Гісторыя Беларусі ў складзе Рэчы Паспалітай

2. Адасобленасць Вялікага княства Літоўскага ў складзе

Рэчы Паспалітай

Польская праграма Людленскай уніі 1569 года мела мэту ўтварэння ўнітарнай дзяржавы – Рэчы Паспалітай на аснове аб’яднання Польшчы і Вялікага княства Літоўскага. Адпаведна Любленскай уніі Рэч Паспалітая – адзіная дзяржава, але фактычна гэта быў саюз дзвюх дзяржаў, якія захоўвалі сваю тэрытарыяльную адасобленасць і незалежнасць.

Галоўная мэта Люблінскай уніі – ліквідацыя Вялікага княства Літоўскага як самастойнай дзяржавы, што ў рэальным жыцці не была дасягнута.

У сувязі з утварэннем Рэчы Паспалітай і ўсталяваннем агульнага органа – двухпалатнага Вальнага сойму, ніжняй палатай якога была польская ізба, шляхта Вялікага княства Літоўскага з 170 прадстаўнікоў гэтай палаты на сваіх сейміках абіралі 48. Да сярэдзіны XVII ст. дзейнічаў заснаваны ў Вялікім княстве новы орган – Генеральны Сеймік, які праходзіў у г. Ваўкавыску або г. Слоніме, які з цягам часу набываў рысы заканадаўчага органа княства. Ён звычайна склікаўся перад вальным соймам Рэчы Паспалітай. На Генеральным сейміку выпрацоўвалася інструкцыя паслам, якой яны павінны былі прытрымлівацца на вальным сойме пры вырашэнні пытанняў [3, с. 119].

З сярэдзіны XVII ст. Генеральны Сеймік спыніў склікацца, а замест яго быў заснаваны Генеральны літоўскі з'езд, які выконваў тыя ж функцыі, што і Генеральны сеймік.

Прымаючы пад увагу, што ў другой палове XVII ст. адносіны паміж Каронай і Вялікім княствам Літоўскім абвастрыліся і ўсё часцей на вальных соймах нельга было прыняць рашэнні з-за рознагалоссяў, то паслы Кароны і Вялікага княства Літоўскага сталі падчас працы вальнаму сойму збірацца на адмысловыя нарады – «сесіі народаў» для ўзгаднення сваіх пазіцый па пытаннях парадку дня. Гэты факт сведчыць аб тым, што паслы княства паслядоўна адстойвалі суверэнныя правы і інтарэсы сваёй дзяржавы. Пра гэта ж кажа і тое, што з 1673 г. было ўстаноўлена, што кожны трэці вальны сейм Рэчы Паспалітай павінен праходзіць у г. Гродна на тэрыторыі Беларусі.

Аднак ушчамленне суверэнных правоў ажыццяўлялася павольна, але ўвесь час, на працягу ХVII – ХVIII стст. Так, у 1696 г. па пастанове ўсеагульнай канфедэрацыі саслоўяў Рэчы Паспалітай ўводзілася справаводства толькі на польскай мове, а ў 1717 г. у выніку правядзення рэформы ў арміі ў Рэчы Паспалітай войска княства было скарочана і не павінна было перавышаць 6200 чалавек, не лічачы прыватных войскаў асобных магнатаў .

Вялікае распаўсюджванне ў XVIII ст. у Рэчы Паспалітай атрымалі канфедэрацыі (своеасаблівы з’езд аднадумцаў шляхты). Яны ствараліся альбо ў падтрымку правадзімай каралём Рэчы Паспалітай палітыкі, альбо супраць караля з мэтай прымусіць яго станоўча вырашыць тое ці іншае пытанне Канфедэрацыя стваралася, як правіла, першапачаткова ў адным ваяводстве, а іншыя ваяводства далучаліся да яе. Калі большасць ваяводстваў Вялікага княства Літоўскага далучалася да канфедэрацыі, то яна атрымлівала назва Генеральнай канфедэрацыі. Члены канфедэрацыі прыносілі прысягу, а акт канфедэрацыі, у якім выкладаліся патрабаванні канфедэратаў, заносяцца ў судовыя кнігі. У кожным з двух дзяржаў – Вялікім княстве Літоўскім і Кароне – стваралася свая Генеральная канфедэрацыя, якая мела ўласныя органы, якія дзейнічаюць паралельна з дзяржаўнымі (Бальная рада або Агульны савет; маршалак канфедэрацыі, ваеначальнікі войска канфедэрацыі і інш.). Напрыклад, у сакавіку 1767 г. у г Слуцку была ўтворана канфедэрацыя жыхароў-некатолікаў, а ў 1768 г. – у г. Бары – канфедэрацыя жыхароў-каталікоў Кароны, у сувязі з пытаннем аб раўнанні ў правах праваслаўных з каталікамі, стварэнне канфедэрацый суправаджалася грамадзянскай вайной, што саслаблялі Рэч Паспалітую.

