Еңбек ақы бойынша өндірістік шығындар есебі

      «Директ-костинг» жүйесі бойынша өзіндік құнды калькуляциялау кез келген өндіріс келеміндегі тұрақты шығындардың өзгермейтін шамасын қарастырады, сондықтан басқарушылық есептің негізгі назары тұрақты шығындарға бөлінеді [8].

      «Директ-костинг» жүйесін айрықшалап көрсететін бірнеше  ерекшеліктері бар:

      1.   Өндірістік шығындарды өзгермеліге  және тұрақтыға бөледі.

      2.   Шектеулі шығындар бойынша өнімнің  өзіндік құнын калькуляциялайды.

      3.   Есеп беруді жасау көп сатылы  болады.      

      Есеп  процесі екі кезеңде болады:

      Өзіндік құнның 1-ші есеп айырысуы:

      •    сатудан түскен табыс;

      •     өзгермелі шығын;

      •     маржиналданған табыс.

      Нәтижедегі 2-ші есеп айырысу:

      •     тұрақты шығын;

      •     өндірістің рентабельдігі, яғни пайдалылығы.

      «Директ-костинг» жүйесінің артықшылығы - баға белгілеудің тиімді саясатын жүргізуге, сондай-ақ шығын мен нәтижелерді есептеу, жоспарлау, нормалау, бақылау процесін оңайлатуға болады.

      Бұл жүйе өндірісті өткізуге бағдарланған. Өткізу мөлшері неғұрлым мол болса, субъект соғұрлым табыс табады. Дайын  өнімдер мен аяқталған өндірістер тек өзгермеі (тікелей) шығындар бойынша бағаланады. Мұндай жүйе кәсіпорынды соңғы мақсатқа - таза табыс алуға қол жеткізу үшін сату мүмкіндіктерін ұлғайту жолдарын қарастыруға итермелейді [12].

      Нормативті  әдіс - өнім өндіруге кететін материалды айдың басында цех шығын етпеген қалған материалды қоса ескеретін өндіріс көлемі мен әрекеттегі озық мөлшер (действующих прогрессивных норм) негізінде белгіленген лимит шегінде қатаң тәртіппен беріледі.

      Ауытқу  есебі (+;-) жабдықтың, шикізаттың, материалдың   технологиялық ерекшеліктеріне, оларды нормалауға және өндірістің технологиялық процесіне қарай ұйымдастырылады.

      Нормадан (мөлшерден) ауытқуға мыналар себепші  болады: материалдың ауыстырылуы, оларды пайдалану сапасы (пішу сапасы), толыққанды немесе толық құнды (полноценный) материалды қалдықтармен бірге пайдалану және т.б.                            

      Материал  шығыны бойынша нормадан ауытқу мына әдістермен анықталады:

• құжаттау әдісі - материалды ауыстыру салдарынан болатын ауытқуларды анықтауда қолданылады. Даналық (штучных) материалдардың нормадан тыс шығыны арнайы (сигнальный) құжаттармен ресімделеді;                                                            
• топтамалық пішу (партионного раскроя) әдісі - өндіріске босатылған аса қымбат материалдардың (тері, тоқыма және т.б.) әрбір партиясы нормадан ауытқуды анықтауда қолданылады. Ауытқуды нормативті  шығынымен партия  бойынша өнім шығарылымын және материалдардың нақты шығынын салыстыру арқылы анықтайды.
• түгендеу әдісі - осы әдіспен ауысым, бес күндік, он күндік, бір айлық үшін ауытқуды материалдардың нақты шығынын белгілеген норма бойынша шығындарды салыстыру арқылы анықтайды [10].                                                                                 

      Бухгалтерия кезең сайын ауытқулар туралы, оның себептері мен оған кінәлілерге сілтеме жасай отырып рапорт дайындап отыруы керек.                                                

      Өнімнің бір бірлігінің нақты құны шығын  баптары бойынша нормативтегі нормативті калькуляциядан жазылатын өнім бірлігінің өзіндік құнының есеп айырысу тізімдемесінде есептеледі, ал норманың өзгеру сомасы мен нормадан ауытқу өндіріс есебінің тізімдемесінде көрсетілген индекстердің негізінде анықталады.                    

      Өнімнің нақты өзіндік құны нормативті өзіндік  құнға үстемелеу жолымен немесе одан есептік кезеңде анықталған нормадан ауытқулар мен норманың өзгеруін шегерумен есептеледі [11].

      «Стандарт-кост»  жүйесі бойынша шығын есебінің әдісі.

      «Стандарт»  — өндіріске аса қажетті машина және еңбек шығынындағы өнім бірліктерінің саны немесе өнім (жұмыс, қызмет) бірлігінің өндірісіне бұрын есептелген машина және еңбек шығыны.

      «Кост»  — бұл өнімнің бір бірлігін әзірлеуге кететін өндірістік шығынның ақшалай көрінісі.

