Бухгалтерлік есептің даму сатыларының түрлері

      Еңбек ақы. «Еңбек ақы» бабына өндіріс нәтижелері үшін жұмысшылар мен қызметшілердің сыйақыларын қоса алғанда, кәсіпорынның негізгі өндірістік қызметкерлердің жалақысын төлеуге жұмсалған шығындар, өтемділік(компенсациялық)төлемдері, сондай-ақ кәсіпорынның штатында тұратын қызметкерлердің жалақысына жұмсалатын шығындардың құрамы. Оған мыналар енгізіледі:

      - еңбек келісім шартына сәйкес  лауазымды еңбек ақысы және  тарифтік мөлшерлемесі, еңбекке  кесімді ақы төлеу бағасы арқылы  нақты орындалған жұмысқа есептелінген  жалақысы;

      - жұмыс режимімен және еңбек  жағдайларымен байланысты өтемдік  сипаттағы төлемдер, оның ішінде:түнгі  уақыттағы жұмыс, мерзімнен тыс  жұмыс, демалыс және мереке  күндеріндегі жұмыстары үшін  заңдарда белгіленген жағдайлары  үшін тарифтік стафкалар мен  айлықақыларға қосылатын үстемақылар мен қосымша ақылар;

     - заңдарда белгіленген жағдайларда  кәсіпорындар мен ұйымдардың  қайта құрылуына,қызметкерлер мен  штаттағылардың қысқаруына байланысты  жұмыстан босаған қызметкерлерге  төлем төлеу;

     - кәсінтік-техникалық училищені бітірген түлектерге және жоғары немесе арнаулы оқу орындарын бітіріп шыққан жас мамандарға жұмыс басталар алдында демалысқа ақы төлеу;

     - жұмысшы-донорға тексеруден өткен,қан  тапсырған және әрбір қан тапсырған  күніннен кейін демалыс алған  күндері үшін ақы төлеу.

     Өндірістік  есепті дұрыс ұйымдастырудың кез-келген кәсіпорын үшін маңызы зор.

     Өндірістің  бухгалтерлік есебін ұйымдастыру көбіне өндірістің типіне байланысты болады. Өндіріс жеке-дара,сериялық және жаппай өндіәріс болып үш топқа бөлінеді.

     Жеке-дара (жекелеген) өндіріс-өнім жекелеген даналармен немесе қайталанып отыратын шағын тапсырыстармен дайындалатын өндіріс.Жеке-дара өндірісте шығындарды есепке есепке алу үшін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін тапсырыстық әдіс қолданылады, бұл орйда шығындар әрбір бұйым бойынша есепке алынады.

     Сериялық  өндіріс-бір келкі бұйымдарды дайындап шығарудың оқтын-оқтын қайталанып отыруымен сипатталады.сериялық өндіріс машина жасау өнеркәсібінде және металл өңдеуде неғұрлым кең тараған.Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге бөлінеді:

     -   Ірі сериялық өндіріс-өнім жыл бойы үздіксіз дайындалады.

• Сериялық өндіріс-мамандану анағұрлым тар,ал өндірістік цехтар бойынша және технологиялық жағынан мамандандырылған.
• Ұсақ сериялық өндіріс- жекелеген өндірістен ұсақ сериямен өнім шығаруға арналған.

Жаппай  өндіріс- ұзақ уақыт бойы бірдей өнімді үздіксіз шығаратын өндіріс типі.Бұл жерде шығарылатын өнімнің ассортименті көп болғанмен олардың шығарылатын мөлшері айтарлықтай көп болады.Бұл жерде өнімнің және оның негізгі элементінің өзіндік құнын есепке алудың және калькуляциялаудың нормативтік әдісі қолданылады.

