Буаз саулыктарды азыктандыру

Қозы енесін төрт айға дейін емеді. Бұл мерзімді қойылатын талапқа және ерекшеліктеріне байланысты үш кезеңге бөлуге болады. Бірінші және екінші аптада тек енесінің сүтімен қоректендіру, үшінші және төртінші аптада жемге үйрету, бесінші-сегізінші аптада өсімдік тектес азықтарды мол мөлшерде жеуге үйрету, тоғызыншы аптадан бастап қозыларды бағыттап өсіруге (тұқымға қалдыру, жүн алу, қозы немесе жас қой етін өндіру) байланысты едейі азықтандырады. Қозыларды туғаннан кейін әрбір 2-3 сағаттан соң емізіп тұрған жөн. Уызға тойған қозы 1,5-2 сағаттан кейін-ақ, буыны қатып, ширай бастайды.

5-кесте

Қозылы қой  азықтандыру нормасы

 

Көрсеткштер	Жүнді, жүнді-етті қойлардың  тірілей салмағы,кг				Етті-жүнді қойлардың  тірілей салмағы, кг				Етті-майлы қойлардың  тірілей салмағы, кг
	Қозы емізудің				Қозы емізудің				Қозы емізудің
	Алғашқы 6-8 апталығы		Екінші кезеңі		Алғашқы 6-8 апталығы		Екінші кезеңі		Алғашқы 7-8 апталығы		Екінші кезеңі
	50	60	50	60	60	70	60	70	60	70	60	70
Азық өлшемі, кг	1,9	2,05	1,45	1,55	2,10	2,20	1,55	1,65	2,0	2,1	1,7	1,8
Алмасу энергиясы, Мдж	20,0	23,0	15,5	17,0	22,0	23,0	18,4	19,2	21	22	18,5	19,5
Құрғақ заттар ,кг	2,0	2,3	1,95	2,15	2,20	2,30	1,90	2,10	2,3	2,4	2,1	2,2
Шикі протеин, г	290	310	240	250	330	340	225	240	260	270	235	255
Қорытылған протеин, г	200	215	145	155	210	220	145	155	180	190	145	155
Ас тұзы, г	17	19	14	15	15	16	14	16	15	16	14	16
Кальций, г	11,7	12,9	8,7	9,8	10,5	11	8,5	9,5	10,7	11,1	8,7	9,7
Фосфор, г	7,8	8,2	5,8	6,2	6,8	7,2	5,2	5,8	6,8	7,03	5,4	5,8
Күкірт, г	1,6	1,7	1,3	1,4	1,8	1,9	1,5	1,6	2,0	2,0	1,5	1,6
Магний, г	6,8	7,2	5,0	5,4	5,9	6,0	5,2	5,8	5,5	5,8	5,0	5,5
Темір, мг	110	120	95	105	120	130	105	120	120	130	105	120
Мыс, мг	18	20	15	17	20	22	17	20	20	22	17	20
Мырыш, мг	110	125	76	84	25	142	84	95	125	142	84	95
Кобальт, мг	1,08	1,24	0,85	0,94	1,24	1,40	0,94	1,05	1,24	1,40	0,94	0,05
Марганец, мг	110	120	95	1058	120	130	105	120	120	130	105	120
Йод, мг	0,85	0,98	0,66	0,74	0,9	1,1	0,74	0,8	0,9	1,1	0,74	0,80
Каротин, мг	22	23	17	20	18	20	16	18	18	20	16	18
Д витамині, мың ХӨ	850	1000	700	800	900	1000	700	800	900	1000	750	850

 

2-кесте

 

6-кесте

 

Қозылы саулықтарға  арналған азық рационының үлгісі, кг

 