      Америкалық  әдебиеттерде «стандарт-кост» ұғымы өндірістің тікелей бұйымдарын реттеуге бағытталған бақылау аспабы ретінде баяндалады. «Стандарт-кост» жүйесінің артықшылығы - өндіріс пен бұйымды өткізудің болжалды шығыны туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді, өнім бірлігінің өзіндік құнын бұрын есептеу негізінде бағаны белгілейді, нормативтен ауытқуларды және оның әрбір басқару деңгейіндегі пайда болу себептерін бөліп көрсету арқылы кіріс пен шығыс туралы есеп беруді жасайды [13].

      Ауытқу - нақты және нормативті (жоспарлы) шығындардың арасындағы айырмашылық. Болжалды шығындар форманың ішінде есептелген стандарттар (нормалар және нормативтер) негізінде анықталады.

      Жоспарлау және есеп объектісіне өндірістің заттай негізін құрайтын өнім жатады.

      Барлық  стандарттар жиынтығы үш топқа бөлінеді:

      •      баға деңгейінің есебіне қабылданғанға  байланысты:

      1)  идеалды - әлдеқайда қолайлы (жайлы) баға мен материал, қызмет көрсетудің тарифі, еңбекақы мөлшерлемелері және үстеме шығындардың сметалық мөлшерлемелері;

      2)   қалыпты - экономикалық кезең ішінде орташа бойынша болады;

      3)  ағымдық — нақты есептік кезеңдегі болжалды әрі қолданыстағы баға негізінде есеп айырысу;

      4) базистік - жылдың басында белгіленеді және жыл бойы өзгеріссіз қалады (негізінде баға индексін есептеуде қолданылады);

      •      қуаттылықты пайдалану деңгейіне  қарай:

      1) теориялық - кәсіпорын оны жақсы немесе идеалды орындауымен қол жеткізгені. Олар қуаттылықты толық пайдалануға, нормативті көлемге, демалыс уақытына (ақау, жұмыссыз бос тұру, бұліну уақыт шығындары қарастырылмайды) негізделген шпорынның мақсаттары болып табылады;

      2) өткендегі орташа орындау - статистикалық деректермен есептеледі және ақау, жұмыссыз бос тұру, бұліну, яғни өткен кезеңдегі барлық кемшіліктер есепке алынады;

      3) қалыпты орындау - алдағы кезеңдегі норма кернеуінің болжалдық орташа деңгейінде қарастырылады;

      «Стандарт-кост» жүйесі - тікелей шығындарды басқару құралы. Бұл жүйенің бірнеше нұсқаларын пайдаланады:

      1-ші  нұсқа. Шығындар 8010 «Негізгі өндіріс» шотының дебетіне жиналады және стандартты құн бойынша бағаланады, ал аяқталмаған өндіріс - стандартты құн бойынша бағаланады.

      2-ші нұсқа. 8010 «Негізгі өндіріс» шот дебетінде қорытыланған шығындар нақты құн бойынша бағаланады, ал 8010 «Негізгі өндіріс» шот кредиті есептен шығарылады. Дайын өнім стандартты құн бойынша бағаланады. Аяқталмаған өндіріс нақты шығынның ана немесе мына жаққа ауытқуы қоса ескерілетін стандарттық құн бойынша бағаланады [14].      
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 2 КАЛЬКУЛЯЦИЯ БАПТАР БОЙЫНША ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ

2.1 Енбек ақы бойынша  өндірістік шығындар  есебі

     «Еңбек  ақы» бабына өндіріс нәтижелері үшін жұмысшылар мен  қызметшілердің сыйлықақыларын қоса алғанда, кәсіпорынның негізгі өндірістік қызметкерлердің жалақысын төлеуге жұмсалған шығындар, ынталандырушы және өтемділік төлемдері, сондай-ақ кәсіпорынның штатында тұратын, негізгі қызметке жататын қызметкерлердің жалақысына жұмсалатын шығындардың құрамына мыналар енгізіледі:

-  кәсіпорында  қабылданған еңбек ақы төлеу  жүйесімен және нысанымен, сондай-ақ  жеке еңбек келісім шартына  сәйкес лауазымды айлық ақысы  және тарифтік мөлшерлемесі, еңбекке  кесімді ақы төлеу бағасы арқылы нақты орындалған жұмысқа есептелінген жалақысы;

-  ынталандыру  сипатындағы төлемдер: өндірістік  нәтижелер үшін берілетін сыйлықақылар, кәсіптік шеберлігі, еңбектегі  жоғары табыстары және т.б.  көрсеткіштері үшін төленетін  тарифтік ставкалары мен айлықақыларға қосылатын үстем ақылары;

-  жұмыс  режимімен және еңбек жағдайларымен  байланысты өтемдік сипаттағы  төлемдер, оның ішінде: түнгі уақыттағы  жұмыс, мерзімнен тыс жұмыс,  көп ауысымды режимдегі жұмыс,  демалыс және мереке күндеріндегі  жұмыс үшін, мамандықты қосып  атқарғаны, қызмет көрсету аймақтарын кеңейткені үшін, ауыр зиянды, ерекше зиянды еңбек жағдайларындағы және т.б. жұмыстары үшін заңдарда белгіленген жағдайлары үшін тарифтік ставкалар мен айлықақыларға қосылатын үстемақылар мен қосымша ақылар;

