелей шығындар жекелеген тапсырыстар  бойынша шығын номенклатурасында  белгіленген разрядта ескеріледі. Барлық қалған шығындар пайда болған орны бойынша ескеріліп, бөлу базасымен  белгіленгенге сәйкес тапсырыстардың өзіндік құнына қосылады.

      Жеке  тапсырыс шығын есебі мен калькуляциялаудың  объектісі болып табылады. Тапсырыстар  бір бұйымға жеке (дара), ал ұсақ сериялы  өндірісте бірнеше бұймдарға  келіп түседі (немесе ашылады).

      Есептің тапсырыстық әдісіне мына ерекшеліктер тән:

      •    тапсырыстар бойынша шығындарды қорытындылау (жалпылау);

      •    тапсырысты орындау барысында оны  есептен шығару;

      • тапсырыстар есебінің карточкасын  жүргізу, сондай-ақ жанама   шығынды жекелеген тапсырыстарға бөлу аса қажет [3].

      Бұл әдіс екі элементтен тұратын шартты түрде дайын болған, толық аяқталмай өнделген өнімді қайта санауға мүмкіндік тудырады: есептік кезенде және сол кезеңде аяқталмаған өндірістегі шығынды көрсететін элемент.

      Шығындарды  калькуляциялауды әдістермен жүзеге асыруға  болады: ФИФО - өнім бірлігін өңдеу өңдеуге жаңа өнімдердің түсуіне қарай жүзеге асырылады; кезең барысында өнім бірлігінің орташалау - қоры есептік кезеңнің шегінде басталып аяқталды.

      Шығынның  жиынтық есебі шығын есебінің нұсқаларының біреуімен және өнімнің  өзіндік құнын калькуляциялаумен жүзеге асырылады:                      • жартылай өңделген өнімсіз (бесполуфабрикатный) - оны бір құрылымдық бөлімшеден екіншісіне тапсыру кезінде өзіндік өндірістегі жартылай дайындалған өнімнің өзіндік құны бухгалтерлік қайта есептеусіз жүргізіледі. Жартылай дайындалған өнімнің бақылау қозғалысы нақты мағынасында (в натуральном выражении) оперативті жүзеге асырылады. Дайындауға кететін шығын шығын баптарында ескеріледі. Үстемеленген шығындар әрбір қайта жасау бойынша көрініс табады, ал шикізат құны бірінші қайта жасаудың өзіндік құнына қосылады. Өнім бірлігін өндіруге кететін шығынның жиынтық есебі өндіріс процесіндегі олардың қатысу үлестерін ескеру арқылы қайта жасаулардың шығындарын жиынтықтаумен анықталады;

•  жартылай өңделген өнімдік (полуфабрикатный)- бухгалтерлік есеп жүйесінде келесі қайта жасауға тапсыруда өзіндік өндірістегі жартылай дайындалған өнімнің өзіндік құнын қайта есептеумен жүргізіледі. Өндіріс шығынының жиынтық есебі өнімді әрбір қайта жасаумен шығару бойынша анықталады, сонымен бірге, келесі қайта жасауга тапсырылатын өнім тұтас ұйым бойынша және құрылымдық бөлімше бойынша бір мезгілде калькуляцияланады [6].

      Кесте-1 Жартылай дайындалған өнімдік нұсқада  есептік жазбалар былайша жүргізіледі:

 

      Өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік әдісі бір текті немесе шамамен бірдсі өнімді сериямен немесе жаппай өндіретін, әйтпесе үздіксіз өндіру кезеңіне жататын технологиялық процесте қолданылады. Шығынның    процестік калькуляциясын технологиясы әрбір өндірістік бөлшектердің жекелеген бөлшектерінің өндірістік процесті орындауын және өңделу дәрежесіне қарай өнімнің бір операциядан келесісіне жылжуын қарастыратын субъектілер қолданады. Соңғы бөлімше өндіруді аяқтап, өнімді дайын өнім қоймасына тапсырады. Шығындар белгілі бір кезең үшін - бұл арада тапсырысты орындауға қажетті уақытта айтып тұрған жоқ, есептік кезеңде бұйым жасалған уақытқа қатыссыз - өндірістік бөлімшелер   бойынша қорытындыланады.

      Бұйымның  бір бірлігінің өзіндік құны белгілі  бір кезеңдегі өндірістің өзіндік  құнын осы кезеңде шығарылған бұйым санына бөлу арқылы есептеледі.                            

      Мұндай  өндіріске кен өндіруші өнеркәсіп пен энергетика салалары жатады. Мұндай шығарылған өнім бір мезгілде шығын есебінің және калькуляциялаудың объектісі болып табылады [6].

      Шығын есебін калькуляциялау бірнеше кезеңмен жүзеге асырылады:

      •   пайда болу орындары бойынша барлық шығындарды шоғырландыру және жанама шығындарды бөлімшелерге бөлу;

      • шығынды негізгі өнімді (конечный продукт) шығармайтын бөлімшелерге бөлу, негізгі өнімді шығаратын бөлімшелерге қандай да бір базаға үйлесімді (пропорционально) қайта бөлу;

      •    үстеме шығынды негізгі өнімді шығарушы бөлімшелерге (өзіндік және қайта бөлінген), өнім шығармайтын бөлімшелерге қандай да бір базаға үйлесімді (пропорционально) қайта бөлу. Пайда жанама салығы жоқ түсім мен өндірілген өнімнің толық өзіндік құны арасындағы айырмашылық ретінде есептеледі.

      Өзгермелі (тікелей) шығын әдісінде толық емес өзіндік құнның есеп айырысуы (есебі) жүргізіледі. Ағымдағы шығындардың бір бөлігі (кезең шығындары) ескерілмейді және калькуляцияланбайды, залалсыздық нүктесіне қол жеткізуге дейін өзіне тұрақгы шығынды қосатын, қол жеткізгеннен кейін - салық салуға дейінгі пайданы өзіне қосатын маржиналдық табыс есебінен жабылады. Мұндай әдіс директ-костинг негізінде жатады.      

      «Директ-костинг» жүйесі бойынша шығын есебінің әдісі.

      Жүйенің мәні: тікелей (өзгермелі) шығындар дайын өнім түрлері бойынша қорытындылайды, ал жанама (тұрақты) шығындар жеке шоттарда жинайды және ол қай есептік кезеңде пайда болды, сол есептік кезеңдегі жалпы қаржылық нәтижеге есептен шығарады.