Азық түрлері	Азық рациондары
	1	2	3	4
Пішен	0,8	-	0,5	1,0
Жүгері-бұршақ сүрлемі	4,0	-	-	2,0
Жүгері-сабан сүрлемі	-	-	0,45	-
Пішендеме	-	2,0	-	2,0
Қант қызылшасы	1,0	-	-	-
Сабан	0,8	-	0,7	-
Толық рационды түйіршіктелген азық	-	2,3	1,5	0,5
Бұршақ тұқымдастар  жемі	-	-	-	0,2
Құрама жем	0,40	-	-	-
Фторсыз фосфат,г	-	-	-	15
Ас тұзы, г	20	-	-	20
Тәуліктік рационның  құрамында
Азық өлшемі, кг	2,03	2,19	2,24	2,07
Алмасу энергиясы,МДж	26,8	27,5	27,9	27,4
Құрғақ зат, кг	2710	2834	2785	2716
Шикі протеин, г	265	296	305	287
Қорытылған протеин, г	185	213	221	196
Кальций, г	14,9	15,5	16,3	15,1
Фосфор, г	6,7	8,0	8,3	7,9
Магний, г	5,9	6,3	7,4	6,8
Күкірт, г	4,6	5,5	6,0	5,8
Темір, мг	319	337	215	246
Мыс, мг	10,6	17,6	19,3	18,4
Кобальт, мг	1,74	1,25	1,26	1,91
Марганец, мг	115,6	120,0	117,0	116,0
Йод, мг	1,3	0,95	0,90	0,98
Каротин, мг	40	55	60	75
Д витамині, мың Хө	900	1000	950	900
1 кг құрғақ заттағы алмасу энергиясы, МДж	9,9	9,7	10,0	10,1

 

 

Бұл рацион типтерінде: 2,0-2,2 азық өлшемі, 185-220 г қорытылатын протеин, 15,0-16,0  г кальций, және 6,7-8,3 г фосфор бар.

     Қозылы  қойдың азыққа деген қажеттігі  оның тұқымына, физиологиялық күйіне, салмағына сүттілігіне байланысты. Оның сүті неғұрлым көп болса, қозының да тәулігіне қосатын салмағы солғұрлым басым келеді. Егіз қозылы қойдың сүттілігі,жалқы қозылы қойға қарағанда жоғары.

     Қойдын  сүттілігі тұқымына, жасына, дербес  ерекшеленеді, қозының санына, қолданылғанда  және азықтандыру дәрежесіне қарағанда.Егіз қозылы саулықтардың сүттілігі жалқы қозыларға қарағанда 20-25% артық.Қаракөл қойлы қозысына емізетін 4 айдын ішінде орташа есеппен тәулігіне 0,8-1,0 кг,қазақтың құйрыұты қой- 1,3-1,5,биязы жүді қой қозысына емізетін алғашқы 2 айда 1,2-1,5,бұдан кейінгі-1-0,8кг сүт береді.Қой сүтіне шамамен 5,5% протеин,6,7% май болады, 5,7% қант болады.

      Қозылы  қойдын жақсы азықтандыру олардың  сүттілігін молайтумен қатар,  жүніндіде бір қалыпты өсуіне  игі әсер етеді. Ал нашар  азықтандырылған жағдайда сүттің азаюымен қатар жүннің сапасы да төмендеп кетеді,жүн қылшықтары үзілгіш болады,яғни жүнді өңдейтін өндіріс талабына сай келмейді.

      Қозылы  қойды тәулігіне кемінде екі  рет таңертең және түстен кейін  азықтандырудан соң суару керек.Астауда  әрдайым астұзы болуға тиіс.

     Көктемгі  және жазғы айларында қозылы  саулықтар үшін табиғи қоршалған  екпе жайылымдарды, шөбі шабылған  жердің көрпекөгі мен балауса  шөбін барынша толық әрі орынды  түрде пайдалану керек.Бұл кезде  қой қажетті қоректі заттармен  толығымен дерлік қамтамасыз етіледі,қосымша азықты керек етпейді.Тек ас тұзы, фторсыз фосфат және микроэлементтер берсе жеткілікті.