- қолданылып  жүрген заңдарға сәйкес жекелеген салалардағы қызметкерлеріне тегін керсетілетін коммуналдық кызметтердің, тамақтың, азық-түліктің құны, қолданылып жүрген заңдарға сәйкес қызметкерлерге берілетін тегін тұрғын үйге ақы төлеу жөніндегі шығындар;

-  қолданылып  жүрген заңдарға сәйкес тегін берілетін, тұрақты әрі жеке пайдалануында қалатын заттардың құны немесе олардың арзан бағаға сатылуына байланысты жеңілдіктер сомасы;

-  қолданылып  жүрген заңдарға сәйкес кезекті  және қосымша демалыстарға ақы  төлеу, сондай-ақ мемлекеттік  міндеттерді орындаумен, медициналық тексерулерден өтумен байланысты уақыттар;

-  заңдарда  белгіленген жағдайларда кәсіпорындар  мен ұйымдардың қайта құрылуына,  қызметкерлер мен штаттағылардың  қысқаруына байланысты жұмыстан  босаған қызметкерлерге төлемдер  төлеу;

-  қолданылып жүрген заңдарға сәйкес еңбек сіңірген жылдары үшін бір мезгілдік сыйақылар  төлеу;

-  қолданылып   жүрген   заңдарға   сәйкес   аудандық,   экологиялық коэффициенттер  бойынша шөлейтті, сусыз және  биік таулы жерлердегі жұмысы  үшін белгіленген коэффициенттер бойынша төлем төлеу; экологиялық қолайсыз жағдайлары бар аудандардағы үздіксіз жұмыс стажы үшін жалақыға заңдарда көзделген үстемақыларды төлеу;

-  кәсіптік-техникалық  училищені  бітірген түлектерге  және жоғары немесе арнаулы  орта оқу орындарын бітіріп шыққан жас мамандарға жұмыс басталар алдында демалысқа ақы төлеу;

- кешкі  және сырттай жоғары және арнаулы  орта оқу орындарында, сырттай  аспирантура, кешкі оқу орындарында,  кешкі кәсіптік-техникалық және  сырттай жалпы білім беретін  мектептерде ойдағыдай білім алып жүрген, сондай-ақ аспирантураға түскен жұмысшылар мен қызметшілерге берілетін оқу демалыстарына қолданылып жүрген заңдарға сәйкес ақы төлеу;

-  зандарда  көзделген жағдайларға сәйкес  еңбек ақысы төмен жұмыстарды  атқарғаны үшін ақы төлеу; уақытша еңбек қабілетін жоғалтқан жағдайда іс жүзіндегі жалақы мөлшеріне дейін зандарда белгіленген қосымша ақылар төлеу;

- бұрынғы  жұмыс орнындағы кызметтік айлықақысының  мөлшерін белгілі бір мерзім  ішінде сақтай отырып басқа  кәсіпорындар мен ұйымдардан  келіп жұмысқа орналасқан, сондай-ақ уақытша басқа жұмысын атқарған қызметкерлерге төленетін айлықақылардағы айырмашылық;

-  вахталық  жұмыс кестесіне сәйкес кәсіпорынның  орналасқан жерінен жұмыс орнына  дейін және кері қарай жолда  жүрген күндері үшін, сондай-ақ ауа райының жағдайына қарай және көлік ұйымдарының кінәсінен жолда кідіріп қалған күндері үшін айлықақының тарифтік ставка мөлшерінде төленетін сомасы;

-  жұмысшы-донорға  тексеруден өткен, қан тапсырған  және әрбір қан тапсырған күннен  кейін демалыс алған күндері үшін ақы төлеу;

-  егер  атқарылған жұмыс үшін есеп  айырысуды тікелей кәсіпорынның  өзі жүргізетін болса, кәсіпорынның  штатында тұрмайтын қызметкерлерге  олардың азаматтық-құқықтық сипатта   жасасқан  шарттары бойынша атқарған жұмыстарына ақы төлеу.

Еңбек ақыдан аударылатын аударымдар. Қазақстан Республикасының әрекет етіп тұрған занына сәйкес жалақыдан аударылатын аударым бабында есептелген әлеуметтік салығы көрініс табады. Әлеуметтік салықтың салық салу объекті болып жұмыс берушілердің еңбеккерлерге акшалай немесе заттай нысанында төлеген шығысы жатады, оған салық салуға жатпайтын төлемдерден басқасы түгел кіреді. Қазақстан  Республикасының  заңына  сәйкес 2005 жылы салық реформасында үлкен өзгерістер болды. Еңбек ақыдан    аударылатын  аударым  бабында  есептелген  әлеуметтік  салығы әрбір жұмыс істеуші тұлға үшін, сол тұлғаның тапқан жалақысынан жеке-жеке есептелінетін болды және төрт градацияның орнына бес градация енгізілді.  Әлеуметтік  салықтың  салық  салу  объектісі  болып  жұмыс  берушілердің еңбеккерлерге   ақшалай немесе  заттай  нысанында төлеген шығысы  жатады,  оған  салық салуға жатпайтын төлемдерден басқасы түгел кіреді