Кез келген өнімді өндіру, жұмысты атқару және қызметті көрсету белгілі бір  шығындармен байланысты болады, ондай  есеп мынаны қамтамасыз ету керек: жалпы  өнім көлемін,әрбір өнімнің өзіндік құнын есептеу, жұмысты орындау,шешім қабылдау мен жоспарлау үшін ақпараттарды жинау және бақылауды көздейді. Шешімді қабылдау үшін ақпараттарды жинаған кезде белгілі бір шешім түрлерін қабылдау үшін белгілі бір шығын түрі маңызды болады, ал кейбір кезде олар скерілмейді. Өндірістік шығындар белгілері бойынша былай жіктеледі:

      -шығындардың  туындайтын орындары бойынша  (өндірістер, цехтар), өндіріс тізбесі  бойынша;

      -қызметтер,  жұмыстар және өнім түрлері  бойынша;

      -өндіріс  шығындары өнімнің көлеміне қатысты екіге бөлінеді: айнымалы- шығарылған өнімнің көлемі өзгерсе, шығындардың өсуі мен азайуы мүмкін. Тұрақты-өнімнің шығару көлемі  өзгерген кезде, деңгеі өзгермейтін шығындар.

     Өндіріс шығындарын есепке алу үшін шоттардың  кешенді жүесі қолданылады, оған 90-“Негізгі өндіріс”, 92-“Көмекші өндіріс”, 93-“Үстеме шығындар”, 95-“Өндірістегі ақау” бөлімшелерінің шоттары кіреді.

     Өндірісының талдамалық (аналитикалық) есебі калькуляция  объектілерінің номенклатурасы бойынша  калькуляциялық (көпжазбалық) карточкада немесе ведомоста жүргізілнді.

     Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары  бойынша қандай калькуляциялау объектісіне  жататындығын белгілеу үшін, есеп объектілерін, шығын бабтарын кодтайды және үстеме шығыстарын ажыратады.Орташа және ірі  кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін кәсіпорынның бухгалтериясы құрамында екі бухгалтерия, яғни қаржылық және басқару бухгалтериясы болады.

     Қаржылық  бухгалтерия шоттардың бас жоспарының 10-80-бөлімшелеріне енетін шоттарын жүргізіп, есептің Бас кітабын, кәсіпорынның балансын және қаржылық есеп беруін жасайды.

     Басқару бухгалтериясы шоттардың Бас жоспорының  90-бөлімшелеріне енетін шоттарды пайдаланады.Ол өндіріс шығынгдары туралы ақпаратты қорытып, өзіндік құнды калькуяциялап және өндіріс шығындарының нормаларын талдап, олардың орындалуын бақылайды.Басқару бухгалтериясы жабық (құпия) болып келеді.

1.2  Көмекші  өндірістің шығындарының есебі.

     Негізгі өндіріс тұтынатын өнімді шығарып  жұмыс жасайтын және қызмет көрсететін өндіріс – көмекші өндіріс деп аталады. Бұл – қазандық, электр станциялары, сумен жабдықтау, жөндеу механикалық цехы автотранспорт және тағы басқалар жатады. Көмекші өндірістің шығындарын есептеуге 920 - шоты арналған және ол “Цехтардың шығындары” деп аталатын ведомоста жүргізіледі, онда әрбір өндіріс үшін жеке тандамалық шот ашылады.

     Көмекші өндірістің шығындарын есептеу үшін мына шоттар арналған:

     920-“Көмекші  өндірістер”

     921-“Материалдар”

     922-“Қызметкерлердің  еңбегіне ақы төлеу”

     923-“Еңбекақыдан қаржы бөлу”

     924-“Амортизациялық  қаржы бөлу”

     925-“Басқа  да шығыстар”

     Көмекші өндірістің талдамалық (аналитикалық) есебі әрбір цехта өнім түрлері  және шығын баптары бойынша жүргізіледі.

     Шығын номенклатурасы өндірістің күрделілігі  мен сипатына тәуелді болып келеді. Ол өзіне: негізгі материалдарды, көмекші материалдарды, электр энегиясын, өндіріс мақсаты үшін пайдаланатын буды және суды, негізгі және қосымша жалақыны, жалақыдан аударылатын аударымдарды және үстеме шығыстарды қосады.