    

 

 

ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ

 

    Сонымен,  жоғарыда қарастырғанымыздай, азықтандыру – қойдың ет өнімділігін сан мен сапасын әсер ететін негізгі факторлардың бірі. Малды дұрыс, толық құнды азықтандыру үшін рациондағы азық өлшемімен таратылатын протеиннің мөлшеріне көңіл аудару керек. Олар белгіленген қалыптан кем болмауы тиіс. Бордақылаудағы қойларының азықтандыру деңгейі жоғарылаған сайын бір өнім өлшеміне жұмсалатын азық шығыны төмендей түседі де бір килограмм қосымша салмаққа еңбек пен қаржы аз жұмсалады.    

Азықтандыру деңгейі  бордақылау ісінің экономикалық көрсеткішіне ғана әсер етіп қоймайды, сонымен бірге  еттің сапасына ды ықпалын тигізеді. Мысалы, көп уақыт бойы азыққа жарымаған қойды бордақылауға қойса, онда оның салмағының басым бөлігін май басып кетеді де еті аз болады. Биологиялық жағынан бағалы ет алу үшін қойды  әр уақытта жақсы азықтандырып, дұрыс бағып – күту қажет. Ол үшін малдың жасына, жынысына, салмағына, қоңддылығына қарай қойдың қоректік заттарға деген қажеттілігінің ұдайы өзгеріп отыратынын ескеріп, рационды жан – жақты теңестіріп, малды құнарлы азықтандыру керек. Басшылыққа қой шаруашылығы ғылыми зерттеу технологиялық институттың ұсынған азықтандыру нормаларын алу қажет. Соның ішінде көрсетілген малға беруге тиісті азық құрамдарының бәрі де маңызды. Нақтылап айтқанда, өсіп келе жатқан жас қойлар үшін рационның құрғақ сатылық 1,5 – 17,5% ішкі протеин, 25% ірі азықтар (жасұнық) болуы керек. Сондай – ақ май жеткілікті болғаны дұрыс, егер басқа майлы жем болмаса 2 – 3% – ға дейін техникалық май қосқан пайдалы болады. Сонымен бірге, минералдық – дәрумендік қоспаларды берген жөн. Азықтары жеткілікті шаруашылықтарда рациондағы жемнің мөлшері 400 – 500 – ге дейін жеткізіп, қозыларды жеделдете бордақылаған тиімді. Себебі, жас ағзаның басты ерекшелігі – туылғаннан 9 айлығына дейін өсу қарқыны жоғары болады. Осы кезеңде оларды жақсы азықтандыру қосымша салмақты арттырады, еттің биологиялық құндылығын жақсартады.    

Буаз саулықтарды мүмкіндігінше  жайылымда жайып, қажетті жағдайда майда пішен, ұнтақталған шөп  пен сабан түйіршіктерімен, жеммен үстемелеп азықтандырады. Тірілей  салмағы 50-60кг саулықтарға тәулігіне 2—3 кг ірі жемшөп, 1-2 кг шырынды азық жегізіп, буаздығының аяққы кезеңінде құнарлы жем мөлшерін 400—500 грамға дейін көбейтеді.

Азықтандыру қоректілігі  мен құнарлылығы жетіспеген жағдайда саулықтардың дер кезінде (күйекке  түсерде) күйі келмей, ұрықтандыру (қашыру) нәтижесі төмен болуынан қоздауы да созылып, жақсы жетілмеген жалқы қозы туады. Арықтап кеткен саулық оның өзін уызы мен сүтіне жарытпайды.

Буаз саулықтар дұрыс  азықтандырылмаса: іштегі төл енесінің организміндегі қоректік заттарды пайдаланады. Осының нәтижесінде енесі арықтайды, әлсіз қозы табады, әрі енесінің сүті аз болады. Буаз саулықтарға берілетін азық рационын жасағанда шаруашылықта бар азықтың түрі және сапасы мен саны, саулықтардың қоңы, жасы, іштілігі (іштегі қозының өсу дәуірі) ескерілуге тиіс.