Рэарганізацыю органаў дзяржаўнай улады на тэрыторыі беларускіх зямель у складзе Рэчы Паспалітай можна прадставіць наступным чынам:

Новыя органы дзяржаўнай улады:

1. Генеральны Сеймік Вялікага княства Літоўскага (да сярэдзіны XVII ст., у г. Ваўкавыску, г. Слоніме).

2. Генеральны літоўскі з’езд (з сярэдзіны XVII ст.)

      Рэформа арміі ў 1717 г. – толькі 6200 чалавек.

      Аб вядзенні справаводства толькі на польскай мове (1696 г.)

      Аб пазбаўленні магдэбургскага права дробных гарадоў і мястэчак Вялікага княства Літоўскага (1776 г.)

      Выбар на магістрацкія пасады ў Полацку толькі каталікоў і ўніятаў (1668 г.).

Што тычыцца дзеючага заканадаўства Вялікага княства Літоўскага, то асноўнымі крыніцамі права ў Беларусі і ў цэлым Вялікага княства Літоўскага ў складзе Рэчы Паспалітай з'яўляліся Зводы законаў, а таксама прававыя акты якія носяць розныя назвы: пастанову, грамата і інш. Галоўным нарматыўным актам тэрыторыі беларускіх зямель, якім рэгулююць большасць грамадскіх адносін, працягваў заставацца Статут 1588 года, але шмат разоў рабіліся спробы ўнесці ў яго папраўкі і змены. Але яны адхіляліся. Патрабавалі ўнясення паправак у Статут прадстаўнікі Польшчы. Яны лічылі, што артыкулы, якія забаранялі ім займаць пасады і купляць землі ў Вялікім княстве Літоўскім, супярэчаць акту Люблінскай уніі. Насуперак іх патрабаванням Статут заставаўся без карэнных змен. Разам з тым, прымаліся новыя законы, якія часткова дапаўнялі Статут, нават уносілі ў яго невялікія змены. У 1668 г. быў выдадзены закон, па якому за адыход ад каталіцкай веры вінаватыя караліся канфіскацыяй маёмасці і выгнаннем з дзяржавы. У 1689 г. абвінавачаны ў атэізме Казімір Лышчынскі быў па прысудзе соймавага суда пакараны смерцю. Па пастанове 1733 г. праваслаўныя і пратэстанты былі пазбаўленыя правоў быць дэпутатамі вальнага сойму і суддзямі Галоўнага трыбунала. У выніку далучэння ўсходніх раёнаў Беларусі да Расіі ў 1772 г. выклікала неабходнасць унесці змены ў парадак разгляду спраў у Галоўным судзе (трыбунале). Па соймавай пастановай 1775 г. Галоўны суд павінен быў праводзіць свае сесіі замест г. Менска і г. Наваградка толькі ў г. Вільні і г. Гродна.

Найважнейшым крыніцай права ў XVIII ст. стаў зборнік законаў, соймавых пастаноў і іншых прававых актаў пад назвай «Кніга законаў». Першыя 6 тамоў гэтай кнігі былі выдадзеныя ў Варшаве ў 1732 – 1739 гг. У іх было сабрана ўсё заканадаўства Рэчы Паспалітай. Пэўнае значэнне мелі акты, змешчаныя як дадатак да Статута 1588 г. Яны выдаваліся на польскай мове ў 1648 г., 1693 г., 1744 г. і 1786 г. У новым выданні Статута 1786 г. утрымліваўся закон аб утварэнні Галоўнага трыбунала, алфавітна-прадметны паказальнік (рэестр) і некаторыя соймавыя пастановы XVIII ст.

Найбольш значныя змены ў праве адбыліся ў другой палове XVIII ст. У гэтым плане вялікую ролю сыграў 4-х гадовы сойм Рэчы Паспалітай, які зацвердзіў Канстытуцыю 3 мая 1791 г. У ёй былі адлюстраваны многія буржуазныя прынцыпы арганізацыі і дзейнасці дзяржаўнага апарату, прагрэсіўныя палажэнні датычацца асноўных галін права.

Статут 1588 г. меў вялікае гістарычнае значэнне. Ён падвёў заканадаўчую аснову пад новыя ўзаемаадносіны паміж княствам і Польшчай.

Такім чынам, пануючы і кіруючы пласт Вялікага княства Літоўскага пасля Любліна распачаў барацьбу супраць польскай праграмы стварэння унітарнай дзяржавы. У выніку гэтай барацьбы ўдалося захаваць частку тэрыторыі  якая засталася пасля анексіі і далучэння болыпасці тэрыторыі княства да Польскага каралеўства, а таксама тытулы «вялікага князя літоўскага» і «Вялікага княства Літоўскага», рэшткі дзяржаўнасці і аўтаномію ў межах Рэчы Паспалітай. 3 цягам часу польскі ўплыў на насельніцтва  щсё больш узмацняўся. Шляхта перайшла ў каталіцызм і апалячылася. У 1696 г. польская мова была аб'яўлена дзяржаўнай мовай. Над насельніцтвам Беларусі навісла рэальная пагроза не толькі акаталічвання, але і паланізацыі.

10