     Көмекші өндірістің есеп айырысуы мен калькуляциясы біршама ерекшеленеді, себебі кейбір цехтар бір-бірімен тығыз байланыста болады және тұрақты түрде бір-біріне қызмет көрсетеді: жөндеу-механикалық цехы жүк автомашинасы цехына ағымдағы жөндеу жұмысын жүзеге асырады, ал авто транспорт цехы жөндеу механикалық цехына жүкті тасымалдайды.

     Тек жөндеу – механикалық пен аспаптар жасайтын цехтарды қоспағанда, бұл  йехтарда ай соңында қалдықтары болуы  мүмкін. Бұндай қалдықтардыесептік кезеңнің соңында өндірістік бухгалтериядан қаржылық бухгалтериясына беріледі, ол кезде 213-“Көмекші өндіріс” шоты дебиттелінеді де, 920-“Көмекші өндіріс” шоты кредиттелінеді-бұл операцияның көмегімен аяқталмаған өндірістің қалдығы қаржылық есеп берудің көмекші өндірісіне жатқызылады.

     Көмекші өндірістің көрсеткен қызметін және атқарған жұмысын тұтынушылар бойынша тарату үшін “Көмекші өндірістің көрсеткен қызметін тарату” –деп аталатын талдамалы кестесін жасайды. Онда әрбір көмекші цехтардың жиынтық шығындары, өндірілген өнімнің саны көрсетіледі.

     Көмекші өндірістің өнімнің санын счетчиктердің көрсеткіштері бойынша немесе шамамен анықтайды.

     Қарапайым өндірістің калькуляциясы. Қарапайым өндірісінде өнімнің, қызметтің жжәне жұмыстың өзіндік құнының бірілгі ықшамдалған тәсіл бойынша калькуляцияланады: шығарылған өнімге, жұмысқа қатысты шығын сомасын сол өнімнің саныныа бөледі.

• Бу қазан цехының таза өзінің шығыны 2610080 тенге құраған, ал жөндеу-механикалық цехының көрсеткен қызметі – 175150 тенге құраған, автотранспорт цехының көрсеткен қызметі (есептік құны бойынша) – 382719 тенге құраған.

     1 тонна будың есептік өзіндік  құны – 185 тенге құраған (өткен  айдағы нақты шығындарының деңгейінен  алынған)

      Ағымдағы  айда жылыту үшін 14397 тонна бу шығарылған, енді ол счетчиктердің көрсеткішіне сәйкес тұтынушылардың арасына таратылады: 

               1 Кесте Қарапайым өндірістің калькуляциясы

 

     Күрделі өндірістің калькуляциясы. Шығындардың  талдамалық есебі жөндеу түрлері  және жөнделетін объектілер бойынша, керек  жарақтар, модельдер (үлгілер) түрлері  немесе топтары бойынша жүргізіледі.Әрбір  есеп объектісіне талдамалық есеп ведомосы немесе карточкасы ашылады.

     Жеке  орындауға қабылданған цех тапсырмасы тапсырыстар кітабына жазылады және олар белгіленген мерзімде орындалуы  тиіс.Накладнойда, жұмысшының нарядында  және басқа құжаттарда тапсырыстың  номері көрсетіледі. Материалдар бір  тапсырысқа қажет шегінде қоймадан босатылады. Пайдаланбаған материалдар тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға қайтарылады және сол қайтарылған материалдардың құнына тапсырыстың шығыны азайтылады. Әрбір тапсырыстың өзіндік құны цех мәліметтерінің негізінде бухгалтериада есептелінеді. Өзіндік құнның калькуляциалық-карточкасының негізінде ай сайын 920 шоттың кредитінен тиісті  тұтынушыларға есептен шығарылып отырады.

     Накладной мен нарядтың негізінде жұмыс  түрі мен тұтынушылары бойынша тапсырыстарды  топтастырады, содан соң бүкіл жөндеу-механикалық цехы бойынша шығындарын анықтайды, олар келесі түрде жасалады:

     2 Кесте