 Дұрыс азықтандырылған буаз саулықтар тірі салмағымен, қоддылығын кемітпей, дер кезінде қоздап, жақсы дамып жетілген, ірі қозы туады. Желіндеп, қозысын уыз бен сүтке жарытады.

Дұрыс азықтандырылған  буаз саулықтар тірілей салмағын жоғалтпай, қондылығын кемітпей мерзімінде қоздап, жақсы дамып жетілген ірі қозы (қозылар) туады да, жақсы желіндеп, қозысын уыз бен сүтке жарытады. Меринос тұқымының саулықтары тәулігіне қоздағаннан кейінгі 1-2-ші айда — 1—1,3 кг, 3-4-ші айда 0,8-1кг сүт береді. Қазақы қой саулықтарының сүтгілігі бұдан жоғары — 1,3—1,5 кг болады.

Саулықтарға буаздылығының  екінші жартысында бірінші жартысына  қарағанда қоректік заттар анағұрлым  көп керек. Бұл төлдің, құрсақтағы өсу зандылықтарына байланысты.

Жайылым көктемдік, жаздық, күздік, қыстық болып бөлінеді. Кейбір жердің жайылымын жылдың барлық мезгілінде де пайдалануға болады. Бірақ бір жердің жайылымын үздіксіз пайдалана беруге болмайды. Өйткені, мол жайылып тұяқ кесті болған өріске шөп жақсы шықпайды. Сондықтан ауыспалы жайылым тәртібін қолдану керек. Бұл тәртіп бойынша жайылымды бірер жыл мал жаю үшін пайдаланады, содан кейін тынықтырады, бірер жыл тынықтырған соң қайта жайылымға пайдаланады немесе шөп шабуға қолданады.     

Малға қанша жайылым  керек екендігін сіңімді ақуыздың керекті мөлшерін еске ала отырып азық бірлігімен есептейді. Жайылымның қоректілігі шөптің құрамына, жалпы шығымына байланысты болады. Жайылымның қоректілігі, шөбінің малға жұғымдылығы ауа райына қарай жыл сайын өзгеріп тұрады. Сондықтан, әрбір жылы жайылымның қоректілігін жаңадан бағалап тұру керек.  Әр түрлі жайылым көк шөбінің қоректілік дәрежесі бірдей болмайды.      

Көптеген  зерттеулерге сүйенер болсақ,  көп жылдық тәжірибеге сүйенсек, ірі қой күніне 6 – 8 кг қозылары бар саулық (қоса есептегенде) 12 – 15 кг шамасында шөп жейді. Егер жайылымдық қойға қосымша жем берілсе, бұл нормалар тиісінше 15 – 30% кемітіледі. Қой жаю үшін жайылым көлемін анықтағанда осының барлығы ескерілуі тиіс.

Көк шөптің түсімі гектарынан 10ц деп есептегенде, 700 бас қойға  маусымына 588 га жайылым керк болған болар еді. Бірақ, жайылым шөбін қой тегіс, жей алмайды, тек 60 – 70% жейді. Сондықтан керекті жайылым көлемі 30 – 40% артық болуы тиіс. Атап айтқанда, ірі қой басына шөл, шөлейіт жерлерде жайылым 0,8 – 1 га – дан кем болмау керек, ал таулы ойпатты жерлерде 0,5 – 0,7 га қажет болады. Оның үстіне күнде жайылымды ауыстырып тұрған дұрыс. «Айында көшкеннің аты семіз, күнде көшкеннің қойы семіз» деген халық мақалы осыны дәлелдейді.   

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

 

1. Алексеев А.В. Мал өсіру негіздері.- Алматы, 1986ж.
2. Васильев Н.А., Цельютин В.К. Овцеводство.-М.: Колос, 1979.-201с.
3. Вениаминов А.А. Породы овец мира.-М.: Колос 1984
4. Байжұманов А.Б. Мал өсіру.- Алматы: Қайнар, 1987.
5. Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А. Ә., Байжұманов Ә.  Мал өсіру және селекция/ Оқулық.- Алматы: Бастау, 2006..-592 б
6. Бексейшов Т.К ‟Инбридинг и препотентность баранов- производителей ”.-Павлодар,2003.-10с
7. Борисенко Е.Я. Разведения сельскохозяйственных животных.-М.: Колос, 1967.
8. Джапаридзе Т.Г., Зарытовский В.С. и др. Овцеводство. М: колос, 1983.
9. Егеубаев Р. Малды нормалық азықтандыру-Алматы.1998ж
10. Ермеков М.А., Голодонов А. В Қазақстан қойларының жоспарлы тұқымдары.-Алматы, 1985.
11. Жиряков А.М., Хамицаев Р:С.‟Промышленное скрещивания овец”. – М.Агропромиздат, 1986.-260
12. Зоотехния негідері. Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007.-456 б.
13. Иванов М.Ф. Курс овцеводства.-М.: Сельхозгиз, 1947
14. Иванов М.Ф. Мясо-сальные овцы.-м., 1964.
15. Иванов М.Ф. Пути развития овцевотства// Собрания сочине-ний.- М. 1964
16. Иванов М.Ф. Овцевотства.-М.: сельхозгиз, 1935
17. Кравченко Н.А. разведение селькохозяйственных животных.-М.: Агропромиздат,1990
18. Красота В.Ф., Лобанов В.Т., Джапаридзе Т.Г. Разведение сельскохозяйственных животных.- М.: Агропромиздат, 1990.
19. Қасымов Қ., Өтегенов Ж. Қой өсіру технологиясы. Алматы: Қайнар , 1988
20. Левин А.Б (Аудармашылар Ә.Ермаханов , Ә. Жұмашев ) Мал шаруашылығы негіздері.- Алматы,1985
21. Медеубеков Қ.У., Нартбаев А. Және т.б ‟Северо –казахские мериносы”.-Шымкент, 1996.-190 с.
22. Медеубеков Қ., Сарбасов Т. Қазақстанныңқой шаруашылығы-Алматы: Қайнар , 1984.-320бет
23. Мұханбедгалиев Ф.М. “Актуальные проблемы частной генетики сельскохозяйственных животных”.-Алматы, Ғылым, 1981.-340 с.
24. Мырзабеков С.Ш., Ерохин А. Овцеводство.-Алматы, 2005.-305 Николаев А.И., Ерохин А.И. Овцеводства.-М., 1987.-350 б.
25. Несіпбаев Т. Қойды тиімді азықтандырудың фианологиялық негіздері.- Алматы: Қайнар, 1980.
26. Омарқожаұлы Н. Малды тиімді азықтандырудың ғылыми негіздері-Алматы.-2001
27. Омарқожаұлы Н., Әкімбеков Б.Р. Мал шаруашылығы: Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007.-424 б.
28. Омарқожаұлы Н., Шуркин Р.Мал шаруашылығы практикумы.-Астана,2007.
29. Попов И.Н. Эдильбаевская овца-Алма-ата,1951
30. Сабденов Қ.С т.б. Қой  шаруашылығының тиімділігін арттыру жөніндегі ұсыныстар.-Астана,2008.-95 б.
31. Сабденов Қ.С. Абдуллаев М., Қулатаев Б. Қой шаруашылығының технологиясы.-Астана,2008.-295 б.
32. Садыкулов Т.С., Разведение и селекция сельскохозяйственных животных.-Алматы,2003.
33. Садыкулов Т.С., Байжұманов А.Б., Бегімбеков К.Н. Мал өсіру пәнінің практикумы.-Алматы.1998.
34. Садыкулов Т.С, Бексеитов Т.К. Мал өсіру және селекция.-Павлодар, 2009.-375 б.